و بالجمله؛ يكون همته تحصيل حال الرقه و لطف المراقبه و اذا
علم المقصود و كان مجداً فى تحصيله قد ينفتح له من وجوه حيل الوصول اليه مطالب
لم يلتفت اليه غيره كما هو الشأن فى امور الدنيا فان النفس لا تحتاج فى تحصيل
وجوه الحيل للوصول اليه من معلم و انما هو المعلم الخبير.
خلاصه سخن اينكه؛ همت خود را براى دستيابى به حال رقت و لطافت و مراقبت دقيق معطوف
سازد كه اگر به مقصود اصلى آگاه شد و براى دستيابى به آن جديت نمود، چه بسا
براى وصول به مقصود، شيوهها و وجوه و مطالبى برايش پرده بردارى شود كه غير از
او كسى متوجه به آنها نشده است همان طور كه در امور دنيا نيز اين چنين است؛ پس
همانا نفس انسان براى به دست آوردن شيوهها و حيلههاى مختلف در امور دنيوى
بىنياز از معلم است؛ چرا كه خودش در اين امور معلم بزرگى است!
فاذا عمل المريد بهذا الدستور و داوم بما يناسبه من الأذكار فى
بقيه أوقاته و جعل فى يومه و ليلته وقتاً معيناً للفكر و يكون فكره فى أول
الأمر فى الموت وليكن عن حاق القلب لاعن ظاهر القلب بحيث يقل أثره فان ذكر
الموت دواء مؤثر لاحراق حب الدنيا و اصلاح أغلب الأخلاق الرذيله.
پس هنگامى كه مريد طبق اين دستورالعمل رفتار كرد، لازم است در بقيه اوقاتش به
تداوم ذكرهاى مناسب بپردازد و وقت معينى از شبانهروز را براى فكر كردن قرار
دهد و در ابتداى كار بايد فكرش در خصوص مرگ باشد وليكن از عمق دل نه از ظاهر آن
كه سطحى خواهد بود و اثرش ناچيز خواهد گرديد، فكر عميق درباره مرگ داروى مؤثر و
كارسازى براى سوزاندن ريشه حب دنيا و اصلاح اكثر صفات زشت در انسان است.
روى أنه سئل رسول الله (صلىالله عليه و آله
و سلم) هل يبلغ أحد درجه شهداء بدر؟ فقال (صلىالله عليه و آله و سلم): ألا من
يذكر الموت فى كل يوم عشرين مره.(198)
روايت شده كه از پيامبر (صلىالله عليه و آله و سلم) سؤال شد: آيا كسى مىتواند به
مقام درجه شهداى بدر برسد؟ رسول خدا (صلىالله عليه و آله و سلم) فرمودند: آرى،
كسى مىتواند به آن درجه برسد كه روزى بيست بار به ياد مرگ باشد!
و لا بأس بالاشاره اجمالاً الى كيفيته و هو أن يتفكر فى أمور
منه. أولها فى امكان تعجيله و يكفى فيه للعاقل السير فى أحوال الذين يموتون
فجأه و انهم أيضاً قبل الموت كانوا لا يحتملون أن يموتوا الى سنين فاذا جاء
الأجل فنت المهل و كم من حى قوى نشيط لا يحتمل الموت و يتخيل لنفسه عمراً
طويلاً و يبنى فى أموره بناء من يعيش مأه سنه مات فجأه من ساعته فاذا كان هذا
ممكناً و واقعاً فما الذى أمننا منه.
مانع ندارد در اينجا ما خلاصهوار به چگونگى تفكر درباره مرگ اشارهاى داشته باشيم
و آن تفكر درباره چند امر مرگ است:
اول آنكه در خصوص مرگ زودرس خود فكر كند و براى شخص عاقل مطالعه در خصوص حالات
افرادى كه به طور ناگهانى مردهاند، كافى است. كسانى كه قبل از گرفتار شدن در
چنگال مرگ، احتمال مردن خود را نمىدادند و فكر مىكردند سالهاى سال زنده
خواهند بود ولى ناگهان اجل ايشان سر رسيده و مهلتشان تمام شد. چه افراد زيادى
بودند كه از نيرو و نشاط خوبى برخوردار بودند و احتمال مردن خود را نمىداند و
خيال مىكردند كه عمر طولانى خواهند داشت و كارها و امور دنيوى آنها هم طورى
بود كه گويى بنا را بر صد سال زندگى كردن نهادهاند ولى ناگهان در همان لحظه
مىمردند؛ پس زمانى كه چنين امرى ممكن است و واقع شده پس چرا ما از مرگ زودرس
خود غافليم و از عدم واقع شدن آن، خاطر جمع مىباشيم؟!
و ثانيها أن يتفكر فى شدتها و سكرتها و وحشتها و يكفى منه أن
يتفكر فى ما يصل اليه من آلام الأوجاع فى أعضاء بدنه فان فى ملاحظه هذه الأوجاع
كفايه لمن أراد ان يتعقل ألم الموت الذى قيل هو لبعض الأشخاص نظير سفود جعل فى
صوف رطب ثم جذب. و قيل كغصن كثير الشوك أدخل فى جوف واجتذب كل شوكه بعرق ثم
جذبه رجل شديد الجذب فأخذ ما أخذ و بقى ما بقى
دوم آنكه در شدت و سختى مرگ و سكرات و وحشتانگيز بودن آن فكر نمايد و در اين خصوص
كفايت مىكند همين كه درباره فشار دردهايى كه بر اعضاى بدنش وارد مىشود فكر
كند كه براى شخص عاقل ملاحظه همين دردها كافى است تا بفهمد مرگ چقدر دردناك و
طاقت فرسا است و درباره بعضى از اشخاص گفته شده كه درد جان كندن آنان مانند آن
است كه ميله سرخ شده در آتش را در ميان پشمى مرطوب قرار دهند و آنگاه آن را از
ميان آن بيرون بكشند!
همچنين گفته شده كه مرگ بعضى از افراد مانند شاخه پرخارى است كه به داخل بدن انسان
وارد نمايند و هر خارى به رگى از بدن فرو رود سپس مردى نيرومند با شدت تمام آن
شاخه را بيرون بكشد و همه رگ و ريشه انسان را همراه آن خارها بيرون بياورد و
هيچ باقى نماند!
و قيل انه أشد من نشر بالمناشير و قرض بالمقاريض!
قيل: و العجب ان الانسان لو كان فى أعظم اللذات و أطيب مجالس اللهو و كان ينتظر أن
يدخل عليه جندى فيضربه خمس خشبات لتكدرت عليه لذته و فسد عيشه و هو فى كل ساعه
بل فى كل نفس بصدد أن يدخل عليه ملك الموت و سكرات النزع و هو آمن فى لهواته و
ليس هذا الا من جهه الجهل و الغرور لأن المسكين لا يعرف درجه شده هذه السكرات
لأنه لا يعرفها كنه معرفتها بالوجدان الا من رأها و لكن يمكن أن يعرف بعض
عوالمها تاره من أخبار الأنبياء و الأولياء (عليهم السلام) و تاره ببعض الأقيسه
العقليه.
و نيز گفته شده كه همانا مرگ عدهاى سختتر از آن است كه انسان را با اره ببرند و
با قيچى تكهتكهاش كنند!.
و گفته شده است كه تعجب و شگفت از اين انسان است كه اگر در بزرگترين لذتها و
بهترين مجالس خوشگذرانى به سر ببرد ولى انتظار و دلهره داشته باشد كه هر آينه
مأمورى مىآيد و پنج ضربه شلاق به او مىزند، همين امر باعث مكدر شدن لذتش و
خراب شدن عيش و نوشش مىشود. در حالى كه همين انسان در هر ساعت و هر نفس و
لحظهاى در معرض آن است كه حضرت عزرائيل بر او وارد شود و او دچار سكرات جان
كندن گردد ولى او با اطمينان كامل غرق در لهو و لعب است و توجهى به سراى ديگر
ندارد!؟ و اين جهتش آن است كه گرفتار جهل و غرور است و جز اين چه مىتواند
باشد؟
براى اينكه همانا اين شخص مسكين و درمانده شناختى از شدت سكرات مرگ ندارد؛ چون تا
شخصى آن را نبيند و تجربه ننمايد نمىتواند حقيقت آن را دريابد وليكن از اخبار
انبيا و اوليا (عليهم السلام) و بعضى از قياسهاى عقلى، مىتوان به بعضى از
وقايع عالم مرگ پى برد.
و أما القياس الذى يشبه له فهو ان كل عضو لا روح فيه فهو لا
يحس بالألم و اذا كان فيه الروح وجد الاحساس فالمدرك للألم هو الروح فمهما وقع
الجرح أو الحريق فبقدر سريان الألم الى الروح يتألم منه و ذلك العضو الذى سرى
من جرحه أو قطعه ألم الى الروح اذا كان عضواً كبيراً أو وقع الجرح على تمامه
يشتد الألم بالعيان اذا فرض جميع الأعضاء و العروق وقع عليه العذاب لابد أن
يكون سريان الألم الى الروح أعظم و أشد
اما قياس عقلى كه مىتوان تشبيه كرد آن است كه هر عضوى كه روح ندارد، درد را نيز
حس نمىكند و اگر عضوى داراى روح باشد، داراى احساس درد هم مىباشد. بنابراين
آنچه درد را احساس مىنمايد همان روح است؛ پس اگر جراحت يا سوختگى در عضوى پيدا
شود، هر مقدار كه درد به روح رسوخ مىكند همان قدر احساس درد خواهد نمود و آن
عضوى كه به واسطه جراحت يا بريدن آن، روح درد كشيده اگر عضو بزرگى باشد يا
جراحت همه آن عضو را فرا گرفته باشد، به روشنى احساس خواهد شد كه درد آن نيز به
همان نسبت بيشتر و سختتر است. پس زمانى كه فرض كنيم كه همه اعضا و رگهاى بدن
تحت شكنجه قرار بگيرد، به ناچار درد و ناراحتى روح نيز بيشتر و سختتر خواهد
بود
ولو فرض أن يعرض للروح ألم مباشر بغير واسطه العضو فلابد أن
يكون ألمه و عذابه شديداً جداً فالموت انما ينزل منه الألم بنفس الروح و يستغرق
جميع أجزائه المنتشره على الأعضاء و العروق و العظام و فان المنزوع مجذوب من كل
عرق و عصب و جزء و مفصل و أصل كل شعره و بشره من الفرق الى آخر أجزاء القدم و
هذا ما لا مجال للسؤال عن شدته
و اگر فرض كنيم كه درد و شكنجه به طور مستقيم وارد روح بشود بدون آنكه عضوى در اين
ميان واسطه گردد، قهراً درد و عذابش جداً شديد خواهد بود و مرگ نيز چنين است و
بدون واسطه وارد روح خواهد شد و از آن به همه اعضاى بدن رسوخ خواهد كرد و آن
درد و عذاب در تمام عضوها و رگها و استخوانها جريان پيدا مىكند؛ زيرا اين
روح از تمام رگها و پىها و جزءها و مفصلها و از ريشه هر موى بدن و از فرق سر
تا آخرين جزء پا، كشيده مىشود و اين چنين حالتى، ديگر جاى هيچ پرسشى باقى
نمىگذارد كه از شدت درد سؤال شود!
و لذا قالوا: انه أشد من نشر بالمناشير و قرض بالمقاريض. و
لذاترى أنه قبل استكماله ينقطع الأنين و الاستغاثه لأنه هد كل قوه عن القوى حتى
هد صوته و نفسه بعدما يسمع منه الضجه و الأنين و الخوار و الغرغره فاذا هد كل
قواه انقطع منه كلها ألا ترى كيف ترتفع الحدقتان و تتقلص الشفتان و يرفتع
الانثيان و يتقلص اللسان فيالها من كربه بعد كربه؟! و سكره بعد سكره؟! حتى اذا
بلغت القلوب الحناجر و ينقطع النظر عن الأهل و الأحباب بل عن الضياء و النور.
براى همين است كه گفتهاند: درد جان كندن از اره شدن و قيچى شدن هم سختتر است و
از اين رو، مىبينى كه قبل از آنكه انسان به طور كامل بميرد، ناله و فريادش قطع
مىشود؛ چرا كه مرگ همه قواى او را تهديد كرده و به هم ريخته است به حدى كه
ديگر صدايش نيز بيرون نمىآيد و نمىتواند نفس بكشد در حالى كه چند لحظه پيش
ضجه و ناله و فرياد و حتى پيچيدن نفس در گلويش شنيده مىشد ولى اينك همه اينها
در اثر درهم ريختن قواى او قطع شده است؛ آيا نمىبينى چگونه كاسههاى چشم به
گودى افتاده و پوست لبها جمع شده و زبان در دهان بىحركت مانده؟! آه! اندوه
پشت اندوه، سختى پشت سختى! تا جايى كه جانها به حنجرهها رسيده و از اهل و
عيال و دوستان بلكه از روشنايى و نور هم، ديده فرو مىبندد.
و أما الأخبار؛ فيكفى منها ما فى تفصيل موت من أخبر سلمان
الفارسى المحمدى حين وفاته و فيه: انه قال: يا سلمان! القرض بالمقاريض و النشر
بالمناشير أسهل و أهون على من غصه واحده من غصص الموت و كنت أنا من أهل الخير و
السعاده فاذا جاء شخص عظيم الجثه مريب المنظر مابين السماء و الأرض فأشار الى
عينى و لسانى و سمعى فعميت و خرست و بكمت الى أن قال فقال ملك الموت ابشر انك
من أهل الخير و دنى منى و جذب روحى و كان كل جذبه مكان شده تنزل من السماء الى
الأرض و هكذا كان يجذب حتى بلغ الى صدرى فاذا جذب جذبه واحده شديده بحيث لو
وقعت على الجبال لذابت من شدتها فاخرج روحى... هذا.
اما اخبار و روايات؛ پس كفايت مىكند روايتى كه درباره مرگ است كه يكى از مردگان
به تفضيل آنچه كه هنگام مردن بر او گذشته بود براى سلمان فارسى محمدى بيان كرده
كه قسمتى از آن اين است كه گفت: اى سلمان! اگر بدن مرا با قيچى تكه تكه
مىكردند و با اره استخوانهاى مرا مىبريدند براى من آسانتر و راحتتر بود از
غصه يك لحظه از غصههاى مرگ؛ در حالى كه من از اهل خير و سعادت بودم ولى ناگهان
ديدم شخص بسيار تنومندى كه نگاهش تند و نگران كننده بود، در ميان آسمان و زمين
ظاهر گشت و اشارهاى به چشم و زبان و گوش من كرد كه هر سه از كار افتادند - تا
اينكه آن شخص گفت: - پس فرشته مرگ گفت: تو را بشارت باد كه تو از اهل خير و
نيكى هستى و به من نزديك گشت و روحم را قبض كرد و وقتى روح را از هر عضوى
مىگرفت آنچنان با شدت و سختى بود مثل اينكه كسى از آسمان به زمين سقوط كند! و
همين طور قبض روح را ادامه مىداد تا آنكه به سينهام رسيد پس ناگهان در يك آن
با تمام شدت روح را بيرون كشيد، به طورى كه اگر اين شدت و سختى بر كوهها واقع
مىشد، كوهها در اثر آن ذوب مىشدند! آرى اين چنين روح مرا بيرون كشيد!...
يا اخى! هذه الروايه قد انقض ظهرى! لأن هذا الرجل انما كان من
أهل الايمان و أهل الخير فان كان أمره بهذا المنوال فكيف يصنع؟! من لا يطمئن بل
لا يظن لنفسه خيراً؟!
و ان شئت أزيد من ذلك فاسمع بعض الأخبار فى تفصيل شده النزع للكفار.
اى برادر من! اين روايت كمر مرا شكسته است! براى اينكه وقتى با كسى كه اهل ايمان و
خير و نيكى چنين برخورد نمايند، با كسى كه اطمينانى به نيكوكار بودن خود ندارد
بلكه گمان نيكوكار بودن نيز نمىتواند داشته باشد، چه برخوردى با او خواهند كرد
و او چه بايد بكند؟!
اگر مىخواهى بيشتر درباره مرگ بشنوى پس اينك به پارهاى از روايات كه درباره شدت
جان كندن كافران است گوش بسپار:
و هو ما روى عن المفيد عليه الرحمه باسناده عن الباقر (عليه
السلام) و حاصله: انه اذا أراد الله عز و جل قبض روح الفاجر أمر ملك الموت أن
أذهب بأعوانك الى عدوى الذى أنعمت عليه بصنوف نعمى و دعوته الى دارالسلام فلم
يجب دعوتى و كفر نعمتى و خذ بروحه الخبيثه و ألقها فى جهنم فيجئى الملك الموت
اليه و وجهه منقبض مهيب مظلم مثل الليل المظلم و نفسه مثل لهب النار و عيناه
مثل البرق الخاطف و صوته مثل الرعد القاصف رأسه فى السما و رجلاه فى الهواء
أحدهما بالشرق و الآخر بالمغرب و بيده سفود له شعب كثيره من خمسهائه من
الملائكه و بيد كل واحد منهم سوط مشتعل و حلس سود و جمره من نار جهنم و منهم
السقاطيس(199) من خزان جهنم فيدنو منه
فيسقيه شربه من شراب جهنم فاذا رأى هذا الفاجر هذا التفصيل يحار لبه و يستغيث و
يقول: ردونى الى الدنيا و يجاب: (كلا انها كلمه هو قائلها).(200)
شيخ مفيد (رحمه الله) با سند خود روايتى از امام باقر (عليه السلام) نقل مىكند كه
خلاصهاش اين است: همانا هنگامى كه خداى عزوجل مىخواهد روح فاجرى را قبض نمايد
به فرشته مرگ امر مىكند كه با ياران خود به سوى دشمن من برو، آن دشمنى كه از
انواع نعمتهاى من برخوردار شده بود و او را به دارالسلام دعوت كرده بودم ولى
دعوتم را اجابت نكرده و كفران نعمت نموده بود، روح خبيث او را بگير و به جهنم
پرتاب كن! ملك الموت بعد از دريافت اين دستور، به سوى او مىرود در حالى كه
صورتش گرفته و ترسناك و مانند شب ظلمانى، تاريك است و نفسش مانند شعله آتش و
چشمانش همچون برق خيره و تاركننده و صدايش مثل صاعقه كوبنده است و سر اين ملك
الموت در آسمان و پاهايش در هوا، يك پايش در مشرق و پاى ديگرش در مغرب است در
حالى كه ميلههايى كه داراى شاخههاى زيادى است در دست دارد كه او را پانصد
فرشته همراهى مىكنند كه در دست هر كدام از آنها تازيانهاى آتشين است و
بالاپوشى سياه و درشت باف بر تن و قطعهاى از آتش جهنم همراه دارند كه از جمله
آن فرشتگان، فرشتهاى است به نام سقاطيس كه از نگهبانان جهنم است. پس ملك الموت
به او نزديك مىشود و جرعهاى از شراب جهنم را در گلوى او مىريزد. پس زمانى كه
اين فاجر اين صحنه را با طول و تفصيل مشاهده مىكند عقلش حيران مىگردد و
استغاثه و ناله سر مىدهد و مىگويد: مرا به دنيا بازگردانيد! در پاسخ او گفته
مىشود: هرگز، چنين امرى امكانناپذير است و اين سخنى است كه او گوينده آن است
(و بعد از بازگشت به دنيا عمل نمىكند).
فيضربه بالسفود الذى بيده و يجذب به روحه من طرف رجليه حتى اذا
بلغ ركبتيه و لم يقدر على الحركه أمر أعوانه أن يضربوه بأسواطهم و يذيقوه سكرات
الموت حتى اذا بلغت روحه الى حلقومه يضربونه بالأسواط و يقولون له أخرجوا
أنفسكم اليوم تجزون عذاب الهون بما كنتم تقولون على الله غير الحق و كنتم عن
آياته تستكبرون و اذا اخرجوا روحه يضعون بدنه فى مطرقه و يكسرونه من اطراف
اصابعه الى حدقتيه فيخرج منه ريح منتنه يتأذى منه أهل السموات فيلعنه الله و
جميع أهل السموات... الى آخر الروايه.
پس آن فرشته مرگ با سيخهايى كه در دست دارد، او را مىزند و با همان سيخها روحش
را از قسمت پاى او بيرون مىكشد تا آنكه به قسمت زانوهايش مىرسد و ديگر قادر
به حركت نمىشود در اين هنگام به آن فرشتگان همراه خود دستور مىدهد او را با
تازيانههايشان بزنند و از سكرات مرگ به او بچشانند تا آنكه روح به حلقومش
مىرسد او را با تازيانهها مىزنند و به او مىگويند: جانهاى خودتان را خارج
نماييد كه امروز، كيفرتان عذابى است خواركننده، براى اينكه شما سخنان ناحق به
خداوند متعال گفتند و از آيات او استكبار ورزيديد.
پس چون روحش را از بدن بيرون آوردند، پيكرش را زير چكش مىگذارند و استخوانهاى
بدنش را از كنار انگشتان تا كنار كاسههاى چشمش درهم مىشكنند، پس بوى گندى از
او خارج مىشود كه اهل آسمانها را اذيت مىكند، پس در اين هنگام خداوند متعال
و همه اهالى آسمانها او را لعنت مىكنند...
و منها أن يتفكر فى أنه للأولياء أول راحه و
أول سرور و بهجه و ألذ لذه و يعلم ذلك أيضاً اما بما أخبر به الأونبياء و
الأئمه (عليهم السلام) و بما شوهد من شوق المحبين لله اليه و اظهار شوقهم له و
اما الأخبار فهى كثيره - يكفى منها - ما فى حديث المعراج رويته سابقاً. و اظهار
شوق الأنبياء و الأولياء (عليهم السلام) يكفيك منها قول أميرالمؤمنين (عليه
السلام): و الله لا بن أبىطالب آنس بالموت من الطفل بثذى أمه(201)
و قوله (عليه السلام) فى حق خواص شيعته: لولا الآجال التى كتب الله لهم لماتوا
شوقاً الى الله و الثواب.(202)
از جمله فكرهايى كه بايد درباره مرگ نمايد اين است كه مرگ براى اولياء الله،
نخستين مرحله راحتى و سرور و بهجت است و لذيذترين لذتها است و اين مسأله را
نيز مىتواند از روايات انبيا و ائمه اطهار (عليهم السلام) به دست آورد و
همچنين با مشاهده حالات اشتياق محبان خداوند متعال به مردن و اظهار شوق آنان
به مرگ، مىتوان به امر آگاه شد. اما روايات در اين خصوص زياد است و حديث معراج
كه قبلاً ذكر شد كافى مىباشد و همچنين اظهار اشتياق انبيا و اوليا (عليهم
السلام) تو را كفايت مىكند كه از جمله آن اشتياقها، فرمايش اميرالمؤمنين
(عليه السلام) است كه فرمودند: به خدا سوگند! پسر ابوطالب از مرگ بىپژمان است
بيش از آنچه كودك پستان مادر را خواهان است!
و فرمايش امام (عليه السلام) در حق شيعيان خاص خود كه فرمودند: اگر نه اين است كه
خداوند اجلهاى معين آنان را نوشته است، جانهاشان يك چشم به هم زدن در كالبد
نمىماند از شوق رسيدن به لقاءالله و پاداش (آن جهان).
و هذا الفكر للمبتدين نافع جداً و أما للمتوسطين الذين لاحت
لهم بعض أسرار الكون و ألقوا بعض الحجب الظلمانيه ففكرهم فى معرفه النفس حتى
ينكشف عنهم الحجب الظلمانيه كلها حتى حجاب الخيال و الصور و يتجلى لهم نفسهم و
حقيقتهم (بلا ماده و صوره) فاذا حصل لهم هذه المرتبه الجليله و فازوا بذلك
المقام الجليل انفتح له الباب الى معرفه الرب و ينكشف له حقائق العوالم لا سيما
عوالم المبدأ و يرى نفسه بلا ماده و لا صوره
اينگونه فكر و روش براى افراد تازه كار جداً نافع و مفيد است و اما براى افراد
متوسط كه مقدارى از نور اسرار هستى بر دل آنان تابيده و بعضى از حجابهاى
ظلمانى را كنار زدهاند پس لازم است آنان در معرفت نفس و خودشناسى فكرشان را به
كار گيرند تا از اين طريق همه حجابهاى ظلمانى حتى خيال و صورتها نيز كنار
رفته و نفس آنان و حقيقت آنان - بدون ماده و صورت - برايشان تجلى نمايد؛ پس
هنگامى كه به اين مرتبه مهم دست يافتند و به اين مقام بزرگ رسيدند، درى براى
شناخت پروردگار به روى آنان گشاده مىشود و حقايق آن عوالم به خصوص عوالم مبدأ
براى آنان كشف مىشود و خود را بدون ماده و صورت مشاهده مىكند.
و تفصيل هذا الاجمال بتقرير يمكن أن يقال:
هو ان الانسان له عوالم ثلاثه: عالم الحس و الشهاده (اى عالم الطبيعه) و عالم
الخيال و المثال و عالم العقل و الحقيقه. فمن جهه أن انيته الخاصه انما بدئت من
عالم الطبيعه كما فى الآيه الكريمه المباركه (وبدأ خلق الانسان من طين).(203)
تفصيل اين مطلب اجمالى، تا آنجا كه گفتن آن امكانپذير مىباشد اين است: همانا
براى انسان سه عالم وجود دارد: عالم حس و مشاهده يعنى عالم طبيعت، عالم خيال و
مثال، عالم عقل و حقيقت.
همانا انسان از آن جهت كه هستى و وجودش از عالم طبيعت شروع شده همان طور كه در آيه
كريمه مباركه آمده: و آفرينش انسان را از گل آغاز كرد
.(204)
صار عالمه هذا له بالفعل و عرف نفسه و حقيقته بعالمه هذا بل لو
سمع من عارف او عالم عالميه الآخرين أنكره بل لو أخبره أحد بصفات عالمه العقلى
لكفره و ذلك لأن عالمه الطبيعى له بالفعل و عالميه الآخرين بالقوه و لم ينكشف
له بالكشف التام الا عالم الطبيعه و آثار من عالم المثال و شىء قليل من عالمه
العقلى.
اين عالم طبيعت براى انسان فعليت يافت و او نفس و حقيقت خود را به وسيله همين عالم
شناخت و آنچنان در اين عالم غوطهور شد كه اگر از عارف يا عالمى بشنود كه غير
از اين عالم، دو عالم ديگر نيز براى او وجود دارد، انكار مىنمايد بلكه از اين
بالاتر، اگر كسى او را از خصوصيات و صفات عالم عقلىاش آگاه سازد او را تكفير
مىكند! و اين از آن جهت است كه عالم طبيعت براى او بالفعل است و آن دو عالم
ديگر بالقوه مىباشند و فعليت نيافتهاند.
عوالم سه گانه براى او به طور كامل كشف نشدهاند مرگ عالم طبيعت و آثارى از عالم
مثال و مقدار كمى هم از عالم عقلىاش.
و الداء العضال انه من جهه اختلاط آثار العالم المثالى و
اشراق بعض آثار العالم العقلى اخطاء فى معرفه عالمه الطبيعى أيضاً. كيف كان
فانسانيه الانسان انما هو بعالمه العقلى و االا فهو مشترك مع ساير بنى جنسه من
الحيوان فى عالميه الآخرين - و ان كان عالماه الآخران أيضاً من جهه المرتبه
أشرف من عالمى ساير الحيوانات.
و بهذه العوالم الثلاثه و ترتيبها وقع التلويح بل التصريح فى دعاء سجده ليله النصف
من شعبان عن النبى (صلىالله عليه و آله و سلم) حيث قال فيها: و سجد لك سوادى و
خيالى و بياضى.
و درد بىدرمان از آن جهت است كه آثار عالم مثال و تابش بعضى از آثار عالم عقلى به
هم آميخته شده، لذا انسان در شناخت عالم طبيعت نيز دچار خطا و اشتباه مىشود.
و به هر صورت؛ پس انسانيت انسان فقط به عالم عقلى او بستگى دارد وگرنه در آن دو
عالم ديگر با ساير افراد جنس خود از حيوانات مشترك است اگر چه آن دو عالم انسان
به جهت مرتبه نيز از دو عالم آنها برتر و اشراف است. به اين سه عالم انسان و
ترتيب آنها در دعايى كه پيامبر (صلىالله عليه و آله و سلم) در شب نيمه شعبان
در حال سجده خوانده، اشاره شده بلكه به آن تصريح شده است كه از جمله پيامبر در
آن سجده مىگويد: سياهى من و خيال من و سفيدى من بر تو سجده
نمودند.
و بالجمله؛ فعالمه الحسى عباره عن بدنه الذى له ماده و صوره و
عالمه المثالى عباره عن عالمه الذى حقائقه صور عاريه عن المواد. و عالمه العقلى
عباره عن عالمه الذى هو حقيقه و نفسه بلا ماده و لا صوره. و لكل من هذه العوالم
لوازم و آثار خاصه لازمه لفعليتها.
بارى؛ عالم حسى انسان عبارت است از بدنش كه داراى ماده و صورت مىباشد؛ و عالم
مثالش، عالمى است كه حقايق آن داراى صورتهايى است عارى از ماده؛ و عالم
عقلىاش آن عالمى است كه حقيقت و نفس او در آن بدون ماده و صورت مىباشد.
و براى هر يك از اين عالمهاى سه گانه، لوازم و آثار خاصى است كه براى فعليت آنها
ضرورى مىباشند.
فمن انغمر فى عالم الطبعه و تحققت بآثارها و تحركت بحكمها و
ضعفت فيه آثار عالمه العقلى فقد (أخلد الى الأرض)(205)
. و صار موجوداً بما هو حيوان بل أضل من الحيوان كما هو الصريح فى قوله تعالى:
(ان هم الا كالأنعام بل هم أضل سبيلاً).(206)
پس هر كس كه غرق در عالم طبيعت گرديد و آثار آن در او تحقق يافت به طورى كه حركاتش
طبق آن صورت پذيرفت و آثار عالم عقلى در او ضعيف گشت كه به فرموده قرآن
او به زمين = دنيا گراييد (207)
و موجود زمينى شده و جزو حيوانات به شمار مىآيد بلكه از حيوانات نيز گمراهتر
مىگردد؛ چنانچه اين مطلب به طور صريح در قرآن ذكر شده است:
آنان جز مانند ستوران نيستند، بلكه گمراهترند !(208)
و من ترقى الى العالم العقلى و غلب آثاره على آثار عالميه
الطبيعى و الخيالى و كان الحاكم فى مملكه وجوده العقل يصير موجوداً روحانياً
حتى يتكامل فى العقلانيه و انكشفت له حقيقته و نفسه و روحه فاذا ترتفع عنه
الحجب الظلمانيه بل النورانيه أو غالبها بينه و بين معرفه الله جل جلاله و
يتحقق فى حقه قوله (صلىالله عليه و آله و سلم): من عرف نفسه...
و كسى كه به عالم عقلى صعود نمود و آثار عالم عقلى بر عالم حسى و مثالى او غلبه
كرد و حكمران مملكت وجودش عقل شد، آن وقت اين شخص يك موجود روحانى مىگردد و در
راه تكامل عقلانى پيش مىرود تا جايى كه حقيقت و نفس و روحش براى او روشن
مىشود و حالت كشف رخ مىدهد و همه حجابهاى ظلمانى بلكه حجابهاى نورانى يا
اكثر آنها كه بين او و شناخت خداوند متعال - جل جلاله - مانع هستند، برداشته
مىشود و فرمايش پيامبر (صلىالله عليه و آله و سلم) درباره او تحقق مىيابد:
هر كس خودش را شناخت، پروردگارش را شناخته است.
و اذا تمهد لك هذه الاجماليات فراجع الى تفصيل لوازم كل عالم
من العوالم و اشتغل بتدبير السفر و توكل على الرب الرحيم و استعن منه و توسل
بأوليائه فى كل جزئى و كلى من شئونك. و اعلم ان هذا العالم الحسى هو عالم الموت
و الفناء و الفقد و الظلمه و الجهل و هو ذات ماده و صوره سائلتين و زائلتين
دائم التغير و الانقسام و لا شعور له و لا اشعار الا بتبعيه العالمين الآخرين
و حال كه اين مطالب اجمالى را دريافتى، به تفصيل لوازم هر يك از عوالم سهگانه
رجوع نما و آماده سفر شو و توكل بر پروردگار مهربان كن و از او استعانت جوى و
در هر يك از كارهاى جزئى و كلى خودت، به اولياء الله توسل پيدا كن.
و بدان كه همانا اين عالم حسى و نشئه طبيعت، عالم مرگ و فنا و فقدان و تاريكى و
نادانى است. ماده و صورت اين جهان، روان و نابودشدنى است و همواره در حال تغير
و پراكندگى است و هيچ شعور و آگاهى در آن مشاهده نمىشود مگر اينكه از عالم
مثالى و عالم عقلى، تبعيت نمايد.
و انما ظهوره للحس بتوسط الاعراض من حيث وحدته الاتصاليه و أما
من حيث كثرته المقداريه المتجزيه عند فرض القسمه فكل واحد من الأجزاء معدوم عن
الآخر و مفقود عنه فالكل غائب عن الكل و معدوم عنه و ذلك من جهه أن الماده
مصحوبه بالعدم بل هو جوهر مظلم و أول ما ظهر من الظلام.
و لأنها فى ذاتها بالقوه و بمالها فى أصلها من عالم النور تقبل الصور النوريه و
تذهب ظلماتها بنو صورها فهذه النشأه اختلط نورها بظلامها و ضعف وجودها و ظهورها
و لضعفها احتاجت الى مهد المكان و ظئر الزمان و أهلها المخصوصون بها اشقياء
الجن و الانس و الحيوان و النبات و الجماد.
و همانا ظهور آن براى حس به واسطه اعراض است از آنجا كه اجسام وحدت اتصالى دارند.
و اما از نظر كثرتى كه در فرض تقسيم و تجزيه درك مىكنيم پس هر جزئى از آن
اجزاء از ديگرى معدوم و مفقود است؛ چون هر جزئى از جزء ديگر غايب است و از حضور
او معدوم است و اين از آن جهت است كه همانا ماده همواره همراه عدم مىباشد بلكه
جوهرى است تاريك و ظلمانى و اولين ظلمتى است از ظلمتها كه ظهور يافته است؛ ولى
چون اصلش از عالم نور است در ذاتش قوه و استعدادى وجود دارد كه مىتواند
صورتهاى نورى را قبول نمايد و به وسيله نور آن صور، تاريكىهايش از بين برود.
پس اين نشئه طبيعت نورش با تاريكى درآميخته است و براى همين، وجود و ظهورش ضعيف
مىباشد و به علت ضعفش، به گهواره مكان و دايه زمان محتاج شده است و افرادى كه
بدان مختص شدهاند، عبارتند از اشقياى جن و انسان و حيوان و نبات و جماد.
و فى الحديث القدسى: ما نظرت الى الأجسام مذ خلقتها(209)
- و هم اللذون علومهم مختصه بهذا العالم و (يعلمون ظاهراًمن الحياه الدنيا و هم
عن الآخره هم غافلون).(210)
و لم يتجاوز علمهم عن المحسوسات و لم يعرفوا من العوالم العاليه الا الأسماء و
كلما سمعوا حكايه منها قدروا له لوازم عالمهم و انكروا ما يقال لهم من لوازم
غير عالمهم.
در حديث قدسى آمده است كه خداوند متعال مىفرمايد: از هنگامى
كه عالم جسم را آفريدهام يكبار نيز به آن نظر نكردهام!
اهل اين عالم طبيعت كسانى اند كه علوم آنان مخصوص همين عالم است و
آنان فقط به ظاهر زندگى دنيا واقف و از آخرت غافلند.
(211)
علم آنان به بالاتر از محسوسات دست نيافته و به جز نامى از عوالم عالى، چيزى از
آنها نمىدانند و هرگاه حكايتى از عوالم بالا بشنوند با لوازم عالم خود آن را
مىسنجند و اگر مطابق آن نباشد، انكارش مىكنند.
و بالجمله: مرعيهم و مأنسهم و وطنهم هذا العالم المحسوس و
ملاذهم و مقاصدهم كلها من مألوفات هذا العالم و هم الذين قلنا انهم من الذين
أخلدوا الى الأرض و هم الذين يعتقدون أن أنفسهم هو هذا البدن و أرواحهم هى
الروح الحيوانى و ان الجماد كلها موجودات متأصله متحققه و جواهر قائمه بذواتها
مخلوقه فى عالمها و حيزها و ان موجودات العوالم الآخر على القول بها موجودات
اعتباريه خياليه لا حقيقه لها.
حاصل مطلب اينكه؛ چراگاه و محفل انس و وطن آنان همين عالم محسوس است و پناهگاه و
مقاصدشان، همه از چيزهايى است كه در اين عالم طبيعت با آنها انس و الفت
گرفتهاند. اينان همان كسانىاند كه گفتيم چشم به زندگى زمينى دوختهاند و دائم
به آن مىانديشند و معتقدند كه همانا نفسشان همين بدن و روحشان همين روح
حيوانى است و جمادات هم موجوداتى هستند اصيل و تحقق يافته و جوهرهايىاند كه
قائم به خود هستند و در عالم و مكان خودشان خلق شدهاند و مكانى اشغال كردهاند
و از ديدگاه اينان، موجودات عوالم ديگر در صورتى كه وجود داشته باشند، وجودشان
اعتبارى و خيالى و وهمى است و داراى حقيقت و واقعيت نيستند.
و ان اللذه انما هو فى المأكل و المشرب و المنكح و جاه هذا
العالم و ذكرهم و فكرهم و خيالهم و آمالهم و علومهم كلها متعلقه بالمحسوسات و
أنسهم بها بحبونها و يستأنسون بها. و يشتاقون لما لم يصلوا اليه من زخارفها و
حلوها و خضرتها بل يعشقونها و شغفهم حبها كالعاشق المستهتر فمن كان منهم مع ذلك
مؤمناً بالله و ملائكته و كتبه و رسله و اليوم الآخر ولكن بايمان مستقر غير
زائل عند الموت لضعفه و قله نوره و شده ظلمه المعاصى و خلط مع ذلك عملاً صالحاً
و آخر سيئاً اولئك ممن يرجى له المغفره ولو بعد حين.
و همانا لذت هم فقط همين خوردن و نوشيدن و ارضاى غريزه جنسى و رياستهاى دنيوى است
و ذكر و فكر و خيال و آرزو و علوم آنها همه متعلق به امور حسى است و با همين
امور مأنوساند و آنها را دوست مىدارند و با آنها بساط انس و الفت گستردهاند
و مشتاق زر و زيور و حلاوت و طراوت عالم طبيعت هستند بلكه عاشق اين امورند و
دلهايشان لبريز از محبت آنهاست مانند لبريز بودن دل عاشق از محبت معشوق كه
همين عشق خواب شيرين را از چشمان او ربوده است. با اين حال، بعضى از آنان به
خدا و فرشتگان و كتابهاى آسمانى و پيامبران و روز قيامت ايمان داشته باشند و
ايمانشان مستقر باشد و هنگام مرگ آن ايمان در اثر ضعف و كمى نور ايمان و شدت
ظلمت گناهان از بين نرود و داراى عمل صالح باشد، اميد آن مىرود كه مغفرت الهى
ولو بعد از مدتى شامل حالش بشود
و أما الطائفه الأولى فهم الأشقياء الكافرون ليس لهم فى الآخره
الا النار لأنهم من أهل السجين و يوم القيامه اذا ميزت الحقائق و التحقت الفروع
بالأصول التحق ما فى هذا العالم من النور الى عوالمه و بقى ظلمتها و نارها و
تبدلت صور كل واحد من الأفعال و الأخلاق بما يناسب عالم القيامه من الحيات و
العقارب و عذب بها فاعلها و مختلفها.
و اما براى گروه اول يعنى كافران شقى، در آخرت جز آتش چيزى براى آنها نيست؛ براى
اينكه اين افراد خودشان از اهل سجيناند و روز رستاخيز كه روز تميز دادن حق از
باطل است و هر فرعى به اصل خويش ملحق مىگردد پس آنچه در اين عالم از سنخ نور
است به عوالم نور ملحق مىشود و ظلمت و آتش آن در همين عالم باقى مىماند و
صورتهاى هر يك از اعمال و اخلاق مبدل مىشود به آنچه مناسب عالم قيامت است از
قبيل مارها و عقربها و همينها، صاحب آن اعمال و اخلاق زشت را معذب مىسازند.
(من كان يريد الحياه الدنيا و زينتها نوف اليهم أعمالهم فيها و
هم فيها لايبخسون * أولئك الذين ليس لهم فى الآخره الا النار).(212)
ولو فرض لهم عمل خير يوف اليهم فى حياتهم الدنيا أو ينقص بقدره من عذابهم فى
الآخره.
خداوند متعال مىفرمايد: كسانى كه زندگى دنيا و زيور آن را
بخواهند جزاى كارهايشان را در آنجا كه به طور كامل به آنان مىدهيم و به آنان
در آنجا كم داده نخواهد شد. اينان كسانى هستند كه در آخرت جز آتش برايشان
نخواهد بود. (213)
و اگر فرض شود كه داراى عمل نيكى در زندگى دنيوى باشند در همين دنيا به پاداش آن
مىرسند و به همان نسبت از عذاب آخرتشان كم مىشود.
و بالجمله؛ ان الانسان لما خلق ابتداء من هذه الأرض فان بقى
فيها بعد ما خلق فيه الروح و العقل و الستأنس بها و ألف لذاتها كان ممن (أخلد
الى الأرض) فيوم القيامه ملتحق بالسجين.
و ان خلص منها بعد ذلك بمعنى أن تحقق بآثار العقل و الروح و صار جسداً عقلانياً و
هيكلاً نورانياً فيوم القيامه يرتقى الى أعلى عليين.
و خلاصه اينكه؛ همانا انسان در آغاز آفرينش، از همين زمين آفريده شد پس اگر بعد
از آفرينش روح و عقل در او و مأنوس شدنش با دنيا و الفت او با لذتهاى آن، باز
هم در اين عالم طبيعت باقى بماند از كسانى خواهد بود كه
خلود و توجه كاملشان به زمين و دنيا است. (214)
پس چنين كسى روز رستاخيز به سجين و دوزخ ملحق خواهد شد و اگر اين شخص بعد از خلقت
روح و عقل، توانست از زمين و عالم طبيعت رها شود، به اين معنا كه آثار عقل و
روح در او تحقق يابد و يك جسد عقلانى و هيكل نورانى گردد، در روز قيامت به اعلا
عليين صعود خواهد كرد
و بعباره و ضحى خلق الله الانسان فى أول ما
خلق من سلاله من طين و بقى مده فى صوره السلاله و النطفه و العلقه و المضغه و
العظم و اللحم ثم أعطاه الحياه و بقى حياً الى أن وهبه قوه الحركه و البطش وبقى
على ذلك حتى وهبه قوه التميز بين النافع والضار فأراد النافع و كره الضار.
و به عبارت روشنتر: خداوند متعال در آغاز آفرينش، انسان را از عصارهاى از گل
آفريد و مدتى در همين صورت و شكل نطفه و علقه و مضغه و استخوان و گوشت باقى
گذاشت، سپس به او حيات ارزانى فرمود و مدتى را در همين مرحله سپرى كرد تا اينكه
به او قدرت حركت و حمله بخشيد و باز در همين مرحله مدتى را گذراند تا اينكه به
انسان قوه تميز عنايت فرمود تا به وسيله آن امور نافع و سودمند را از امور مضر
و زيانبخش تشخيص دهد و براى همين بود كه به امور سودمند علاقهمند شد و امور
زيانبخش را ناخوش داشت.
فان اتبع ارادته لاراده الله جل جلاله فى
جميع حركاته و سكناته و لم يبق له اراده مخالفه لأرادته تعلى فهذا مقام الرضا
و هذا الشخص دائماً يكون فى الجنه و لهم فيها ما يشائون و لذلك كان اسم خازن
الجنه الرضوان.
پس اگر اين انسان در خواستههاى خود تابع خواسته الهى - جل جلاله - گرديد و تمام
حركات و سكناتش دلبخواه حضرت حق گشت و به هيچ وجه خواسته و اراده او مخالف
خواسته و اراده الهى نشد، در اين صورت به مقام رضا
دست يافته است و چنين شخصى هميشه در بهشت خواهد بود و هرچه كه بخواهد در بهشت
براى او مهياست و از اين رو، دربان بهشت رضوان نام
دارد!
پىنوشتها:
198)تنبيه الخواطر (مجموعه ورام) 1/286 با مختصر تفاوت.
199)السقاطيل (نسخه بدل).
200)سوره مؤمنون (23)، آيه 100.
201) نهج البلاغه خطبه 5.
202) نهج البلاغه خطبه همام، خطبه 193 با مختصر تفاوت.
203)سوره سجده (32)، آيه 7.
204)سوره سجده (32)، آيه 7.
205)سوره اعراف (7)، آيه 176.
206)سوره فرقان (25)، آيه 44.
207)سوره اعراف (7)، 176.
208)سوره فرقان (25)، آيه 44.
209)ر.ك: بحارالانوار 70/110.
210)سوره روم (30)، آيه 7.
211)سوره روم (30)، آيه 7.
212)سوره هود (11)، آيه 15.
213)سوره هود (11)، آيه 15.
214)سوره اعراف (7)، آيه 176.