مساجد داخل مكه
مسجد الجن
اين مسجد مشهورترين و مسجد كهن مكه است.موقعيت آن در پايين كوه حجون به
متحرم،حدود پنجاه متر بعد از پل حجون و در حاشيه قبرستان حجون است.خيابان
كوچكى است در كنار مسجد با نام«شارع مسجد الجن»كه هنوز تابلوى قديمى آن بر
ديوار وجود دارد.
از نامهاى ديگر اين مسجد،«مسجد الحرس»است.به نقل ازرقى،اين نام از آن جهت
است كه صاحب الحرس،كه در مكه گشتشبانه داشت،به اين محل مىآمد و در آنجا با
عرفا-چهرههاى شناخته شده و برگزيده قبائل-و حراس ديگر،از شعب عامر و ثنية
المدنيين،ديدار مىكرد.
بنا به نقل برخى از روايات،نامگذارى آن به مسجد جن به جهت رابطهاى است كه
با سوره جن دارد.مىدانيم كه سوره جن يكى از سورههاى قرآن است.خداوند در اين
سوره فرموده است:جنها آيات الهى را شنيده و به آنها ايمان آوردند. (1)
گويا اين آيات در محلى كه به نام مسجدجن شهرت دارد،نازل شده است.برخى
ناميده شدن آن را به مسجد البيعه،به دليل بيعت جن با آن حضرت دانستهاند.
برخى روايات تاريخى به اين نكته اشاره كردهاند كه رسول خدا-ص-محل مسجد را
براى عبد الله بن مسعود مشخص و معين فرمود.
از تاريخ بناى اين مسجد،اطلاعى در دست نيست،اما مىدانيم كه مسجد در قرن دوم
و پس از آن،به همين نام سرپا بوده و مورخان در طول قرون مختلف از آن ياد
كردهاند.
مسجد جن در ناحيه شمالى مسجد الحرام،اندكى پس از پل حجون،واقع شده است.در
شرق مسجد،خيابان مسجد الحرام و در غرب آن،خيابان جن قرار دارد و مسجد تقريبا در
محل تلاقى اين دو خيابان قرار گرفته است.
محل فعلى مسجد دقيقا در محل قبلى آن است و در بازسازى جديد،مساحت آن به 600
متر مربع رسيده است.بناى مسجد محكم و منارهاى در ركن شمال شرقى آن قرار دارد.
مسجد الاجابه(مكه)
اين مسجد پايينتر از ميدان معابده،در ابتداى شارع ابطح،در طريق مسجد الحرام
و در ابتداى شارع الاجابه واقع است.مسجد الاجابه از مساجدى است كه فاكهى در قرن
دوم از آن ياد كرده است.در اصل،اين مسجد در آغاز شعبى واقع شده است كه در تاريخ
به نام شعب آل قفنذ شناخته مىشود.اين شعب در درون كوه العير قرار دارد.
مسجد مزبور در شمار مساجد كهن شهر مقدس مكه است. نامهاى مختلف اين
مسجد;عبارتند از«مسجد آل قنفذ»،«مسجد الاجابه»و«مسجد الاستراحه».
فاكهى مىنويسد:در اين شعب،خانه آل خلف بن عبد الله بن سائب بوده كه به آنها
آل عبد ربه بن السائب مىگويند و در برابر قصر محمد بن سليمان قرار دارد.نام
ديگر آن شعب اللئام است.اين همان شعبى است كه دست چپ تو بالاى باغ خرمان است و
اين زمان خانه خلفيين از بنى مخزوم است.حضارمه(مردمان منسوب به حضرموت)هم در
اين شعب سكونت دارند. شعب مزبور به شعب الخلفيين شناخته مىشود.در آنجا مسجدى
است كه گفته مىشود رسول خدا-ص-در آنجا نماز خوانده است.از زهير بن قنفذ نقل
شده كه پيامبر،روز را در غار حرا بسر مىبرد و شب از حرا پايين آمده
به(محل)مسجد مىرفت كه پشتخانه ابو عبيده بود و به شعب الخلفيين شهرت داشت.در
اين وقتخديجه هم از مكه مىآمد و آنها در نزديكى اين شعب با يكديگر بودند تا
از يكديگر جدا شوند. (2)
درباره اين مسجد چند نكته گفتنى است:
نخست آن كه:باغ خرمان در برابر مسجد الاجابه،اندكى به سمتحرم بوده و اكنون
دقيقا جايى است كه شهردارى مكه(امانة العاصمة المقدسة)در آن قرار گرفته.اندكى
از خيابان به سمت ريع اذاخر را نيز بايد داخل در باغ خرمان دانست.
دوم آن كه:مسجد الاجابه حداقل تا قرن سوم به اين نام شهرت نداشته است.آنچه
فاكهى آورده عنوان«مسجد آل قنفذ»است.
سوم آن كه:كتيبهاى در مسجد الاجابه موجود است كه اشاره به بازسازى آن دارد
كه قرن دهم هجرى است به علاوه دو بيتشعر نيز درباره بازسازى اين مسجد بر
كتيبهاى ديگر در اين سوى محراب آمده است.
ابن بطوطه در سفرنامه خود از مسجد الاجابه با اين عبارت ياد كرده و
مىنويسد:آنجا مسجدى است كه رسول خدا-ص-در سفر عمره،پس از بازگشت در آنجا
استراحت كرد و اكنون مردم آن را از روى تبرك مىبوسند. (3) ابن فهد
هم در حوادث سال 720 نوشته است:در اين سال مسجد الاجابه تعمير شد.اين مسجد سمت
چپ رونده به سوى منا و در نزديكى ثنية اذاخر است و گفته مىشود كه رسول
خدا-ص-در آن نماز خوانده است. (4) همو در حوادث سال 831 آورده:امير
سيف الدين شاهين عثمانى در اين سال مسجد الاجابه را كه در شعبى نزديك ثنية
اذاخر است تعمير كرد. (5) چهارم آن كه:تا اين جا چند وجه درباره
دليل حضور رسول خدا-ص-در اين محل،از عبارت ديگران نقل كرديم.يكى همان اشاره ابن
بطوطه است كه حضرت در بازگشت از عمره در اينجا استراحت كردهاند.ديگر آن كه
حضرت روزها در غار حرا مانده و شب را در اينجا باخديجه-س-بوده است.ابن فهد هم
نقل كرده است كه گفتهاند: جنها در اينجا با رسول خدا-ص-ديدار كردند.
جميل كتبى نويسنده معاصر مكى نوشته است:اين مسجد را«مسجد
الاستراحه»گفتهاند چون مكانى است كه رسول خدا-ص-در باز گشت از منا در روز
سيزدهم در سفر حجة الوداع، در اينجا استراحت كرده است. (6) به نقل
همو،گفتهاند كه حضرت در كودكى در اينجا گوسفندان را به چرا مىآورده است.
(7) آشكار است كه اينها اقوال شفاهى بوده كه اين نويسندگان از مردم
مىشنيدهاند.مهم اشاره فاكهى است كه گفته است:نقل شده كه حضرت در اينجا نماز
خوانده است.
در سال 1394 ه.ق.ساختمان قديمى مسجد خراب گرديد و بناى جديدى در همان محل
قبلى ساخته شد.بناى فعلى آن مربع شكل و داراى مساحتى در حدود 400 متر مربع است.
منارهاى نيز در محل اتصال ديوارهاى جنوب و غرب آن قرار دارد.اين مسجد از مساجد
داير مكه به شمار مىآيد.
مسجد المتكا
در ميان مساجد شهر مقدس مكه،از مسجدى با نام مسجد متكا ياد شده است.اين مسجد
در اجياد صغير،در شعبى كوچك كه به پشت كوه ابو قبيس چسبيده بوده،قرار داشته
است.
ازرقى در ذيل مدخل اجياد صغير مىنويسد:اين شعب كوچكى است كه به كوه ابو قيس
چسبيده و در برابر آن،اجياد كبير در ابتداى خانه هشام بن ابى العاص و خانه زهير
بن ابى اميه تا برسد به مسجد المتكا قرار دارد. (8) همو در جاى
ديگرى درباره مساجدى كه حضرت در آنها نماز خوانده مىنويسد:و مسجد باجياد و
موضع يقال له المتكا.پس از آن چند نقل آورده كه عدم قطعيت موضع مذكور را به
عنوان محل اقامه نماز پيامبر-ص-نشان مىدهد;با اين حال مىنويسد:قطعى است كه
رسول خدا-ص-در اجياد نماز خوانده است. (9) محقق كتاب اخبار مكه
ازرقى نوشته است:مسجد المتكا در شعبى است كه چاه عكرمه در آن است و آن در اجياد
صغير،در دامنه كوه خندمه واقع شده است.
زهير كتبى از نويسندگان معاصر نوشته است:مسجد متكا در اين اواخر منهدم گرديد
و به جاى آن هتل قاهره ساخته شد.اين هتل هم پس از مدتى خراب شد و هتل كعكى جاى
آن بنا گرديد. (10) در حال حاضر روبروى باب اجياد خيابانى است كه
ابتداى آن دست چپ كسى كه از حرم داخل آن خيابان مىآيد مستشفى العام است.بعد از
آن پلى است و پس از حدود يك صد متر دست راست،هتل كعكى است و روبروى آن هتل
ايلاف قرار دارد كه در ورودى آن هتل البته تا خيابان فاصله دارد.قاعد تا بايد
فاصلهتل كعكى تا مسجد الحرام بين 400 تا 500 متر باشد.
مسجد شجره
مسجدى با اين نام-جدا از مسجد شجره معروف كه ميقات است-در شهر مكه وجود دارد
كه در شمار كهنترين مساجد اين شهر است.
فاكهى در خبرى آورده است:نقل كردهاند كه رسول خدا در مسجد شجره نماز خوانده
است. اين مسجد پايينتر از محله ياجج قرار دارد.فاكهى در خبر ديگرى آورده:هر
زمان كه عبد الله بن عمر به مكه مىرفت،ابتدا در مسجدى فرود مىآمد كه شجره
نزديك آن بود.وقتى آن را خلوت مىديد در آن نماز مىخواند و اگر خلوت نبود به
جاى ديگرى مىرفت.فاكهى سپس ضمن شعرى آورده كه ياجج در بطحا بوده است.
(11) بطحا در محوطهاى ميان ميدان معابده فعلى تا حوالى مسجد الجن است.
(12) اين هم گفتنى است كه عبد الله بن عمر مقيد بود كه هر كجا رسول
خدا-ص-توقف كرده يا نماز خوانده،نماز بخواند.
فاكهى در جاى ديگرى آورده:از جمله مساجدى كه نماز خواندن در آنها مستحب است
و آثار رسول خدا-ص-در آن هست،مسجدى است كه آن را مسجد شجره مىخوانند.اين مسجد
در قسمت اعلاى مكه در پشت دار منارة البيضا،در كنار كوه و در برابر حجون و
مقابل مسجد الحرس(مسجد الجن)است.در آنجا درختى بوده كه رسولخدا-ص-آن را صدا
كرده و درخت نزد آن حضرت آمده است.وى سپس پنج روايت درباره اين معجزه
پيامبر-ص-در محل مسجد مزبور نقل كرده است. (13) در يكى از اين
روايات آمده است كه حضرت ركانة بن عبد يزيد بن هاشم را به اسلام دعوت كرد.او
گفت:ايمان نخواهم آورد تا درخت را صدا كنى و او نزد تو آيد.حضرت روى به درخت
كرده فرمودند:به اذن خداوند نزد من آى!و درخت نزد آن حضرت آمد.
ازرقى هم از مسجد شجره ياد كرده و نوشته است كه آن مسجد در برابر مسجد الجن
است. آنگاه اشارتى به معجزه حضرت رسول-ص-در آنجا كرده است. (14)
زهير كتبى درباره وضعيت فعلى مسجد شجره مىنويسد:اين مسجد در همسايگى مسجد
جن(در مسير شخص عازم حرم)و در نزديكى ميدان سليمانيه(و اكنون پل سليمانيه)قرار
دارد.نام فعلى آن مسجد، مسجد الجندراوى(منسوب به ابراهيم جندراوى)است (15)
مسجد مورد نظر،حدود صد متر پايينتر از مسجد جن و در امتداد شارع الجن و
طريق مسجد الحرام،درست قبل از پل سليمانيه است.طول و عرض تقريبى آن دوازده در
بيست متر مىباشد و در حال حاضر تابلوى مسجد رقم 43 را نشان مىدهد.
گفتنى است كه روبروى مسجد شجره،مسجد كوچك ديگرى است كه بايد كهن باشد،اما
هيچگونه آگاهى درباره اين كه ممكن استهمان مسجد شجره باشد،نيافتيم.
مسجد ردم الاعلى يا مسجد الرايه
فاكهى در كتاب خود(اخبار مكه)از مسجدى با اين نام ياد كرده است.«ردم»به
معناى سد است.اعلى هم قسمت عالى مكه(المعلاة)يعنى همين طريق مسجد الحرام(مسير
منا)است در برابر مسفله كه بخش پايين مكه از اجياد به آن سو است. (16)
فاكهى مىنويسد:اين مسجد در بخش اعلاى مكه در كنار الردم الاعلى و در
نزديكى چاه جبير بن مطعم بن عدى بن نوفل قرار داشته است.به اين چاه«بئر
العليا»هم گفته مىشده است.او مىافزايد:گفته شده كه رسول خدا-ص-در اينجا نماز
خوانده است.
از يكى از صحابه نقل شده كه رسول خدا-ص-را ديدم كه نماز ظهر و عصر را در
نزديكى بئر عليا مىخواند.عبد الله بن عباس بن محمد در اين محل مسجدى بنا كرد و
در كنارش حوضى ساخت كه در آن آب ريخته مىشد.برخى از فقهاى مكه مىگفتند كه
خانههاى مكه قديم از اينجا بالاتر نبوده و همه خانهها بين مسجد الحرام تا
اينجا بوده است. (17) بئر جبير بن مطعم هم كه تا اين اواخر بوده،طبق
اظهار نظر محقق كتاب ازرقى در نزديكى مسجد الحرام قرار داشته است.
در اينجا سيل بندى بوده كه در مسير وادى ابراهيم قرار داشته است.مسير اين
مسيل، درست در طريق مسجد الحرام قرار داشته و از كنار كعبهمىگذشته و به سمت
اجياد مىرفته است.ايجاد اين سد براى حفاظت از خانههاى مردم و خانه خدا بوده
است.
فاسى در ذيل حوادث سال 601 نوشته است كه در اين سال مسجد الرايه تعمير شد.
(18) ابن فهد در ذيل حوادث سال 801 نوشته است كه در اين سال مسجد الرايه
تعمير شد. (19) در سال 852 نيز طى مراسمى از محل مسجد الرايه تا
مسعى شمع روشن كردهاند. (20) بر پايه نظر عبد الملك بن دهيش محقق
كتاب فاكهى،اين مسجد همان است كه اكنون در آغاز بازار جودريه-كه ايرانيان آن را
بازار ابو سفيان مىخوانند-قرار دارد.يك سمت آن به سوى بازار و سمت ديگر در
همان طريق مسجد الحرام است.مسجد مزبور بسيار بزرگ است و اكنون به نام مسجد
الرايه شناخته مىشود كه نامى جديد است.
مسجد الرايه در سال 1361 ه.ق.نيز مجددا باز سازى شده است.آخرين بار در سال
1394 ه.ق. به دليل مشكلات طرحهاى توسعه،محل آن اندكى تغيير كرد و اينك به ناحيه
شمالى محل سابق انتقال يافته است!مساحت فعلى آن 232 متر مربع است.
مسجد الغنم
فاكهى از محلهاى در قرن مسقله-كه گاه مصقله هم نوشته مىشودياد كرده و آن
محلى است كه رسول خدا-ص-پس از فتح مكه در آنجا نشست و مسلمان شدههاى شهر مكه
با آن حضرت بيعت كردند. (21) ازرقى آنجا را مسجدى مىداند كه پيامبر
پس از فتح مكه در آن با مردم بيعت كردند.اين مسجد در محله قرن مسقله بوده
است.وى مىنويسد:اين مسجد در قسمت اعلاى مكه نزديك سوق الغنم در قرن مسقله بوده
است. (22) محقق كتاب از ابن ظهيره نقل كرده كه گفته است:و هذا
المسجد لا يعرف الآن. (23) اما همو در مورد ديگرى در پاورقى نوشته
است:سوق الغنم در قديم در واديى بود كه در شرق كوه الرقمتين قرار داشت و اكنون
سوق الجودريه-به قول ايرانيها بازار ابو سفيان-نام دارد.در آنجا مسجد كوچكى است
با نام مسجد الغنم،و بعيد نمىنمايد كه همان مسجدى باشد كه ازرقى از آن در محله
قرن مسقله ياد كرده است. (24)
گفتنى است كه در ابتداى بازار مزبور،از سمتحرم به سمت بالا،دست چپ،زاويه
كوچك حدود دوازده مترى بوده كه مصلى بوده و حدود دو سال پيش خراب شده و
مغازهاى با نام السريحى للخردوات و الهدايا ساخته شده است.در جستجوى محدود ما
مسجد ديگرى در اين منطقه شناخته نشد.شخصى از مغازهداران آن حدود گفت كه اين
زاويه نامش زاوية الامام الطبرى بوده است.
از اين مسجد هم با عنوان مسجد البيعه ياد شده كه عبد الملك دهيش معتقد بود
از ميان رفته است.عاتق بن غيث بلادى متخصص تاريخ مكه اظهار داشت كه مسجد البيعه
يا مسجد الغنم همان است كه روبروى اداره تلفنخانه،پايينتر از پل حجون است.او
گفت كه قرن مصقله دقيقا همانجاست.بدين ترتيب به طور دقيق نمىتوان درباره محل
اين مسجد سخن گفت.
پىنوشتها
1-جن:1 و 2
2-فاكهى،اخبار مكه،ج 4،ص 180 و 181;و نك:ازرقى،اخبار مكه،ج 2،ص 286 و 287
3-الرحله،ص 164
4-اتحاف الورى،ج 3،ص 172
5-اتحاف الورى،ج 4،ص 20
6-مكه فى وجدانى،ص 102
7-اتحاف الورى،ج 4،ص 20
8-ازرقى،اخبار مكه،ج 2،ص 290
9-ازرقى،اخبار مكه،ج 2،ص 202
10-مكه فى وجدانى،ص 99
11-فاكهى،اخبار مكه،ج 4،ص 34 و 35
12-فاكهى مىگويد:بطحا منطقه ميان مسجد حرس(جن)تا باغ خرمان(شهردارى فعلى
مكه پايينتر از ميدان معابده)است.اينجا را ابطح مىگويند.اخبار مكه،ج 3،ص 79
13-فاكهى،اخبار مكه،ج 4،ص 27-30
14-ازرقى،اخبار مكه،ج 2،ص 201
15-مكه فى وجدانى،ص 101.در كتاب«مكة فى القرن الرابع عشر»از آن با
نام«مسجد الدندراوى»ياد شده كه بايد خطا باشد.
16-تمامى مشاعر مقدسه در قسمت معلاة قرار دارد و به همين دليل آن بخش بر بخش
مسفله برترى و فضيلت دارد.نك:فاكهى،اخبار مكه،ج 3،ص 99
17-فاكهى،اخبار مكه،ج 4،ص 19
18-شفاء الغرام،ج 1،ص 261،العقد الثمين،ج 5،ص 290
19-اتحاف الورى،ج 3،ص 416،العقد الثمين،ج 7،ص 76
20-اتحاف الورى،ج 4،ص 278
21-فاكهى،اخبار مكه،ج 4،ص 137
22-ازرقى،اخبار مكه،ج 2،ص 201
23-ازرقى،اخبار مكه،ج 2،ص 201
24-ازرقى،اخبار مكه،ج 2،ص 271
