است شايد شكلش فرق كند به نام مسأله " ماده و قوه " ( 1 ) . گفته‏اند
اجسام و اجرامی كه ما در عالم می‏بينيم ، در جسميت و جرميت و در بسياری‏
چيزها با همديگر مشترك هستند ، اينها همه اجسام هستند : آب يك جسم‏
است ، آتش هم يك جسم و جرم است ، هوا هم يك جسم و جرم است . اينها
در جسم بودن و در ماده بودن مانند يكديگر هستند ، پس چرا در خواص با
يكديگر اختلاف دارند ؟ منشأ اختلاف خاصيت چيست ؟ آمدند مركبات را
تجزيه كردند ، بالاخره به عقيده خودشان به يك اشيائی رسيدند كه آنها را
ديگر بسيط دانستند ، مخصوصا بحثها را روی بسائط بردند . اگر چه آن بسائط
قديم را امروز بسيط و عنصر نمی‏دانند ولی در اصل فرضيه فلسفی فرق نمی‏كند ،
علم امروز هم بالاخره مركبات را منتهی به بسائط می‏داند . علم فرق كرده ،
فلسفه در اين جهت فرق نكرده ، فلسفه می‏گويد مركبات بايد منتهی شود به‏
بسائط ، علم هم می‏گويد مركبات بايد منتهی شود به بسائط . علم مركبات را
منتهی می‏كرد به بسائط علم قديم ، خيال می‏كرد آن بسائط آب و خاك و هوا و
آتش است . بعد معلوم شد كه نه ، بسياری از اينها اصلا خودشان مركبند و
بسائط و عناصر چيز ديگری هستند . می‏رفتند سراغ عناصر ، می‏گفتند مركبات‏
را با عناصر می‏شود توجيه كرد اگر چه توجيه آنها هم توجيه كاملی نيست‏
می‏گوييم كه چند عنصر وقتی با يكديگر تركيب می‏شوند چون هر كدام خاصيت‏
جداگانه‏ای دارند ، اين روی آن اثر می‏گذارد ، آن روی اين اثر می‏گذارد ،
اين چيزی از اثر خودش را به آن می‏دهد و آن چيزی از اثر خودش را به اين‏
می‏دهد ، وقتی اثرهايشان را به همديگر دادند ، بعد يك خاصيت متوسط پيدا
می‏شود ، مزاج ( يعنی يك خاصيتی كه متوسط است ، يعنی حد وسط ميان‏
خاصيتهای مختلف ) در اين مجموع پيدا می‏شود . آيا به همين [ صورت ]
می‏شود وجود يك مركب را توجيه كرد يا نه ؟ يك عده می‏گفتند بله ، يك‏
عده می‏گفتند نه . عده‏ای كه می‏گفتند نه ، می‏گفتند تازه وقتی مزاج پيدا شود
، بايد يك قوه جديد در اينجا به وجود آيد ، به اصطلاح يك صورت نوعيه‏
جديد بايد به وجود آيد تا مركب شود و الا صرف اينكه بگوييم عناصر در
يكديگر اثر گذاشته‏اند ، برای توجيه مركب كافی نيست . حالا اينها چون در
بحث ما خيلی تأثير ندارد ، من زياد بحث نمی‏كنم . بالاخره می‏رفتند سراغ‏
عناصر كه خود عناصر

پاورقی :
. 1 البته اينجا قوه به مفهوم فلسفی عرض می‏كنم ، يعنی مبدأ حركت و
مبدأ اثر كه با اصطلاح علمای فيزيك قدری فرق می‏كند .