عمل معيار حقيقت شد به يك معنا ، [ و ] به يك معنا از وقتی كه تجربه‏
به ميان آمد و قياس طرد شد ، عمل معيار انديشه واقع شد نه انديشه معيار
عمل ، عمل تقدم بر انديشه پيدا كرد نه انديشه بر عمل ، و حتی تا حدود
دوره دكارت و بيكن ما فقط به همين حد رسيده‏ايم كه منشا علم عمل است ،
يعنی آنجا اين بحث مطرح بود كه آيا منشا علم عقل است(كه عقل يك امری‏
است درونی) ، نيروی عاقله است ، يا منشا علم عمل و تجربه است ؟ گفتند
منشا پيدايش علوم عمل و احساس و تجربه و استقرا است . بعد از آن مساله‏
ديگری مطرح شد كه در دوره‏های بعد از دوره دكارت و بيكن اين قضيه مطرح شد
راجع به مساله معيار حقيقت ، كه معيار حقيقت چيست ؟ يعنی از كجا
بفهميم كه يك علم مطابق با حقيقت است يعنی واقعا حقيقت است يا يك‏
خيال باطل است ، حقيقت است يا خطا ، صحيح است يا غلط ، معيار چيست ؟
باز آمدند گفتند كه معيار خود عمل است . علم امروز تقريبا بر همين اساس‏
است . در قديم قضايا را به شكل خاصی تقسيم‏بندی می‏كردند ، می‏گفتند علم بر
دو قسم است ، يا تصور است يا تصديق ، تصور هم يا بديهی است يا نظری ،
تصديق هم يا بديهی است يا نظری . بعد می‏گفتند همه تصورات نمی‏تواند
بديهی باشد و الا مجهول برای انسان وجود نداشت ، همه هم نمی‏تواند نظری‏
باشد و الا هيچ معلومی برای انسان وجود نمی‏داشت چون هر نظری را جز از
طريق تحليل كردن به بديهی نمی‏شود به دست آورد . در تصديقات هم عينا
همين طور . پس قهرا بعضی از تصورات بديهی است بعضی نظری ، و بعضی از
تصديقات هم بديهی است و بعضی نظری . می‏گفتند ما نظريات را بر پايه‏
بديهيات ، با تحليل كردن به بديهيات اكتساب می‏كنيم . به بديهيات كه‏
می‏رسيد ، ديگر آنها اصولی بود كه به هر حال قطعی و غير قابل ترديد بود .
در دوره جديد قضايا اصلا به اين شكل طرح نمی‏شود كه يا بديهی است يا
نظری ، نظری را از راه بديهيات بايد به دست آورد و بديهيات معيار برای‏
نظريات هستند ، يعنی علم مقياس علم است ، چون بديهی مقياس نظری است‏
. علم جديد اساسا اين بحث بديهی و نظری را كنار گذاشت ، آمد به شكل‏
ديگری قضايا را طرح كرد ، يعنی منطق شكل ديگری گرفت و آن شكل اين است ،
گفت كه هر امر مجهولی - به قول شما نظری - ابتدائا دانشمند برای آن يك‏
فرضيه می‏سازد ، فرض می‏كند كه حقيقت اين باشد ، ولی نمی‏داند اين هست يا
نيست . بعد اين را در مقام عمل تجربه و آزمايش می‏كند ، يا در آزمايش‏
جواب مطابق درمی‏آيد يا مخالف . اگر آزمايشهايی كه روی