می‏گويند تعبديات . ما می‏توانيم آن نوع كارها را مسؤوليت شكل و قالب‏
بناميم . مثلا نماز دستوری است كه مقدمات و مقارنات معين دارد ، شرائط
و اجزائی دارد ، موانع و قواطعی دارد . دستور اينست كه ما نماز را هميشه‏
با همين قالب و شكل انجام دهيم . تعبدی محض است . البته اين كار با
اين شكل به خاطر نتيجه‏ای است ، بلكه نتائجی برايش هست : « ان الصلوه‏
تنهی عن الفحشاء و المنكر » ( 1 ) . اما ما فقط مسؤول مقدمه اين نتيجه‏
هستيم ، نه مسؤول خود نتيجه . اگر آن مقدمه را بطور صحيح و كامل كه تعيين‏
شده و دستور رسيده انجام دهيم ، نتيجه خود به خود دنبالش هست .
نوع ديگر از مسؤوليت هست كه ما آنرا مسؤوليت نتيجه می‏ناميم ، يعنی‏
نتيجه را به عهده انسان می‏گذارد و می‏گويد من فلان نتيجه را می‏خواهم ، و
اما اينكه آن نتيجه با چه وسيله و چه مقدمه و با چه شرائط و در چه قالبی‏
انجام داده شود ؟ با هر وسيله‏ای كه بهتر است . يك وسيله ثابت و
يكنواخت و قابل تعيين و اندازه‏گيری ندارد . در هر موردی و در هر زمانی‏
آن وسيله فرق می‏كند .
مثالی عرض می‏كنم : شما فرضا يك گرفتاری داريد . مثلا يكی از كسان شما
در زندان است . يك وقت هست كه از يك نفر يك كار معين را در مورد
اين گرفتاری می‏خواهيد . مثلا نامه‏ای را به او می‏دهيد و می‏گوئيد نامه را سر
فلان ساعت به فلان شخص برسان . البته اين نامه به منظور يك نتيجه نوشته‏
شده ، اما طرف فقط مسؤول رساندن نامه است .

پاورقی :
1 - سوره عنكبوت ، آيه 45 : [ به درستی كه نماز ( انسان را ) از
كارهای زشت و ناپسند باز می‏دارد ] .