أو يحرك علی أنه غاية يتم بها و خير يتوجه اليه و معشوق ، و معلوم أن كل‏

پاورقی :
> اين دستگاه " موجود " عالم را به گردش درمی آورد ، خصوصا كه ارسطو
ماده عالم را هم قديم می‏دانسته است ، لذا معتقدند كه ارسطو " ثنوی "
بوده است نه موحد ، يعنی قائل به دو مبدأ بوده است : يك مبدأ فاعلی كه‏
ايجاد صورت و حركت می‏كند برای عالم ، و يك مبدأ مادی كه اين صورتها و
حركتها را می‏پذيرد . ولی خود ماده مثل خود خدا مخلوق هيچ قوه ای نيست ،
تصور اكثر فلاسفه اروپا درباره ارسطو همين ثنويت است كه ريشه اش همان‏
محرك اول دانستن خدا است .
پس امر دائر بين اين دو مطلب است : يا اينكه ارسطو واقعا ثنوی بوده‏
است همچنانكه اينها می‏گويند ، و نرسيده بوده به اين حقيقت كه محرك اول‏
محركيتش عين ايجاد است و فلاسفه اسلامی حرف او را به محمل صحيحی توجيه‏
كرده اند ، و يا اينكه نه ، او اين حقيقت را درك كرده بوده ولی فرنگيها
حرف او را نفهميده‏اند .
شايد به طور جزم نشود قضاوت كرد ، ولی بعضی قرائن هست كه نظر فلاسفه‏
اسلامی را درباره ارسطو تأييد می‏كند ، مثلا اگر حرف فرنگيها درست باشد و
او ماده عالم را قديم و غير مخلوق بداند ، بايد اين ماده يك امر بالفعل‏
باشد ، از قبيل ماده فيزيكی و طبيعی و حال آنكه ماده ای كه ارسطو ( ويا
بوعلی ) برای عالم قائل هستند ، نمی تواند مبدأ عالم باشد ، چون او اين‏
ماده را قوه محض می‏داند و مساوی و در حد نيستی است ، امری است كه‏
وجودش تابع فعليت است ، و چنين چيزی نمی تواند مخلوق نباشد در عين‏
اينكه متبوعش مخلوق است .
ديشب بعد از تمام شدن جلسه يكی از آقايان سؤال كرد كه اگر محرك اول‏
كيفيت تحريكش به ايجاد و خلق متحرك است ، و نظر فرنگيها كه خيال‏
می‏كنند مانند تحريك پيرزن است چرخ را ، غلط است ، پس با حديث "
عليكم بدين العجائز " چه كار بايد كرد ؟
جواب اين است كه : اين جمله حديث بودنش مشكوك است ( چنانكه در
مقدمه جلد پنج " اصول فلسفه " نوشته ايم ) و در صورتی كه حديث باشد
معنايش چيست ؟ آيا معنايش اينست كه در معتقدات مانند پيرزنها باشيد
؟ قطعا چنين چيزی مقصود نيست و محال است ، چون پيرزنها كه معمولا مجسمه‏
هستند و خدا را يك قلمبه نور در آسمانها می‏دانند ، آيا معقول است مردم‏
به پيروی از آنها دعوت شوند ؟ و اگر چنين باشد خود اميرالمؤمنين و ساير
معصومين ( ع ) اولين كسانی هستند كه عملا به اين حديث عمل نكردند ، و
درباره خداوند آن مطالب عميق و دقيق را بيان فرموده اند . بنابراين در
صورت حديث بودن اين جمله ، >