و دلبخواه و اتفاقی باشد ( 1 ) و ( 2 ) .

پاورقی :
1 - اساسا ثابت شده است كه هر اتفاقی به يك ضرورت باز می‏گردد .
2 - اشكال : در فرض سوم فرموديد كه اراده مفارق منشأ اختلاف شده است‏
و بعد دو شق گرديد كه يا اراده جزافی است و يا به علت وجود خاصيتی در
جسم است . و بعد هر دو شق را رد كرديد در حاليكه . . .
استاد : نه ، نه ، اين شق دوم را رد نكرديم . اگر منشأ اختصاص اين جسم‏
به اين حركت اراده مفارق باشد و منشأ اراده مفارق خاصيتی در جسم باشد .
اين را ما رد نكرديم اين مطلبی نيست كه ما رد كرده باشيم .
ادامه اشكال : در اينجا می‏توان منشأ را خاصيت جسم نيز فرض نكرد و
اراده جزافی نيز پيش نمی‏آيد . منشأ را خود اراده بدانيم و بگوئيم خود
اراده مفارق منشأ اختلاف است به اين صورت كه اگر منشأ را به وجود آوردن‏
يك نظام متقن در نظر بگيريم ، در اين حالت اراده خود آن موجود مفارق‏
منشأ شده بدون اينكه جزافی در كار باشد و در عين حال روی خاصيت جسم نيز
حساب نكرده ايم .
استاد : اراده به نظام متقن حرف درستی است . ولی اراده به نظام متقن‏
به معنای اين نيست كه اراده های متعدد روی اشياء متعدد باشد ، اگر به‏
معنی اراده واحد روی همه اشياء در نظر بگيريم همانطور كه گفته شده "
ما امرنا الا واحده » " ، اين حرف حرف درستی است ، اما اگر اراده‏
مفارق بر نظام متقن را به معنای اراده های متعدد به عدد حركاتی كه در
عالم هست فرض كنيد و به تجزی اراده قائل شويد ، اين محال است .
اراده های متعدد و متنوع برای يك موجود ذی نفس يعنی يك موجود صاحب‏
اراده كه در عين حال تعلقی به ماده و ماديات دارد و از قوه به فعل خارج‏
می‏شود ، صحيح است . ولی اگر موجود مفارق و مجرد را به اين معنی كه در
اينجا لحاظ كرده اند ، به معنی مجرد تام و تمام بگيريم ، برای اين مجرد
تعدد اراده محال است .
اما مجرد به معنی نفس مجرد می‏تواند اراده جزئی نيز داشته باشد . مثل‏
آنچه كه درباره نفوس فلكيه می‏گويند ، چنانكه قدما برای فلك قائل به‏
نفس بودند . حتی می‏توان برای كل عالم نفس قائل شد و يا برای قسمتهای‏
مختلف عالم نفوس قائل شد . حساب نفوس حساب جداگانه ای است ، برای‏
نفوس اراده های متعدد قائل شدن مانعی ندارد .
اگر تصورتان از موجود مفارق تصور يك نفس كلی باشد مثل ملائكه ای كه در
قرآن المدبرات امرا و المقسمات امرا ناميده شده اند ، كه می‏بايست آنها
را از قبيل نفوس دانست ، اين ملائكه اراده های جزئی نيز می‏توانند داشته‏
باشند و ما در اين زمينه شواهد و قرائن >