برهان بوعلی در اثبات وجود امكان و ماده :
مرحوم آخوند در اين مورد برهانی اقامه كرده اند كه شيخ در " اشارات " و " الهيات شفا " بيان كرده و غزالی اين برهان را سبب حمله و انتقاد شديد بر فلاسفه قرار داده است و انصافا اين برهان قابل خدشه است . قبل از بيان برهان لازم است مقدمه ای را ذكر كنيم : در " منظومه " در باب مواد ثلاث پنج جور امكان ذكر شده است ، بلكه چند معنی از امكان داريم به طور اشتراك لفظی . يك امكان در مقابل وجوب و امتناع است و معنای ديگر به معنای امكان استعدادی است كه با امكان ذاتی فقط در لفظ شريكند و معانی آن دو مغاير است . همچنين در " منظومه " وجوه زيادی از اختلاف ميان اين دو معنی از امكان ذكر میكند و میگويد : اولا : امكان ذاتی يك اعتبار عقلی و ذهنی است و وجود مستقل در خارج ندارد ولی امكان استعدادی يك امری است كه وجود خارجی دارد و خودش حدوث و فنا دارد . ثانيا : در امكان ذاتی شدت و ضعف معنی ندارد ولی امكان استعدادی قابل شدت و ضعف است . ثالثا : در امكان ذاتی بر خلاف امكان استعدادی قرب و بعد بين ذات ممكن و فعليت ممكن معنی ندارد . [ بنابر آن چه منظومه میگويد ] امكان استعدادی غير از امكان ذاتی است و تا آنجا كه ما تتبع كرده ايم اين مطلبی است كه در ميان متأخرين فلاسفه اسلامی تحقيق شده است و در بيان بوعلی چنين تفكيكی وجود ندارد . در ميان متأخرين اولين بار شيخ اشراق آن را بيان كرده و از آن به بعد بين آنها فرق گذاشته اند . با توجه به مقدمه فوق میپردازيم به اصل برهان ، برهان برهانی است كه