آيا اگر اين امور علاوه بر غيرمتناهی بودن و علاوه بر مترتب بودن ،
اجتماع در وجود داشته باشند يعنی همزمان باشند ، چطور ؟ جواب اين است
كه چنين امری محال است . يعنی آن غيرمتناهی محال ، وجود امور غيرمتناهيه
مترتبه همزمان میباشد . اگر همزمان نباشد مثل تخم مرغ و مرغ و تخم مرغ و
مرغ الی غيرالنهايه ، چون در يك زمان اجتماع ندارند ، محال نيست ، اگر
چه ميان امور رابطه عليت هم نباشد . به همين دليل است كه فلاسفه ابعاد
عالم را متناهی میدانند چون میگويند لازمه نامتناهی بودن ابعاد عالم ،
وجود امور مترتبه غيرمتناهيه مجتمعه در زمان واحد است ( 1 ) .
حاصل كلام اينكه وجود امور مترتبه غيرمتناهيه مجتمعه در زمان واحد محال
است . يكی از اقسام اين امور مترتبه ، علل و معلولها هستند كه اجتماع
آنها بطور غيرمتناهی در زمان واحد محال است .
قيد " مجتمعه در زمان واحد " قيد بسيار لازم و نكته مهمی است . زيرا
دو نوع علت و معلول داريم . يك نوع كه به تسامح علت و معلول ناميده
میشوند و فلاسفه به آنها معدات و گاهی هم علل معده میگويند ، همه علل
طبيعی از اين قبيل است به آنها علل اعدادی میگويند نه علل ايجابی . مثل
گندم كه از گندم به وجود میآيد و يا تخم مرغی كه از مرغ به وجود میآيد و
همچنين پدران و مادران علت اعدادی برای فرزندان خود هستند . در علل
اعدادی همزمانی علت با معلول ضرورت ندارد ، ممكن است زمانهايشان متصل
باشد ولی ضرورت ندارد مجتمع
پاورقی :
1 - مسأله تناهی يا عدم تناهی ابعاد عالم از بسيار قديم مطرح بوده است
و هنوز هم از نظر كلی برای علم و فلسفه مجهول است . مسئله اين است كه
آيا عالم از تمام اطراف غيرمتناهی است يا از بعضی اطراف غيرمتناهی
است و يا اساسا از تمام اطراف متناهی و محدود است . فلاسفه قديم به
تناهی ابعاد عالم قائل هستند ، مانند ارسطو و بوعلی و ملاصدرا در ميان
فلاسفه قديم فلاسفه ای مانند ذيمقراطيس به غيرمتناهی بودن ابعاد عالم
معتقد بودند . امروزه نيز وحدت نظری وجود ندارد ، انيشتاين از كسانی
است كه به تناهی ابعاد عالم قائل است .