پاورقی :
> در تفسير معنای كفر و ايمان بود كه آيا ارتكاب كبيره موجب كفر است‏
يا نيست و قهرا پيدايش آنان با خوارج پيوند می‏خورد - مردمی بودند كه تا
اندازه‏ای می‏خواستند آزاد فكر كنند و يك حيات عقلی به وجود آورند . هر
چند از مبادی و مبانی علمی بی‏بهره بودند اما مسائل اسلامی را تا حدی‏
آزادانه مورد بررسی و تدبر قرار می‏دادند ، احاديث را تا حدودی نقادی‏
می‏كردند ، تنها آراء و نظرياتی را كه به عقيده خود تحقيق و اجتهاد كرده‏
بودند متبع می‏شناختند .
اين مردم از اول با مخالفتها و مقاومتهای اهل حديث و ظاهر گرايان‏
روبرو بودند ، آنهائی كه تنها ظواهر حديث را حجت می‏دانستند و به روح و
معنی قرآن و حديث كاری نداشتند ، برای حكم صريح عقل ارزشی قائل نبودند .
هر چه معتزله برای انديشه قيمت قائل بودند آنان قيمت را تنها برای‏
ظواهر می‏پنداشتند .
در طول يك قرن و نيمی كه از حيات مكتب عقلی اعتزال گذشت با
نوسانهای عجيبی دست به گريبان بودند تا عاقبت مذهب اشعری به وجود آمد
و يكباره ارزش تفكر و انديشه‏های عقلی محض و محاسبات فلسفی خالص را
منكر شدند . مدعی بودند كه بر مسلمانان فرض است كه به آنچه در ظاهر
تعبيرات نقلی رسيده است متعبد باشند و در عمق معانی تدبير و تفكر نكنند
، هر گونه سئوال و جواب چون و چرائی بدعت است . امام احمد حنبل كه از
ائمه چهار گانه اهل سنت است سخت با طرز تفكر اعتزالی مخالفت می‏كرد
آنچنانكه به زندان افتاد و در زير ضربات شلاق واقع گشت و باز به مخالفت‏
خويش ادامه می‏داد .
بالاخره اشعريان پيروز شدند و بساط تفكر عقلی را برچيدند و اين پيروزی‏
ضربه بزرگی بر حيات عقلی عالم اسلام وارد آورد .
اشاعره ، معتزله را اصحاب بدعت می‏شمردند . يكی از شعرای اشعری پس از
پيروزی مذهبشان می‏گويد :

ذهبت دوله اصحاب البدع
و وهی حبلهم ثم انقطع
و تداعی بانصراف جمعهم
حزب ابليس الذی كان جمع
هل لهم يا قوم فی بدعتهم
من فقيه او امام يتبع

( المعتزلة ، تأليف زهدی جاء الله ، ص 185 ) >