پاورقی : > داريم و از اين جهت مصداق هر يك از تصورات متعدد ذهنی ما فقط يكی از حالات متعاقب آن حادثه است ، و در مقام تشبيه ، دستگاه ادراكی را میتوان تشبيه كرد به دستگاه عكسبرداری كه از يك طفل كه به تدريج تكامل پيدا میكند عكسهای متعددی برمیدارد ، البته هر يك از عكسها و تصويرات روی صفحه مقوا طفل را در يك زمان معين و يك مرحله معين از مراحل تكامل نشان میدهد و نسبت به آن حالت دائما صادق و منطبق است ولی نسبت به ساير حالات آن طفل كه تغيير كرده صادق نيست و اگر بخواهيم حالات ديگر آن طفل را نشان بدهيم احتياج به عكسهای متعدد ديگری داريم . همچنانكه قبلا اشاره شد اين قسمت از بيان تكامل كه مربوط به تكامل واقعيت است مورد تأييد فلاسفه الهی بوده و هست و نتيجهاش مطالعه طبيعت به طرز خاصی است كه گفته شد . قسمت دوم : اين قسمت نتيجه مخصوصی است كه طرفداران ماترياليسم ديالكتيك به سليقه خود از قسمت اول درباب كيفيت مطالعه طبيعت گرفتهاند و آن اينكه : مفاهيمی كه انسان در ذهن خود از طبيعت دارد هنگامی حقيقت است و با واقع منطبق است كه با واقعيت طبيعت ، نظير باشد يعنی دارای همان خاصيتی باشد كه واقعيت طبيعت دارد و چون واقعيتهای طبيعت به حكم " اصل تغيير " در تغيير و تكامل و به حكم " اصل تأثير متقابل " در تحت تأثير يكديگرند ناچار اگر بنا شود تصورهای ذهنی ، حقيقت و مطابق با واقع باشند بايد همان خاصيتهای را داشته باشند يعنی بايد متحول و متكامل بوده و در يكديگر تأثير داشته باشند . طرفداران ماترياليسم ديالكتيك اين قسمت را نيز به هراكليد دانشمند قديم يونان نسبت میدهند ، چنانكه دكتر ارانی در صفحه 49 جزوه مزبور پس از آنكه جمله >