گذاشتيد ، چنين و چنان كرديد ، اما همينكه مهمان می‏رود ، خلافش را می‏گويد
و باطنش را ظاهر می‏كند . بشر به دليل اينكه هوشش بيشتر و عقلش زيادتر
است می‏تواند منافق‏گری و دورويی كند ( 1 ) .
هرچه انسانها بدوی‏تر هستند صريح‏تر هستند يعنی فاصله ميان درون و
بيرونشان كمتر است . هرچه انسانها به طرف تمدن آمدند و هرچه كه فرهنگ‏
و تمدنشان پيش رفت بر نفاقشان افزوده شد ، يعنی فاصله ميان اين دو
چهره‏شان زياد شد و اين امر مثالهای بسياری دارد به‏طوری كه دنيای ما را
بايد گفت " دنيای نفاق " . آن انسانهای اولی درصورتی كه منافق‏گری‏
می‏كردند ، اگر فاصله دو چهره‏شان چهار سانتيمتر بود حالا انسانها در حدی‏
منافق شده‏اند كه فاصله ميان دو چهره‏شان چند فرسخ است و كشف اين [
نفاقها ] فوق‏العاده مشكل است . اين نيرنگهايی كه استعمارچی‏های دنيا
می‏زنند و كارهايی كه می‏كنند اگر لای اولش را باز كنی چيزی نمی‏فهمی ، لای‏
دوم را كه باز كنی باز هم نمی‏فهمی ، لای سوم را كه باز كنی چيزی نمی‏فهمی ،
آن لای صدمش را اگر كسی باز كند ، آن نيت حقيقی را در آن لای صدم می‏فهمد.
حذر از اينها خيلی مشكل است . هر مقدار كه نفاق شديدتر و پرپيچ و خم‏تر
و دقيق‏تر باشد احتياط از آن مشكلتر و دشوارتر است . " « هم العدو
فاحذرهم »" ( 2 ) . دستور ، دستور احتياط است . احتياطكردن از اينها
صد درجه دشوارتر و مشكلتر است .
مرحوم آقا ميرزا محمد صادق اصفهانی از علمای خيلی بزرگ و

پاورقی :
. 1 سالهای اولی كه به تهران آمده بودم پيش يك نفر چند درسی انگليسی‏
خواندم . می‏گفت مثلی در انگليسی هست كه می‏گويند : " خدا به انسان زبان‏
داده برای اينكه هميشه ضد آنچه كه فكر می‏كند بگويد " .
. 2 منافقون / . 4