بشريت است ؟ يعنی آيا بشريت اينجور ساخته شده كه هر چيز نوی كه پيدا
می‏شود ، آن چيز حتما در جهت صلاح و پيشرفت اوست ؟ آيا جامعه انحراف‏
پيدا نمی‏كند و امكان ندارد يك چيز تازه در قرن پديد بيايد كه انحراف و
در جهت سقوط باشد ؟ بلكه امكان دارد ، پديده‏های هر زمانی ممكن است در
جهت صلاح بشريت باشد و ممكن است در جهت فساد باشد . دليلش اينست كه‏
ما مصلح داريم ، به قول اينها مرتجع داريم . مصلح عليه زمان قيام می‏كند ،
مرتجع هم عليه زمان قيام می‏كند با اين تفاوت كه مرتجع به كسی می‏گويند كه‏
عليه پيشرفت زمان قيام می‏كند و مصلح به كسی می‏گويند كه عليه فساد و
انحراف زمان قيام می‏كند . هر دو عليه زمان خودشان قيام می‏كنند . ما
سيدجمال الدين اسد آبادی را مصلح می‏شماريم و همه دنيا او را مصلح‏
می‏شمارند . او عليه اوضاع زمان خودش قيام كرده بود يعنی با آنچه كه در
زمان خودش وجود داشت ، هماهنگی نمی‏كرد . پس چرا به او مصلح می‏گوئيم ؟
برای اينكه اين اصل را قبول نكرده‏ايم كه هر چه كه در زمان باشد خوب است‏
، هر چه كه اكثريت بر آن باشند خوب است . می‏گوئيم در زمان او يك‏
سلسله مفاسد و انحرافات وجود داشت كه او عليه آنها قيام كرد . در مقابل‏
، هر كس كه امروز تاريخ مثلا فلان اخباری را كه آن شب اسم بردم بخواند ،
می‏گويد او يك مرتجع است يعنی عليه پيشرفت و ترقيات زمان خودش قيام‏
كرده است .
پس به همين دليل كه ما می‏توانيم در هر زمان مصلح و مرتجع داشته باشيم‏
، پديده های زمان دو حالت می‏توانند داشته باشند . يك حالت ، حالت‏
پيشرفتگی ، و حالت ديگر ، حالت