پاورقی : 1 - [ گويا قبل از اين جلسه ، جلسه ديگری بوده است كه متن سخنان استاد شهيد در >
بودند كه راجع به حق سلطان و پادشاه عقيدهشان اين بود كه فقط او بر مردم
حق دارد ولی مردم بر او حق ندارند . در ميان فلاسفه جديد اروپا اين فكر
زياد طرفدار داشت . در ايران قديم هم همين حرف بوده است .
اميرالمؤمنين میفرمايد اين حرف درست نيست . حاكم و رعيت مشمول اين
قانون كلی هستند كه حقوق متقابل است . حقی كه حاكم بر رعيت دارد اينست
كه صلاح آنها را در نظر بگيرد ، در راه مصالح آنان كوشش بكند . بعد يك
عبارت عجيبی دارد ، میفرمايد : استقامت پيدا نمیكند امر حاكم مگر به
استقامت رعيت ، و استقامت پيدا نمیكند امر رعيت مگر به استقامت حاكم
. پس اين مطلب راجع به اجتماع و افراد درست نيست كه از يك طرف حق
است و از طرف ديگر تكليف . خير ، اين جور نيست ، هر جا در دنيا حق
باشد ، تكليف هم وجود دارد .
وعده داديم امشب نظر اسلام را در باب حقوق فرد و اجتماع عرض كنيم ،
ببينيم از نظر اسلام آيا فرد ذيحق است يا اجتماع ، يا هر دوی آنها ذيحق
هستند ؟ از نظر اسلام هر دو ذيحق هستند ، هم فرد ذيحق است هم اجتماع .
چرا ؟ ديشب عرض شد اصالت فردیها میگويند اجتماع امر اعتباری است ،
فرد اصالت دارد ، و اصالت اجتماعیها میگويند اجتماع اصالت دارد ، فرد
اعتباری است . هر دو نادرست است ، هم فرد اصالت دارد و هم اجتماع .
چرا ؟ ما ديشب حرف اصالت فردیها را كه میگويند اجتماع امری اعتباری
است ، اينطور تعبير كرديم كه اجتماع وجود ندارد . ( 1 ) يعنی چه ؟ !
افراد وجود ندارند ؟ ! آنها وجود دارند كه راه
پاورقی : 1 - [ گويا قبل از اين جلسه ، جلسه ديگری بوده است كه متن سخنان استاد شهيد در > |