كه مردم در آن حالی كه حالت روحانيت و معنويت است ، چشمشان به صورت‏
يكديگر بيفتد و به اوضاع يكديگر رسيدگی بكنند . اينكه گفته‏اند اگر نماز
را به جماعت بخوانيد اين مقدار ثوابش زياد می‏شود برای اين است كه شما
را به يكديگر مهربانتر می‏كند ، در قضاء حوائج يكديگر ساعی‏تر می‏كند . يعنی‏
نماز را به جماعت خواندن پوسته‏ای است كه مغزی در آن نهفته است . مغز
آن ، عواطف اجتماعی و علاقمند بودن به سرنوشت ديگران است .
اينها دلالت می‏كند بر اينكه اسلام پوستی دارد و مغزی ، ظاهری دارد و
باطنی . پس تفقه لازم دارد . تفقه اينست كه انسان معنی را به دست‏
بياورد . اگر آن شخص می‏گويد اجتهاد قوه محركه اسلام است و يا گفته می‏شود
اجتهاد در هر عصر و زمانی لازم است و روح اسلام روح ثابتی است در تمام‏
زمانها همينطور كه بدن انسان متغير و روح تغيير ناپذير است ، اين شبهه‏
ايجاد نمی‏شود كه مقتضيات زمان ايجاب می‏كند حكم اسلام نقض بشود . اينجا
مثالی عرض می‏كنم : ما در آن قرآن دستوری داريم : « و اعدوا لهم ما
استطعتم من قوه و من رباط الخيل ترهبون به عدو الله و عدوكم »( 1 )
دستوری با كمال صراحت بيان شده ، هدف اين دستور هم ذكر گرديده است .
اسلام دين نيرومندی است . خارجيها هم اين را قبول دارند . " ويل دورانت‏
" گفته است هيچ دينی به اندازه اسلام پيروان خودش را به نيرومندی دعوت‏
نكرده است . اسلام می‏گويد قوی باشيد ، نيرومند باشيد . اسلام از

پاورقی :
1 - سوره انفال ، آيه . 60