تسنيم
تفسير قران كريم - جلد ۱

آية الله جوادى آملى

- پى‏نوشت‏ها -
- ۱ -

1- سوره نجم ، آيه 4.
2- سوره نجم ، آيه 5.
3- سوره نجم ، آيه 6.
4- سوره اسراء، آيه 9.
5- سوره نور، آيه 40.
6- بحار، ج 98، ص 20.
7- سوره اعراف ، آيه 45.
8- تفسير موضوعى قرآن كريم ، ج 1 (قرآن در قرآن ).
9- سوره بقره ، آيه 25.
10-سوره قمر، آيه 55.
11- بحار، ج 44، ص 3؛ علم اليقين ، ج 2، ص 1253.
12-سوره انسان ، آيه 21.
13- سوره مطففين ، آيات 27 28.
14- بحار، ج 94، ص 266، دعاى روز 21 هر ماه .
15- سوره مدثر، آيه 31.
16- سوره قلم ، آيه 52.
17- سوره سباء، آيه 28.
18- سوره فرقان ، آيه 1. مراد از عالمين در برخى استعمالهاى قرآنى آن ، مردم يك عصر است و در برخى موارد، مانند اين آيه ، مردم عصرى خاص و اعصار پس از آن ، و در برخى موارد، همانند آيه كريمه (الحمد لله رب العالمين ) نه تنها اعصار گذشته و آينده است ، بلكه عوالم غير انسانى مانند عالم فرشتگان و جن و عالم جماد و نبات را نيز در بر مى گيرد؛ مگر آن كه شاهدى بر اختصاص به غيرنبات و جماد اقامه شود.
19-سوره مدثر، آيه 36.
20- سوره روم ، آيه 30.
21- بحار، ج 16، ص 323.
22- سوره مائده ، آيه 15.
23- سوره نساء، آيه 174.
24-سوره تغابن ، آيه 8.
25- سوره اعراف ، آيه 157.
26- وصف قرآن به مبين در آيات فراوانى آمده است ؛ مانند: آيه 1 از سوره هاى يوسف ، حجر، و نمل و آيه 2 از سوره قصص و آيه 69 از سوره يس و...
27- سوره نور، آيه 35.
28-سوره نحل ، آيه 89.
29- سوره محمد صلى الله عليه و آله و سلم ، آيه 24.
30- سوره اسراء، آيه 88.
31-بحار، ج 75، ص 278.
32- سوره محمد صلى الله عليه و آله و سلم ، آيه 24.
33- سوره يونس ، آيه 57.
34- سوره بقره ، آيه 2.
35- سوره نازعات ، آيه 45.
36-سوره يس ، آيه 70.
37- سوره نازعات ، آيه 45.
38-سوره مريم ، آيه 97.
39-سوره فرقان ، آيه 1.
40- سوره جمعه ، آيه 2.
41- سوره نحل ، آيه 125 .
42- بحار، ج 58، ص 65 .
43- سوره زمر، آيه 27 .
44- سوره انبياء، آيه 22.
45- سوره ملك ، آيات 3 4 .
46- سوره زمر، آيه 29 .
47-سوره عنكبوت ، آيه 43 .
48- نهج البلاغه ، حكمت 77 .
49-مفاتيح الجنان ، مناجات شعبانيه .
50- سوره جمعه ، آيه 2.
51-سوره ق ، آيه 45 .
52-سوره شورى ، آيه 7.
53- سوره شورى ، آيه 52 .
54- سوره بقره ، آيه 183 .
55-سوره اعراف ، آيه 26.
56-سوره بقره ، آيات 196 197 .
57- سوره بقره ، آيه 187 .
58- سوره توبه ، آيه 103 .
59-سوره مائده ، آيه 27 .
60- نور الثقلين ، ج 1، ص 615 .
61- سوره طارق ، آيات 13 14 .
62-سوره منافقون ، آيه 8.
63-سوره منافقون ، آيه 7.
64-سوره فصلت ، آيات 41 42 .
65-سوره نساء، آيه 32 .
66-سوره فاطر، آيه 27 .
67-سوره انعام ، آيه 141 .
68-سوره انبياء، آيه 30 .
69- سوره بقره ، آيه 151 .
70-سوره بقره ، آيه 239 .
71-نهج البلاغه ، خطبه 1، بند 37 .
72- سوره نساء، آيه 113 .
73-سوره بقره ، آيه 216 .
74-سوره بقره ، آيه 177 .
75- سوره شعراء، آيات 88 89 .
76-سوره زمر، آيات 17 18 .
77-سوره فصلت ، آيه 33 .
78- سوره نساء، آيه 69 .
79-سوره نساء، آيه 162 .
80- سوره نساء، آيه 174 .
81-سوره تغابن ، آيه 8.
82-سوره اعراف ، آيه 157 .
83-سوره مائده ، آيه 15 .
84- سوره مزمل ، آيه 5.
85-سوره واقعه ، آيات 77 79 .
86-سوره مزمل ، آيه 5 .
87-سوره حشر، آيه 21 .
88-سوره اسراء، آيه 88 .
89-سوره بقره ، آيه 24.
90- سوره اسراء، آيه 9.
91- جوهرى در صحاح مى گويد: و الاءدب ايضا: مصدر اءدب القوم ياءدبهم بالكسر: اذا دعاهم الى طعامه و الادب : الداعى ... و يقال اءيضا: آدب القوم الى طعامه يؤ دبهم ايدابا ... و اسم الطعام الماءدبة و الماءدبة ( ج 1، ص 86، اءدب ) . ابن فارس نيز در مقاييس اللغة مى گويد: فالاءدب اءن تجمع الناس الى طعامك و هى الماءدبة و الماءدبة ( ج 1، ص 74 ) . در تاج العروس نيز آمده است : و الماءدبة ... كل طعام صنع لدعوه ... او عرس وجمعه المآدب ( ج 2، ص 13 ) . همچنين ابن اءثير در نهايه مى گويد: ...الماءدبة و هى الطعام الذى يصنعه الرجل يدعو اليه الناس و منه حديث ابن مسعود: القرآن ماءدبة الله فى الارض ، يعنى مدعاته . شبه القرآن بصنيع صنعه الله للناس لهم فيه خير و منافع ( ج 1، ص 30 ) .
92-بحار، ج 89، ص 19 .
93-بحار، ج 89، ص 107 .
94- سوره مطففين ، آيه 14 .
95-سوره حج ، آيه 46 .
96-سوره نمل ، آيه 81 .
97-سوره توبه ، آيه 87 .
98-سوره اعراف ، آيه 179 .
99-سوره ق ، آيه 37 .
100- سوره مائده ، آيه 15 .
101- سوره اعراف ، آيه 157 .
102- سوره نحل ، آيه 89 .
103-سوره نساء، آيه 82 .
104- سوره زمر، آيه 23 .
105-سوره بقره ، آيه 233 .
106- سوره احقاف ، آيه 15 .
107- بحار، ج 40، ص 180 و 232 .
108- سوره جن ، آيه 18 .
109-سوره مائده ، آيه 38 .
110- تفسير عياشى ، ج 1، ص 230 .
111-سوره نساء، آيه 101 .
112-سوره بقره ، آيه 158 .
113- وسائل الشيعه ، ج 5، ص 538 .
114- كنز العمال ، ج 1، ص 619،ح 2861 .
115- نهج البلاغه ، خطبه 133، بند 7 . منظور از تصديق آيات قرآن نسبت به يكديگر كه در كلام رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم آمده ، تصديق اصطلاحى نيست ، تا در برابر تصور باشد، بلكه به معناى نطق و شهادت آيات نسبت به يكديگر است كه در كلام حضرت على (عليه السلام ) آمده است ؛ يعنى اگر مبداء تصورى آيه اى در بين معانى محتمل آن به وسيله معناى تصورى آيه ديگر كه واضح است تفسير شود از سنخ تصديق برخى از آيات نسبت به بعضى ديگر است ؛ زيرا شهادت و همچنين نطق مزبور در اين باره نيز صادق است ؛ چنانكه اگر مبداء تصديقى آيه اى در بين معانى و مقاصد متعدد و از يك جمله قرآنى به وسيله جمله ديگر كه مقصود آشكارى دارد ( به اصطلاح يكى ظاهر است و ديگرى اظهر يا يكى ظاهر است و ديگرى نص و يا اين كه يكى ظهور مشترك دارد و ديگرى ظهور خاص ) حل گردد، چنين نطق و شهادتى مصداق تصديق ماءخوذ در كلام رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم بوده ، تفسير قرآن به قرآن محسوب مى شود . بنابراين ، هر گونه شهادت و نطقى كه نسبت به معناى تصورى يا تصديقى آيه به وسيله آيه ديگر حاصل شود از قبيل تفسير قرآن به قرآن است و هرگز تصديق و شهادت ، اختصاصى به بعد از استقرار ظهور آيه ندارد؛ چنانكه بعضى گمان كرده اند ( ر.ك مناهج البيان فى تفسير القرآن ، ج 1، ص 17 18 ) .
116- سوره جن ، آيه 18 .
117-راقم اين سطور هم در تفسير ابوجعفر محمد بن جرير طبرى (م . 310 ) و هم در تفسير كبير فخر رازى جمله القرآن يفسر بعضه بعضا را ديده است و در حال نگارش اين مقدمه و شرايط مخصوص آن ، امكان فحص مجدد را ندارد . محدث بزرگوار، علامه مجلسى (رحمة الله ) نيز مى گويد: و قد قالوا ان القرآن يفسر بعضه بعضا ( بحار، ج 54، ص 218، بيان ) .
118- المنار، ج 1، ص 22 .
119-اقتباس از ديوان ابن فارض .
120-ديوان حافظ.
121-سوره جمعه ، آيه 4 .
122- روح نسخ مصطلح در مباحث علوم قرآنى به تخصيص ازمانى بر مى گردد . همان گونه كه قبله مسلمانان زمانى بيت المقدس بود و سپس به كعبه مقدسه تحول يافت ، زمان حكمى كه در آيات منسوخ تبيين يم شود از آغاز محدود است و حد آن براى خداوند معلوم است ، ليكن محدوديت آن از آغاز تبيين نمى شود، بلكه با نزول آيات ناسخ بيان مى شود .
123- سوره نحل ، آيه 44 .
124- سوره حشر، آيه 7 .
125-سوره نساء، آيه 59 .
126- حجيت ظواهر قرآن بدين معنا نيست كه براى يافتن مقيد و مخصصهاى آن نبايد به روايات رجوع كرد؛ همان گونه كه حجيت روايات نيز به معناى بى نياز بودن از فحص نسبت به مخصص و مقيدهاى آن نيست .
127-بحار، ج 23، ص 108 .
128- حضرت امام حسين درباره امامان (عليهم السلام ) مى فرمايد: نحن ... اءحد الثقلين الذين جعلنا رسول الله ثانى كتاب الله تبارك و تعالى ( بحار، ج 44، ص 205 ) .
129- جواهر الكلام ، ج 13، ص 71 76 .
130-كشف الغطاء، كتاب القرآن ، ص 298: المبحث الرابع انه [ القرآن ] اءفضل من جميع الكتب المنزلة من السماء و من كلام الاءنبياء و الاءصفياء و ليس باءفضل من النبى صلى الله عليه و آله و سلم بالحجر و الاءركان و بالقرآن و بالمكتوب من اءسمائه و صفاته من تلك الحيثية لا يقضى لها بزيادة الشرفية .
131-اصول كافى ، ج 1، ص 207؛ بحار، ج 23، ص 206 .
132- جان شريف آن بزرگواران تنها براى لقاى الهى است و حتى در نشئه ظاهر فداى چيزى نمى شود .
133- بحار، ج 89، ص 13 .
134- تقيه به معناى اظهار امر غير واقعى ، در قرآن راه ندارد و اما اين كه بر اثر مصالحى برخى مسايل ، مانند معرفى صريح جانشينان پيامبر، در قرآن ذكر نشود و به رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم واگذار شود، در قرآن راه دارد؛ ولى اين تقيه نيست .
135-سوره نساء، آيه 59 .
136-سوره حشر، آيه 7.
137- سوره نحل ، آيه 44 .
138-سوره نحل ، آيه 89 .
139- اصول كافى ، ج 1، ص 67 .
140- وسائل الشيعه ، ج 18، ص 80 .
141- همان ، ص 84 .
142- اخبار عرض بر كتاب روايات بى واسطه ( سنت قطعى ) را شامل نمى شود؛ زيرا كسى كه به حضور پيامبر يا امام معصوم (عليه السلام ) مشرف شد و سخنى را از زبان مطهر او شنيد و جهت صدور آن را نيز احراز كرد، به طورى كه احتمال تقيه اصلا مطرح نبود، ديگر احتمال خلاف نمى دهد . شنيدن سخن از سخنگوى وحى ، مايه حصول جزم است . بنابراين ، اخبار عرض بر كتاب در خصوص ‍ روايات با واسطه است ، آن هم در صورتى كه صدور آن قطعى نباشد .
143- اصول كافى ، ج 1، ص 69 .
144- اصول كافى ، ج 1، ص 69 .
145- اصول كافى ، ج 1، ص 69 .
146- اصول كافى ، ج 1، ص 69 .
147- اصول كافى ، ج 1، ص 69 .
148- وسائل الشيعه ، ج 18، ص 88 .
149- سوره نساء، آيه 82 .
150- اصول كافى ، ج 1، ص 62 .
151- رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايد: ( قد كثرت على الكذابة و ستكثر ( بحار، ج 2، ص 225 ) . برخى از شارحان اين حديث شريف گفته اند: همين حديث بهترين شاهد بر وجود احاديث مجعول است ؛ زيرا اين حديث يا از معصوم به ما رسيده و يا مجعول است ؛ اگر سخن معصوم (عليه السلام ) باشد پيامش آن است كه احاديث مجعول در ميان روايات منقول از آنان وجود دارد و اگر اين جمله سخن معصوم نباشد، خود مصداق حديث مجعول است (مرآة العقول ، ج 1، ص 221 ) .
برخى از احاديث مجعول را دوستان نادان براى ترويج قرآن وضع كردند؛ مانند پاره اى از احاديث كه در ثواب قرائت برخى سوره هاى قرآن آمده است و بعضى به دست دشمنان زيرك جعل شد، تا زلال معرفت دينى به كدورت سخن بشرى آميخته شود و دين از جايگاه والاى خويش تنزل كند .
152- خمسون ماءة صحابى مختلق ، ج 1، ص 31 .
153- الفوائد المدنية ، ص 47 48 .
154- بحار، ج 89، ص 91 .
155- وسائل الشيعه ، ج 18، ص 30 .
156- همان ، ص 136.
157-وسائل الشيعه ، ج 18، ص 152 .
158- قوانين الاءصول ، ج 1، ص 397، با تصرف .
159- سوره مائده ، آيه 15 .
160- سوره انعام ، آيه 59 .
161-وسائل الشيعه ، ج 18، ص 136 .
162- بحار، ج 2، ص 100 و ج 23، ص 108 .
163-وسائل الشيعه ، ج 12، ص 353 .
164- وسائل الشيعه ، ج 12، ص 353 .
165-سوره حديد، آيه 6 .
166- اصول كافى ، ج 1، ص 91 .
167-اصول كافى ، ج 1، ص 91 .
168-سوره كهف ، آيه 50 .
169- سوره آل عمران ، آيه 85.
170-سوره مائده ، آيه 50 .
171-سوره مريم ، آيه 27 .
172-سوره نمل ، آيه 16 .
173- احتجاج طبرسى ، ص 97 . 108؛ بحار، ج 29، ص 220 .
174-اصول كافى ، ج 3، ص 30 .
175-بحار، ج 10، ص 218 ( سوره حجرات ، آيه 6 ) .
176-وسائل الشيعه ، ج 2، ص 957 ( سوره اسراء، آيه 36 ) .
177-سوره حج ، آيه 78 .
178-وسائل الشيعه ، ج 1، ص 327 .
179-سوره نساء آيه 101 .
180-سوره بقره ، آيه 158 .
181-وسائل الشيعه ، ج 5، ص 538 .
182-بحار، ج 89، ص 216 .
183- نهج البلاغه ، خطبه 193، بند 8 .
184-سوره نساء، آيه 46 .
185-روضه كافى ، ص 53 .
186-فوائد الاءصول ، ج 1، ص 93 .
187-سوره حجر، آيه 91 .
188- نهج البلاغه ، خطبه 158، بند 2 .
189-سوره انعام ، آيه 38 .
190- نهج البلاغه ، خطبه 18، بند 5 ( سوره نساء، آيه 82 ) .
191-نهج البلاغه خطبه 91، بند 8 .
192-نهج البلاغه ، خطبه 110، بند 6 .
193- همان ، خطبه 127، بند 9 .
194-همان ، خطبه 133، بند 3 .
195-همان ، خطبه 156، بند 7 .
196-نهج البلاغه ، خطبه 176، بند 8 . انسان مجموعه اى از انديشه ها و خواسته هاست و با تعديل اين دو بعد اهل صعود وگرنه اهل سقوط است و حضرت اميرالمومنين (عليه السلام ) در اين خطبه درباره هر دو بعد توصيه عرضه بر قرآن دارد؛ هم علوم پيش ساخته را بايد بر قرآن عرضه كرد و هم اميال پيش خواسته را .
197-بحار، ج 89، ص 88 .
198-همان ، ص 89 .
199- همان ، ص 89 .
200-بحار، ج 89، ص 89 .
201-همان ، ص 98 .
202- مناهج البيان ، ج 1، ص 45 53 .
203-سوره طه ، آيه 88 .
204-سوره آل عمران ، آيه 61 .
205-سوره قصص ، آيه 4 .
206-سوره احزاب ، آيه 33 .
207- سوره توبه ، آيه 40 .
208-سوره اعراف ، آيه 73 .
209-سوره اعراف ، آيه 59 .
210-سوره اعراف ، آيه 65 .
211-سوره تحريم ، آيه 12 .
212- سوره تحريم ، آيه 11 .
213-سوره اعراف ، آيه 80 .
214- سوره احقاف ، آيه 21 .
215-سوره اعراف ، آيه 198 .
216- سوره آل عمران ، آيه 90 .
217- سوره آل عمران ، آيه 90 .
218-سوره اعراف ، آيه 60 .
219-سوره اعراف ، آيه 66 .
220-سوره اعراف ، آيه 64.
221-سوره اعراف ، آيه 27 .
222-سوره ناس ، آيه 5.
223-سوره حج ، آيه 46 .
224-سوره بقره ، آيه 133 .
225-سوره انعام ، آيه 74.
226-سوره توبه ، آيه 113 .
227-سوره توبه ، آيه 114 .
228-روح المعانى ، ج 8، ص 351، ذيل آيه 41 از سوره ابراهيم .
229-سوره انبياء، آيه 22 .
230- سوره زمر، آيه 29 .
231- سوره مؤ منون ، آيه 91 .
232-سوره ملك ، آيه 3 .
233-سوره نساء، آيه 15 .
234-سوره نور، آيه 2 .
235-سوره مزمل ، آيه 14 .
236-سوره قارعه ، آيه 5.
237-سوره طه ، آيه 106 .
238- سوره نباء، آيه 20 .
239- جواهر الكلام ، ج 26، ص 67 .
240-سوره اعراف ، آيه 54 .
241-سوره فرقان ، آيه 59 .
242-سوره فصلت ، آيات 11 12 .
243-سوره فصلت ، آيه 9 .
244-سوره فصلت ، آيه 10 .
245-تفسير المنار، ج 8، ص 446، ذيل آيه 54 از سوره اعراف .
246-سوره بقره ، آيه 30 .
247-سوره ص ، آيه 26.
248-اصول كافى ، ج 2، ص 606 .
249-عوالى الئالى ، ج 4، ص 104 .
250-نهج البلاغه ، نامه 77 .
251-سوره قصص ، آيه 3. نيز ر.ك سوره بقره ، آيه 252؛ سوره آل عمران ، آيه 58 و 108 و سوره جاثيه ، آيه 6 .
252-سوره نساء، آيات 26، 176، و ...
253-سوره نساء، آيه 49 .
254-سوره بقره ، آيات 129، 151؛ سوره آل عمران ، آيه 164؛ سوره جمعه ، آيه 2 ...
255-سوره ابراهيم ، آيه 4.
256-سوره نحل ، آيه 44 .
257-سوره نحل ، آيه 64.
258-سوره آل عمران ، آيه 187 .
259-على بن موسى الرضا و القرآن الحكيم ، ص 41 .
260-كشف الغطاء، كتاب القرآن ، ص 298 .
261-سوره انعام ، آيه 91.
262-سوره صافات ، آيه 117 .
263-سوره انعام ، آيه 154 .
264- سوره اعراف ، آيه 145 .
265-سوره آل عمران ، آيه 184.
266-سوره فصلت ، آيه 42.
267-سوره ابراهيم ، آيه 4.
268-سوره آل عمران ، آيه 79 .
269-سوره جمعه ، آيه 2.
270-سوره احزاب ، آيه 46.
271-مراد از جهت صدور اين است كه احراز شود كلام از روى تقيه گفته نشده است .
272-ج 1، ص 19.
273-ص 79 .
274- مناهج البيان ، ج 1، ص 15 19 .
275- اصول كافى ، ج 2، ص 415.
276-اصول كافى ، ج 1، ص 23 .
277- مفاتيح الجنان ، زيارت جامعه .
278-سوره تكوير، آيه 24 .
279-سوره نجم ، آيات 3 4 .
280-روضه كافى ، ص 268 .
281-بحار، ج 8، ص 133.
282-سوره حديد، آيه 3.
283-سوره عنكبوت ، آيه 21.
284-نهج البلاغه ، خطبه 186، بند 15.
285-سوره مزمل ، آيه 5.
286-نهج البلاغه ، خطبه 189، بند 4.
287-اصول كافى ، ج 1، ص 401 .
288-نهج البلاغه ، خطبه 147، بند 2.
289- همان ، حكمت 148 .
290-بحار، ج 74، ص 286 .
291-بحار، ج 100، ص 141.
292-مراد از عترت (عليهم السلام ) در حديث ثقلين ، شخصيت حقوقى آنان است . شخصيت حقيقى عترت در دسترس بسيارى از مسلمانان نيست . بنابراين ، رجوع به امام به معناى رجوع به امامت و احكام و حكم صادر از آن مقام است .
293-بحار، ج 23، ص 106.
294-به استثناى اصل اثبات مبداء كه تنها با دليل عقلى قابل اثبات است و نه تنها با دليل نقلى اثبات نمى شود، بلكه با معجزه نيز قابل اثبات نيست ؛ زيرا معجزه براى تثبيت دعوى است ، نه اثبات صحت دعوت به اصل مبداء . محتواى دعوت تا آن جا كه به اثبات اصل مبداء باز مى گردد تنها با دليل عقلى بايد اثبات شود و از آن پس حتى در مسائل مربوط به توحيد مى توان به سخن معصوم (عليه السلام ) استناد كرد .
295-سوره انبياء، آيه 30 .
296-آنچه از اقدمين درباره سپهرشناسى آمده است جنبه رياضى داشته ، نه طبيعى ؛ يعنى مدارهايى براى حركت منظومه شمسى ترسيم مى كردند تا نظم حركتها و متحركها را توجيه كنند . كم كم در رتبه بعد بين قدما جنبه طبيعى پيدا كرد و براى اجرام سماوى ، افلاك و اجسام طبيعى توهم شد و آنگاه لوازم آن از قبيل خرق و التيام مورد بحث و مناظره واقع شد و سپس نوبت به متاءخرين رسيد و همان نظر اقدمين درباره حركت زمين و نيز جنبه رياضى داشتن منظومه شمسى نه طبيعى بودن آن تقويت شد .
297-سوره نحل ، آيه 44 .
298-بحار، ج 23، ص 108 .
299-در المنثور، ج 2، ص 8.
300- نهج البلاغه ، خطبه 133، بند 8 .