|
تفسير نمونه جلد ۹
جمعي از فضلا
- ۱ -
مقدمه
ايـن سـوره در مـكـه نـازل شده و 123 آيه است
محتوا و فضيلت اين سوره
مـشـهـور در مـيـان مـفـسـران ايـن اسـت كـه تـمـام ايـن سـوره در مـكـه نـازل شـده
، و طـبـق نـقل تاريخ القرآن ، چهل و نهمين سوره اى است كه بر پيامبر (صلى اللّه
عـليـه و آله و سـلّم ) نـازل گـرديـد. و نـيـز طـبـق تـصـريـح بـعـضـى از
مـفـسـران نزول اين سوره در اواخر سالهائى بود كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و
سلّم ) در مكه بـه سـر مـى بـرد يـعـنـى بعد از مرگ ابو طالب و خديجه و طبعا در يكى
از سخت ترين دورانـهـاى زنـدگـانـى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) كه فشار
دشمن و تبليغات خشن و زهرآگينش بيش از هر زمان ديگر احساس مى شد.
بـه هـمـيـن جـهـت در آغـاز ايـن سـوره ، تعبيراتى كه جنبه دلدارى و تسلى نسبت به
پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و مؤ منان دارد ديده مى شود.
قـسـمـت عمده آيات سوره را سر گذشت پيامبران پيشين مخصوصا نوح كه با وجود نفرات كم
بر دشمنان بسيار پيروز شدند تشكيل مى دهد.
ذكر اين سر گذشتها هم وسيله آرامش خاطر براى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )
و مؤ منان در برابر آن انبوه دشمنان بوده ، و هم درس عبرتى براى مخالفان نيرومندشان
.
و بـه هـر حـال آيـات ايـن سـوره ، هـمـانـنـد سـايـر سـوره هـاى مـكـى ، اصول
معارف اسلام مخصوصا مبارزه با شرك و بت پرستى و توجيه به معاد و جهان پس از مـرگ و
صـدق دعـوت پـيـامـبر را تشريح مى كند، و در لابلاى مباحث تهديدهاى شديدى نسبت به
دشمنان ، و دستورهاى مؤ كدى در زمينه استقامت به مؤ منان ، ديده مى شود.
در اين سوره علاوه بر حالات نوح پيامبر و مبارزات شديدش كه مشروحا
آمـده اسـت بـه سـر گذشت هود و صالح و ابراهيم و لوط و موسى و مبارزات دامنه دارشان
بر ضد شرك و كفر و انحراف و ستمگرى اشاره شده .
اين سوره مرا پير كرد.
آيـات ايـن سـوره به روشنى اين امر را اثبات مى كند كه مسلمانان هرگز نبايد به خاطر
كـثـرت دشـمـنـان و حـملات شديد آنان ميدان را خالى كنند، بلكه بايد هر روز بر
استقامت خويش بيفزايند.
به همين دليل در حديث معروفى مى خوانيم كه پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و
سلّم ) فرمود شيبتنى سورة هود: سوره هود مرا پير كرد!
و يـا ايـنـكـه هـنـگـامـى كـه يـارانـش عـرضـه داشـتـند آثار پيرى زودرس در چهره
شما اى رسولخدا نمايان شده ، فرمود: شيبتنى هود و الواقعة : سوره هود و واقعه مرا
پير كرد!
و در بـعـضـى از روايـات سـوره مـرسلات و عم يتسائلون و تكوير و غير آن نيز اضافه
شده است .
و از ابـن عـبـاس در تـفـسـيـر ايـن حـديـث چـنـيـن نـقـل شـده كـه مـا نـزل عـلى
رسـول الله (صـلى اللّه عـليه و آله و سلّم ) آية كان اشد عليه و لا اشق من آية
فـاسـتـقم كما امرت و من تاب معك : هيچ آيه اى بر پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله و
سلّم ) شـديـدتـر و دشـوارتـر از آيـه اسـتـقـم كما امرت و من تاب معك ... (استقامت
كن آنچنان كه دستور يافته اى و همچنين كسانى كه با تو هستند) نبود.
بعضى از مفسران نقل كرده اند كه يكى از دانشمندان پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و
سلّم ) را در
خـواب ديـد، و از حـضـرتـش سـؤ ال كـرد، ايـنـكـه از شـمـا نـقـل شـده سوره هود مرا
پير كرد آيا علتش بيان سر گذشت امتهاى پيشين و هلاك آنها است فرمود: نه ، علتش آيه
فاستقم كما امرت ... بود.
بـه هـر حـال ايـن سـوره عـلاوه بـر ايـن آيـه ، آيـات تـكـان دهـنـده اى مـربـوط
به قيامت و بـازپـرسـى در آن دادگـاه عدل الهى و آياتى پيرامون مجازات اقوام پيشين
و دستوراتى دربـاره مـبـارزه با فساد دارد كه همگى مسئوليت آفرين است و جاى تعجب
نيست كه انديشه در اين مسئوليتها آدمى را پير كند.
نكته ديگرى كه در اينجا بايد به آن توجه داشت اين است كه بسيارى از آيات اين سوره
تـاكـيـدى اسـت بـر مـطـالبـى كـه در سـوره قـبـل يـعـنـى سوره يونس آمده است ، و
آغازش مـخـصـوصـا درسـت شـبـيـه هـمان آغاز، و برداشتن نيز در بسيارى از موارد
تاكيد بر همان مسائل است .
تاثير معنوى اين سوره
امـا در مورد فضيلت اين سوره ، در حديثى از پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و
سلّم ) آمـده اسـت : من قرء هذه السورة اعطى من الاجر و الثواب بعدد من صدق هودا و
الانبياء عليهم السـلام ، و مـن كـذب بـهـم ، و كان يوم القيامة فى درجة الشهداء، و
حوسب حسابا يسيرا: كـسـى كـه اين سوره را بخواند، پاداش و ثوابى به تعداد كسانى كه
به هود و ساير پـيـامـبران ايمان آوردند و كسانى كه آنها را انكار نمودند خواهد
داشت ، و روز قيامت در مقام شهداء قرار مى گيرد، و حساب آسانى خواهد داشت .
روشن است كه تنها تلاوت خشك و خالى اين اثر را ندارد بلكه تلاوت
اين سوره تواءم با انديشه ، و سپس عمل است كه ، انسانرا به مؤ منان پيشين نزديك ، و
از مـنـكـران پـيـامـبـران دور مى سازد، و به همين دليل به تعداد هر يك از آنها
پاداشى خواهد داشـت ، و چـون بـا شهيدان امتهاى گذشته هم هدف خواهد بود، جاى تعجب
نيست كه در درجه آنان قرار گيرد، و حسابى ساده و آسان داشته باشد.
و نـيـز از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده كه فرمود: كسى كه اين سوره را بنويسد
و بـا خود داشته باشد، خداوند نيروى فوق العادهاى به او خواهد داد، و كسى كه آن را
به همراه داشته باشد و با دشمن بجنگد بر او پيروز و غالب مى شود تا آنجا كه هر كس
او را ببيند از او مى ترسد!
گـر چـه افـراد ظـاهـر بـيـن و راحت طلب از اينگونه احاديث چنين برداشت مى كنند كه
فقط بودن خط و نقش قرآن با انسان براى رسيدن به اين هدفها كافى است ، ولى روشن است
كـه مـنـظـور از داشـتـن ايـنـهـا بـا خـود آن اسـت كـه هـمـچـون يـك دسـتـورالعمل
و برنامه زندگى همراه داشته باشد، پيوسته اين برنامه را بخواند و مو بـه مـو اجـرا
كـنـد، و مسلما چنين كار آنهمه آثار را نيز خواهد داشت ، چه اينكه در اين سوره
دستور استقامت ، مبارزه با فساد همبستگى در راه هدف و قسمت زيادى از تجربيات و
تاريخ اقوام پيشين كه هر كدام از آنها يك درس پيروزى بر دشمن است ، وجود دارد.
آيه و ترجمه
|
بسم الله الرحمن الرحيم
الر كتب أ حكمت ءايته ثم فصلت من لدن حكيم خبير
(1)
أ لا تعبدوا إ لا الله إ ننى لكم منه نذير و بشير
(2)
و أ ن اسـتـغـفـروا ربـكـم ثـم تـوبـوا إ ليـه يـمـتـعـكـم مـتـعـا حـسـنـا إ لى أ
جل مسمى و يؤ ت كل ذى فضل فضله و إ ن تولوا فإ نى أ خاف عليكم عذاب يوم كبير
(3)
إ لى الله مرجعكم و هو على كل شى ء قدير
(4)
|
ترجمه :
بنام خداوند بخشنده مهربان
1 - الر - ايـن كـتـابـى است كه آياتش استحكام يافته سپس تشريح شده ، از نزد خداوند
حكيم و آگاه (نازل گرديده است ).
2 - (دعـوت مـن ايـن اسـت ) كـه جـز الله را نـپـرستيد، من از سوى او براى شما بيم
دهنده و بشارت دهنده ام .
3 - و ايـنـكـه از پـروردگـار خـويـش آمـرزش بطلبيد، سپس به سوى او باز گرديد تا
بـطرز نيكوئى شما را تا مدت معين (از مواهب زندگى اين جهان ) بهره مند سازد، و به
هر صـاحـب فضيلتى بمقدار فضيلتش ببخشد، و اگر (از اين فرمان ) روى گردان شويد من بر
شما از عذاب روز بزرگى بيمناكم .
4 - (بدانيد) بازگشت شما به سوى الله است و او بر هر چيز قادر است .
تفسير :
چهار اصل مهم در دعوت انبيا
اين سوره همانند آغاز سوره گذشته و بسيارى از سوره هاى ديگر قرآن با بيان اهميت اين
كـتـاب بزرگ آسمانى شروع مى شود، تا مردم به محتويات آن بيشتر توجه كنند، و با ديده
دقيقترى به آن بنگرند.
ذكـر حـروف مـقـطـعـه الر خـود دليلى است بر اهميت اين كتاب بزرگ آسمانى كه با تمام
اعـجـاز و عـظـمـتـش از حـروف مقطعه ساده اى كه در اختيار همگان است همچون الف ،
لام ، راء تشكيل شده است (الر).
و بـه دنـبـال ايـن حـروف مقطعه يكى از ويژگيهاى قرآن مجيد را با دو جمله بيان مى
كند، نخست اينكه كتابى است كه تمام آياتش متقن و مستحكم است (كتاب احكمت آياته ).
و سپس شرح و تفصيل و بيان تمام نيازمنديهاى انسان در زمينه زندگى فردى و اجتماعى
مادى و معنوى ، در آن بيان شده است (ثم فصلت ).
ايـن كـتـاب بـزرگ بـا ايـن ويـژگـى از سـوى چـه كـسـى نازل شده است ؟ از نزد خدائى
كه هم حكيم است و هم آگاه (من لدن حكيم خبير).
بـه مـقـتـضـاى حـكـيم بودنش آيات قرآن را محكم ، و به مقتضاى خبير و آگاه بودنش
آيات قـرآن را در بـخشهاى گوناگون ، طبق نيازهاى انسان بيان داشته است ، چرا كه تا
كسى از تـمـام جـزئيـات نـيـازهـاى روحـى و جـسـمـى انسان با خبر نباشد نمى تواند
دستورات شايسته تكامل آفرينى صادر كند.
در واقع هر يك از صفات قرآن كه در اين آيه آمده ، از يكى از صفات خداوند سرچشمه مى
گيرد، استحكام قرآن از حكمتش ، و شرح و تفصيل آن از
خبير بودنش .
در ايـنـكـه فـرق مـيـان احـكمت و فصلت چيست ؟ مفسران بحثهاى فراوان كرده اند و
احتمالات زيادى داده اند، اما آنچه نزديكتر از همه ، به مفهوم آيه فوق به نظر مى
رسد اين است ، كه در جمله اول اين واقعيت بيان شده است كه قرآن مجموعه واحد به هم
پيوسته اى است كه هـمـچـون يـك بـناى محكم و استوار بر جا است و نشان مى دهد كه از
سوى خداوند واحد يكتا نازل شده ، و به همين دليل هيچگونه تضاد و اختلاف در ميان
آياتش ديده نمى شود.
امـا جـمـله دوم اشـاره بـه ايـن حـقيقت است كه اين كتاب در عين وحدت ، آنچنان شاخه
ها و شعب فراوان دارد كه تمام نيازهاى روحى و جسمى انسانها را در زير پوشش خود قرار
مى دهد، بنابراين در عين وحدت ، كثير است و در عين كثرت واحد.
از آيـه بـعـد مهمترين و اساسى ترين محتواى قرآن يعنى توحيد و مبارزه با شرك را به
ايـن صـورت بيان مى كند: نخستين دعوت من اين است كه جز خداوند يگانه يكتا را
نپرستيد (الا تعبدوا الا الله ).
و اين نخستين تفصيل از دستورات اين كتاب بزرگ است .
و دومـيـن بـرنامه دعوتم اين است كه من براى شما از سوى او نذير و بشيرم : در برابر
نـافـرمـانـيـهـا و ظـلم و فـسـاد و شـرك و كـفـر، شـمـا را بـيـم مـى دهـم ، و از
عـكـس العمل كارهايتان و مجازات الهى بر حذر مى دارم ، و در برابر اطاعت
و پاكى و تقوا شما را بشارت به سرنوشتى سعادتبخش مى دهم (اننى لكم منه نذير و
بشير).
سومين دعوتم اين است كه از گناهان خويش استغفار كنيد، و از آلودگيها خود را شستشو
دهيد (و ان استغفروا ربكم )
و چـهـارمين دعوتم اين است كه به سوى او باز گرديد و پس از شستشوى از گناه و پاك
شدن در سايه استغفار، خود را به صفات الهى بيارائيد كه بازگشت به سوى او چيزى جز
اقتباس از صفات او نيست (ثم توبوا اليه ).
در واقـع چـهار مرحله از مراحل مهم دعوت به سوى حق در ضمن چهار جمله بيان شده است
كه دو قـسـمـت آن جـنـبـه عـقـيـدتـى و زيـر بـنـائى دارد، و دو قـسـمـت جـنبه عملى
و رو بنائى : قبول اصل توحيد و مبارزه با شرك و قبول رسالت پيامبر (صلى اللّه عليه
و آله و سلّم ) دو اصل اعتقادى است .
و شـسـتـشـوى از گـنـاه و تخلق به صفات الهى كه سازندگى را به تمام معنى از نظر
عـمـل در بر دارد، دو دستور عملى قرآن است ، و اگر درست بينديشيم تمام محتواى قرآن
در ايـن چهار بخش خلاصه مى شود، اين فهرستى است براى همه قرآن و براى تمام محتواى
اين سوره .
سپس نتيجه هاى عملى موافقت يا مخالفت با اين چهار دستور را چنين بيان مى كند:
هر گاه به اين برنامه ها جامه عمل بپوشانيد خداوند تا پايان عمر شما را از زندگانى
سـعـادتـبـخـش ايـن دنـيـا بـهـره مـنـد و مـتـمـتـع مـى سـازد (يـمـتـعـكـم
مـتـاعـا حـسـنـا الى اجل مسمى ).
و از آن بـالاتـر ايـنـكـه بـه هـر كـس بـه اندازه كارش ، بهره مى دهد و تفاوت مردم
را در چگونگى عمل به اين چهار اصل به هيچوجه ناديده نمى گيرد، بلكه
بـه هـر صـاحـب فـضـيـلتـى بـه انـدازه فـضـيـلتـش عـطـا مـى كـنـد (و يـؤ ت كل ذى
فضل فضله ).
و امـا اگـر راه مـخـالفت را پيش گيريد، و در برابر اين دستورهاى چهارگانه عقيدتى و
عـمـلى سـرپيچى كنيد، من از عذاب روز بزرگى بر شما بيمناكم همان روز كه در دادگاه
بزرگ عدل الهى حضور مى يابيد (و ان تولوا فانى اخاف عليكم عذاب يوم كبير).
بـه هـر حـال بـدانـيـد كـه هـر كس باشيد، و در هر مقام و منزلتى قرار گيريد،
سرانجام بازگشت همه شما به سوى خدا است (الى الله مرجعكم ).
و اين جمله اشاره به اصل پنجمى از اصول تفصيلى قرآن يعنى مساله معاد و رستاخيز است
.
امـا هـيـچـگـاه فـكر نكنيد كه قدرت شما در برابر قدرت خدا اهميتى دارد، يا مى
توانيد از فـرمـان او، و دادگـاه عـدالتـش فـرار كـنـيـد، و نـيـز تـصـور نـكـنـيـد
كـه او نـمى تواند استخوانهاى پوسيده شما را بعد از مرگ جمع آورى كند، و لباس حيات
و زندگى نوينى بـر آن بـپـوشـانـد چـرا كـه او بـر هـمـه چـيـز قـادر و تـوانـاسـت
(و هـو عـلى كل شيى ء قدير).
پيوند دين و دنيا
هنوز كم نيستند كسانى كه گمان مى كنند دين دارى فقط براى آباد ساختن سراى آخرت و
راحتى پس از مرگ است و اعمال نيك توشه اى است براى سراى ديگر و به نقش مذهب پاك و
اصيل در زندگى اين جهان بكلى بى اعتنا هستند، و يا اهميت كمى براى آن قائلند.
در حـالى كـه مـذهـب پـيـش از آنـكه سراى آخرت را آباد كند، آباد كننده سراى دنيا
است ، و اصولا تا مذهب در اين زندگى اثر نگذارد تاثيرى براى آن
زندگى نخواهد داشت !
قـرآن بـا صـراحـت ايـن موضوع را در آيات بسيارى عنوان كرده است و حتى گاه دست روى
جزئيات مسائل گذاشته چنانكه در سوره نوح از زبان اين پيامبر بزرگ خطاب به قومش مـى
خـوانـيـم : و ان اسـتـغـفـروا ربـكـم انـه كـان غـفـارا يـرسـل السـمـاء عـليـكـم
مـدرارا و يـمـددكـم بـامـوال و بـنـيـن و يجعل لكم جنات و يجعل لكم انهارا: من به
آنها گفتم از گناهان خود استغفار كنيد و با آب تـوبـه آنـهـا را بشوئيد كه خدا
آمرزنده است ، تا بركات آسمان را پى در پى بر شما فرو فرستد، و با اموال و فرزندان
شما را يارى بخشد و باغهاى سرسبز و نهرهاى آب جارى در اختيارتان قرار دهد (نوح - 9
- 11).
بـعـضـى پـيـونـد اين مواهب مادى دنيا را با استغفار و شستشوى از گناه منحصرا يك
پيوند معنوى و ناشناخته مى دانند، در حالى كه دليل ندارد براى همه اينها تفسير
ناشناخته كنيم .
چـه كـسـى نمى داند كه دروغ و تقلب و دزدى و فساد شيرازه زندگى اجتماعى را بهم مى
ريزد؟
چـه كـسـى نـمـى دانـد كه ظلم و ستم و تبعيض و اجحاف آسمان زندگى انسانها را تيره و
تار مى كند؟
و چه كسى در اين حقيقت شك دارد كه با قبول اصـل تـوحـيـد و سـاخـتـن يـك جـامـعـه
تـوحـيـدى بـر اسـاس قـبـول رهـبـرى پـيـامـبـران ، و پاكسازى محيط از گناه و
آراستگى به ارزشهاى انسانى - يـعـنـى هـمـان چـهـار اصلى كه در آيات فوق به آن
اشاره شده - جامعه به سوى يك هدف تكاملى پيش مى رود و محيطى امن و امان ، آكنده از
صلح و صفا آباد و آزاد به وجود مى آيد.
بـه هـمـيـن دليـل در آيـات فـوق پـس از ذكـر ايـن چـهـار اصـل مـى خـوانـيـم :
يـمـتـعـكـم مـتـاعـا حـسـنـا الى اجـل مـسـمـى : اگـر ايـن اصول را به كار بنديد
تا پايان عمر به طرز شايسته و نيكوئى بهره مند خواهيد شد.
آيه و ترجمه
|
أ لا إ نـهـم يـثـنـون صـدورهـم ليـسـتـخفوا منه أ لا حين يستغشون ثيابهم يعلم ما
يسرون و ما يعلنون إ نه عليم بذات الصدور
(5)
|
ترجمه :
5 - آگاه باشيد هنگامى كه آنها (سرها را بهم نزديك ساخته و سينه هاشان را در كنار
هم قـرار مـى دهـنـد تا خود (و سخنان خويش ) را از او (پيامبر) پنهان دارند آگاه
باشيد آنگاه كـه آنـهـا لبـاسـهـايشان را بخود مى پيچند و خويش را در آن پنهان مى
دارند (خداوند) از درون و برون آنها با خبر است ، چرا كه او از اسرار درون سينه ها
آگاه است .
تفسير :
گر چه بعضى از مفسران شان نزولهائى براى اين آيه ذكر كرده اند از جمله اينكه : آيه
درباره اخنس بن شريق منافق نازل شده است كه مردى شيرين زبان و پشت هم انداز بود و
در بـرابـر پـيـامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) اظهار دوستى و محبت مى كرد،
ولى در باطن عدوات مى ورزيد.
و نـيـز از امـام بـاقـر (عـليـه السـلام ) از جـابـر بـن عـبـد الله چـنـيـن نقل
شده كه گروهى از مشركان هنگامى كه از برابر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )
مى گذشتند سر خود را به زير افكنده حتى سر را با لباس خويش مى پوشاندند تا
پـيـامـبـر (صـلى اللّه عـليـه و آله و سـلّم ) آنـان را نـبـيـنـد ايـن آيـه
دربـاره آنـان نازل گشت .
ولى در هـر حال آيه بطور كلى اشاره به يكى از كارهاى احمقانه دشمنان اسلام و پيامبر
(صـلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى كند كه با استفاده از روش نفاق آميز و دور كشى
از حق مى خواستند ماهيت خود را از نظرها پنهان سازند تا گفتار حق را نشنوند.
لذا مـى گـويـد: آگـاه بـاشـيـد آنـهـا عـداوت پـيـامـبـر را در دل مخفى مى دارند
و سـرهـا را به زير افكنده سينه را به جلو خم مى كنند تا خود را از نظر او پنهان
دارند (الا انهم يثنون صدورهم ليستخفوا منه ).
براى فهم دقيق معنى آيه بايد مفهوم جمله يثنون به درستى روشن شود.
يثنون از ماده ثنى بر وزن سنگ در اصل به معنى نزديك ساختن قسمتهاى مختلف چيزى به
يكديگر است ، مثلا در مورد تا كردن لباس و پارچه گفته مى شود: ثنى ثوبه و اينكه به
دو نفر اثنان گفته مى شود به خاطر آن است كه يكى را در كنار ديگر قرار مى دهيم ، و
اگـر بـه مـداحى كردن ثنا خوانى گفته مى شود به خاطر آن است كه صفات برجسته طرف را
يكى پس از ديگرى مى شمرند.
اين ماده به معنى خم شدن نيز آمده است چرا كه انسان با اين كار قسمتهائى از بدن خود
را بيكديگر نزديك مى سازد.
و نـيـز بـه مـعـنى در دل گرفتن كينه و عداوت آمده است ، چرا كه با اين كار انسان
عداوت شـخـص يا چيزى را به دل نزديك مى سازد. اين تعبير در ادبيات عرب ديده مى شود
كه : اثـنـونـى صـدره عـلى البـغـضـاء: او كـيـنـه مـرا بـه دل گرفت .
با توجه به آنچه ذكر شد چنين به نظر مى رسد كه تعبير فوق ممكن است اشاره به هر
گـونه مخفى كارى ظاهرى و باطنى دشمنان پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) باشد
كـه از يـكـسـو بـا در دل داشـتن كينه و عداوتش در ظاهر با زبان شيرين اظهار دوستى
مى كردند، و از سوى ديگر به هنگام گفتگو با يكديگر سرها را به هم نزديك و سينه ها
را به عقب داده و حتى لباسها را به سر مى كشيدند كه بدگوئيها و
توطئه ها را به صورت مرموزى به يكديگر برسانند، تا كسى از راز آنها آگاه نشود.
لذا قـرآن بـلافـاصـله اضافه مى كند آگاه باشيد آنها هنگامى كه خود را در جامه
هاشان پنهان مى دارند پروردگار پنهان و آشكار آنان را مى داند
(الا حين يستغشون ثيابهم يعلم ما يسرون و ما يعلنون ).
چرا كه او از اسرار درون سينه ها آگاه است (انه عليم بذات الصدور).
آيه و ترجمه
|
و مـا مـن دابـة فـى الا رض إ لا عـلى الله رزقـهـا و يـعـلم مـسـتـقـرهـا و
مـسـتـودعـهـا كل فى كتب مبين
(6)
|
ترجمه :
6 - هـيـچ جـنـبـنـده اى در زمـيـن نـيـسـت مـگـر ايـنـكـه روزى او بـر خـدا اسـت ،
او قـرارگـاه و محل نقل و انتقالش را مى داند، همه اينها در كتاب آشكارى (لوح محفوظ
علم خداوند) ثبت است .
تفسير :
همه ميهمان اويند!
در آخـريـن آيـه اى كـه گـذشـت اشـاره اى به وسعت علم پروردگار و احاطه او به اسرار
نـهان و آشكار شده بود، آيه مورد بحث در حقيقت دليلى براى آن محسوب مى شود، چرا كه
از روزى دادن خـداونـد بـه همه موجودات سخن مى گويد، همان كارى كه بدون احاطه علمى
كامل به همه جهان امكان پذير نيست !
نخست مى گويد: هيچ دابه اى در روى زمين نيست مگر اينكه رزق و روزى آن بر خدا است ،
و قـرارگـاه او را مـى دانـد، و از نـقـاطـى كـه از قـرارگـاهـش بـه آن منتقل مى
شود (نيز) باخبر است و در هر جا باشد روزيش را به او مى رساند
(و ما من دابة فى الارض الاعلى الله رزقها و يعلم مستقرها و مستودعها).
تـمـام ايـن حـقـائق بـا هـمـه حدود و مرزهايش در كتاب مبين و لوح محفوظ علم خداوند
ثبت است (كل فى كتاب مبين ).
نكته ها :
براى فهم معنى آيه به چند نكته بايد توجه كرد:
1 - گـر چـه دابـة از مـاده دبيب به معنى آهسته راه رفتن ، و قدمهاى كوتاه برداشتن
است ، ولى از نـظـر مـفـهـوم لغـوى هـر گـونـه جـنـبـنـده اى را شـامـل مى شود اما
گاهى به خصوص اسب و يا هر حيوان سوارى اطلاق مى گردد، و روشن اسـت كـه در آيـه
مـورد بـحـث تـمـام مـوجـودات زنـده و هـمـه جـنـبـنـدگـان را شامل است .
2 - رزق به معنى عطاء و بخشش مستمر است ، و از آنجا كه روزى الهى عطاى مستمر او به
موجودات است به آن رزق گفته مى شود.
ايـن نـكـتـه نـيـز لازم بـه تذكر است كه مفهوم آن تنها در نيازهاى مادى خلاصه نمى
شود بلكه هر گونه عطاى مادى و معنوى را شامل مى گردد، لذا مى گوئيم : اللهم ارزقنى
علما تاما: خداوندا علم كامل به من روزى كن و يا مى گوئيم : اللهم ارزقنى الشهادة
فى سبيلك : خداوندا شهادت در راهت را نصيب من بگردان .
البـتـه در آيـه مـورد بـحث ممكن است نظر بيشتر روى ارزاق مادى بوده باشد، هر چند
اراده مفهوم عام نيز چندان بعيد نيست .
3 - مـسـتـقر در اصل به معنى قرارگاه است ، زيرا ريشه اين لغت از ماده قر (بر وزن
حر) به معنى سرماى شديد مى باشد كه انسان و موجودات زنده را خانه نشين مى كند، به
همين جهت به معنى سكون و توقف نيز آمده است .
مستودع و وديعه از يك ماده است ، و در اصل به معنى رها كردن چيزى است ،
و از آنـجـا كـه امـور نـاپـايـدار رهـا مـى شـونـد، و بـه حـالت اول باز مى گردند،
به هر امر ناپايدار، مستودع گفته مى شود، وديعه را نيز به خاطر اينكه سرانجام
بايد محل خود را رها كند و به صاحب اصلى باز گردد وديعه گفته اند.
در حقيقت آيه فوق مى گويد: تصور نشود كه خداوند تنها به جنبندگانى كه در جايگاه
اصـلى قـرار دارنـد روزى مـى بـخـشـد و بـه اصـطلاح سهميه آنها را در خانه هايشان
مى آورنـد، بـلكـه هـر كـجـا بـاشـنـد و در هر وضع و شرائطى قرار گيرند، سهم آنها
را از روزى به آنان مى بخشد چرا كه هم جايگاه اصلى آنان را مى داند و هم از تمام
نقاطى كه بـه آن نـقـل و مـكـان مـى كـنـنـد بـاخـبـر اسـت . از حـيـوانـات غـول
پـيـكـر دريائى گرفته تا جنبندگان بسيار كوچكى كه به زحمت به چشم ديده مى شوند هر
يك مناسب حالشان آنچه را لازم دارند مقرر كرده است .
اين روزى به اندازه اى حساب شده و مناسب حال موجودات است كه از نظر كميت و كيفيت
كاملا مـنـطـبـق بر خواسته ها و نيازهاى آنها است ، حتى غذاى كودكى كه در رحم مادر
است ، هر ماه بـلكـه هـر روز، بـا مـاه و روز ديگر تفاوت دارد هر چند ظاهرا يكنوع
خون بيشتر نيست ، و نـيـز كودك در دوران شيرخوارگى با اينكه ظاهرا ماههاى پى در پى
غذاى واحدى دارد، اما تركيب اين شير هر روز با روز ديگر متفاوت است !.
4 - كـتـاب مبين به معنى نوشته آشكار است و اشاره به مرحله اى از علم وسيع پروردگار
مى باشد كه گاهى از آن تعبير به لوح محفوظ مى شود.
مـمكن است اين تعبير اشاره به اين باشد كه هيچكس نبايد براى به دست آوردن روزى خود
كـمـتـريـن نـگرانى به خويش راه دهد، و تصور كند ممكن است در گرفتن سهم خويش ، به
اصـطـلاح ، از قـلم بيفتد، چرا كه نام همگى در كتاب آشكارى ثبت است ، كتابى كه همه
را احصاء كرده و آشكارا بيان مى كند.
آيـا اگـر در يـك مـؤ سـسـه نـام تـمام كارمندان و كاركنان در دفترى به روشنى ثبت
شده باشد احتمال از قلم افتادن كسى مى رود؟!
تقسيم ارزاق و تلاش براى زندگى
در مورد رزق بحثهاى مهمى است كه قسمتى از آن را در اينجا از نظر مى گذرانيم :
1 - رزق - هـمـانـگـونـه كـه گفتيم - در لغت بمعنى بخشش مستمر و متداوم است اعم از
اينكه مـادى باشد يا معنوى ، بنابراين هر گونه بهره اى را كه خداوند نصيب بندگان مى
كند از مواد غذائى و مسكن و پوشاك ، و يا علم و عقل و فهم و ايمان و اخلاص به همه
اينها رزق گـفـتـه مـى شود، و آنها كه مفهوم اين كلمه را محدود به جنبه هاى مادى مى
كنند، توجه به مـوارد اسـتـعـمـال آن دقـيـقـا نـدارنـد، قـرآن دربـاره شـهـيـدان
راه حـق مـى گـويـد بـل احـيـاء عـنـد ربـهـم يـرزقـون : آنـهـا زنـده اند و نزد
پروردگارشان روزى مى برند (آل عمران - 169) روشن است كه روزى شهيدان ، آن هم در
جهان برزخ ، نعمتهاى مادى نيست ، بـلكـه هـمـان مـواهـب مـعـنـوى اسـت كـه حـتـى
تـصـورش بـراى مـا در ايـن زنـدگـى مـادى مشكل است .
2 - مـسـاله تـامـيـن نـيـازمـنديهاى موجودات زنده - و به تعبير ديگر رزق و روزى
آنها - از جـالبـتـريـن مـسـائلى اسـت كـه بـا گـذشـت زمـان و پيشرفت علم ، پرده از
روى اسرار آن برداشته مى شود، و صحنه هاى شگفت انگيز تازه اى از آن بوسيله علم فاش
مى گردد.
در گـذشته همه دانشمندان در فكر بودند كه اگر در اعماق درياها موجودات زنده اى وجود
داشـته باشد غذاى آنها از چه راهى تامين مى شود، زيرا ريشه اصلى غذاها به نباتات و
گياهان باز مى گردد كه آن هم نيازمند به نور آفتاب است ، و در اعماق بيش از 700 متر
مطلقا نورى وجود ندارد و يك شب تاريك ابدى بر آن سايه افكنده است .
ولى بزودى روشن شد كه نور آفتاب ، گياهان ذرهبينى را در سطح آب ، و در بستر امواج
پـرورش مـى دهـد، و هـنـگـامـى كـه مرحله تكاملى خود را پيمود، همچون ميوه رسيده اى
، به اعـمـاق دريـا فـرو مـى رود، و سـفـره نـعـمت را براى موجودات زنده ژرفناى آب
فراهم مى سازند.
از سوى ديگر بسيارند پرندگانى كه از ماهيان دريا تغذيه مى كنند حتى انواعى از شب
پـره وجـود دارد، كـه در ظـلمـت شب همچون يك غواص ماهر به اعماق آب فرو مى رود و
صيد خـود را كـه بـا امـواج مـخـصـوص رادار مـانندى كه از بينى آنها بيرون فرستاده
مى شود شناسائى و نشانه گيرى كرده اند بيرون مى آورد.
روزى بـعـضـى از انـواع پـرندگان در لابلاى دندانهاى پاره اى از حيوانات عظيم الجثه
دريـا نـهفته شده ! اين حيوانات كه پس از تغذيه از حيوانات دريائى دندانهايشان
احتياج بـه يـك خـلال طـبـيـعى : دارد به ساحل مى آيند، دهانشان را كه بى شباهت به
غار كوچكى نـيـسـت بـاز نـگه مى دارند، آن گروه از پرندگان كه روزيشان در اينجا
حواله شده است بـدون هـيـچگونه وحشت و اضطراب وارد اين غار مى شوند، و به جستجوى
روزى خويش در لابـلاى دنـدانـهـاى حـيوان غول پيكر مى پردازند، هم شكمى از اين غذاى
آماده از عزا در مى آورنـد، و هـم حيوان را از اين مواد مزاحم راحت مى سازند، و
هنگامى كه برنامه هر دو پايان پـذيـرفت ، و آنها به خارج پرواز كردند، حيوان با
احساس آرامش دهان را به روى هم مى گذارد و به اعماق آب فرو مى رود!
طـرز روزى رسـاندن خداوند به موجودات مختلف ، راستى حيرت انگيز است ، از جنينى كه
در شـكـم مـادر قرار گرفته و هيچكس بهيچوجه در آن ظلمتكده اسرار آميز به او
دسترسى نـدارد، تـا حـشـرات گـونـاگونى كه در اعماق تاريك زمين و لانه هاى پرپيچ و
خم و در لابـلاى درخـتان و بر فراز كوهها و در قعر دره ها زندگى دارند از ديدگاه
علم او هرگز مـخـفـى و پـنهان نيستند، و همانگونه كه قرآن مى گويد خداوند، هم
جايگاه و آدرس اصلى آنها را مى داند و هم محل سيار آنان را، و هر جا باشند روزى
آنان را به آنان حواله مى كند.
جـالب ايـنـكـه در آيات فوق به هنگام بحث از روزى خواران تعبير به دابه و جنبنده
شده است و اين اشاره لطيفى به مساله رابطه انرژى و حركت است ،
مى دانيم هر جا حركتى وجود دارد نيازمند به ماده انرژى زا است يعنى ماده اى كه منشا
حركت گـردد، قـرآن نـيـز در آيـات مـورد بـحث مى گويد خدا به تمام موجودات متحرك
روزى مى بخشد!
و اگر حركت را به معنى وسيعش تفسير كنيم گياهان را هم در بر مى گيرد، زيرا آنها نيز
يـك حـركـت بـسـيـار دقـيـق و ظـريـف در مـسـيـر نـمـو دارنـد، بـه هـمـيـن دليل در
فلسفه ما يكى از اقسام حركت را مساله نمو شمرده اند.
3 - آيـا روزى هـر كس از آغاز تا پايان عمر تعيين شده ، و خواه ناخواه به او مى
رسد؟ يا ايـنـكـه بـايـد بـه دنـبـال آن رفـت و بـه گـفـتـه شـاعـر شـرط عقل است
جستن از درها!
بعضى از افراد سست و بى حال به اتكاء تعبيراتى همانند آيه فوق ، يا رواياتى كه روزى
را مقدر و معين معرفى مى كند فكر مى كنند لزومى ندارد كه انسان براى تهيه معاش
زيـاد تـلاش كـنـد، چـرا كـه روزى مـقـدر اسـت و بـه هـر حال به انسان مى رسد، و
هيچ دهان بازى بدون روزى نمى ماند!
اين چنين افراد نادان كه شناختشان درباره دين و مذهب فوق العاده سست و ضعيف است
بهانه به دست دشمنان مى دهند كه مذهب عاملى است براى تخدير و ركود اقتصادى و خاموش
كردن فـعـاليـتـهـاى مـثبت زندگى ، و تن در دادن به انواع محروميتها، به عذر اينكه
اگر فلان مـوهـبـت نـصـيـب من نشده حتما روزى من نبوده ، اگر روزى من بود بدون چون
و چرا به من مى رسيد و اين فرصت خوبى بدست استثمارگران مى دهد كه هر چه بيشتر
خلقهاى محروم را بدوشند و آنها را از ابتدائى ترين وسائل زندگى محروم سازند.
در حـالى كـه مـخـتـصـر آشنائى به قرآن و احاديث اسلامى براى پى بردن به اين حقيقت
كافى است كه اسلام پايه هر گونه بهره گيرى مادى و معنوى انسان را سعى
و كـوشـش و تـلاش مـى شمرد تا آنجا كه در جمله شعارگونه قرآنى ليس للانسان الا ما
سعى بهره انسان را منحصرا در كوشش و كارش قرار مى دهد.
پـيـشـوايان اسلامى براى اينكه سرمشقى به ديگران بدهند در بسيارى از مواقع كار مى
كردند كارهائى سخت و توانفرسا.
پـيـامـبـران پـيـشـين نيز از اين قانون مستثنى نبودند، از چوپانى گرفته ، تا خياطى
، و زرهـبـافـى و كـشـاورزى ، اگـر مفهوم تضمين روزى از طرف خدا، نشستن در خانه و
انتظار رسـيـدن روزى بـاشـد، نـبـايـد پـيامبران و امامان كه از همه آشناتر به
مفاهيم دينى هستند اينهمه براى روزى تلاش كنند.
بـنـابـرايـن مـا هـم مـى گـوئيـم روزى هـر كـس مـقـدر و ثـابـت اسـت ، ولى در
عـيـن حـال مـشـروط بـه تـلاش و كـوشـش مـى بـاشـد، و هـر گـاه ايـن شـرط حاصل نشود
مشروط نيز از ميان خواهد رفت . اين درست به آن مى ماند كه مى گوئيم هر كس اجـلى
دارد و مـقـدار مـعـينى از عمر مسلما مفهوم اين سخن آن نيست كه اگر انسان حتى دست
به انـتـحـار و خـودكـشـى و يـا تـغـذيـه از مـواد زيـانـبـخـش بـزنـد تـا اجـل
مـعـيـنـى زنـده مـى مـانـد، مـفـهـومـش ايـن اسـت كـه ايـن بـدن اسـتـعـداد بـقـاء
تا يك مدت قـابـل مـلاحـظـه دارد امـا مـشـروط بـه ايـنـكـه اصول بهداشت را رعايت
كند و از موارد خطر بپرهيزد، و آنچه سبب مرگ زودرس مى شود از خود دور كند.
نـكـتـه مـهـم اين است كه آيات و روايات مربوط به معين بودن روزى در واقع ترمزى است
روى افكار مردم حريص و دنياپرست كه براى تامين زندگى به هر در مى زنند، و هر ظلم و
جنايتى را مرتكب مى شوند، به گمان اينكه اگر چنين نكنند زندگيشان تامين نمى شود.
آيات قرآن و احاديث اسلامى به اين گونه افراد هشدار مى دهد كه بيهوده دست و پا
نكنند، و از طـريـق نـامـعـقـول و نامشروع براى تهيه روزى تلاش ننمايند، همين
اندازه كه آنها در طريق مشروع گام بگذارند و تلاش و كوشش كنند مطمئن
باشند خداوند از اين راه همه نيازمنديهاى آنها را تامين مى كند.
خدائى كه آنها را در ظلمتكده رحم فراموش نكرد.
خـدائى كـه بـه هـنـگـام طفوليت كه توانائى بر تغذيه از مواد غذائى اين جهان
نداشتند روزيشان را قبل از تولد به پستان مادر مهربان حواله كرد.
خـدائى كـه بـه هـنـگـام پـايـان دوران شـيـرخـوارگـى در آن حـال كـه نـاتـوان
بـودنـد، روزيشان را به دست پدر پر مهرى داد كه صبح تا شام جان بكند و خوشحال باشد
كه براى تهيه غذاى فرزندانم زحمت مى كشم .
آرى ايـن خـدا چـگـونه ممكن است به هنگامى كه انسان بزرگ مى شود و توانائى و قدرت
بـه هـر گـونـه كـار و فـعـاليـت پـيـدا مـى كـنـد او را فـرامـوش نـمـايـد، آيـا
عـقـل و ايـمان اجازه مى دهد كه انسان در چنين حالى به گمان اينكه ممكن است روزيش
فراهم نشود در وادى گناه و ظلم و ستم و تجاوز به حقوق ديگران گام بگذارد و حريصانه
به غصب حق مستضعفان پردازد.
البـتـه نـمـى تـوان انـكـار كـرد كـه بـعـضـى از روزيـهـاسـت چـه انـسـان بـه
دنبال آن برود، يا نرود، به سراغ او مى آيند.
آيا مى توان انكار كرد كه نور آفتاب بدون تلاش ما به خانه ما مى تابد و يا باران و
هـوا بـدون كـوشـش و فـعـاليـت بـه سـراغ مـا مـى شـتـابـد؟ آيـا مـى تـوان انكار
كرد كه عقل و هوش و استعدادى كه از روز نخست در وجود ما ذخيره شده به تلاش ما نبوده
است !؟
ولى ايـنـگـونـه مـواهـب بـه اصطلاح باد آورده و يا به تعبير صحيحتر مواهبى كه بدون
تـلاش ، بـه لطـف خـدا، بـه مـا رسيده اگر با تلاش و كوشش خود از آن بطور صحيحى
نگهدارى نكنيم آنها نيز از دست ما خواهد رفت ، و يا بى اثر مى ماند.
حـديـث مـعروفى كه از على (عليه السلام ) نقل شده كه فرمود: و اعلم يا بنى ! ان
الرزق رزقان رزق تطلبه و رزق يطلبك : بدان فرزندم ، روزى دو گونه است ،
يـك نوع آن همان روزيهائى است كه تو بايد به جستجويش برخيزى ، و گونه ديگرش
روزيـهـائى اسـت كـه آن در جـسـتـجوى تو است و به سراغ تو مى آيد نيز اشاره به همين
حقيقت است .
ايـن را نـيـز نـمـى تـوان انـكـار كـرد كـه در پـاره اى از مـوارد انـسـان بـه
دنـبـال چـيـزى نمى رود، ولى بر اثر يك سلسله تصادفها، موهبتى نصيب او مى شود، اين
حـوادث گـر چه در نظر ما تصادف است اما در واقع و از نظر سازمان آفرينش حسابى در آن
مـى بـاشـد، بـدون شـك حساب اين گونه روزيها از روزيهائى كه در پرتو تلاش و كوشش
بدست مى آيند جدا است ، و حديث بالا ممكن است اشاره به اينها نيز باشد.
ولى به هر حال نكته اساسى اين است كه تمام تعليمات اسلامى به ما مى گويد براى
تـامـيـن زنـدگـى بـهـتر چه مادى و چه معنوى بايد تلاش بيشتر كرد، و فرار از كار به
گمان مقسوم بودن روزى غلط است .
4 - در آيـات مـورد بـحث تنها اشاره به مساله رزق و روزى شده ، در حالى كه در چند
آيه بـعـد، آنـجـا كـه سـخـن از بـنـدگـان توبه كار و باايمان مى گويد اشاره به
متاع حسن (بهره بردارى و تمتع شايسته ) شده است .
مقابله اين دو با يكديگر اين مطلب را به ما مى فهماند كه براى همه جنبندگان :
انسانها، حـشـرات ، درنـدگان ، نيكان و بدان ، همگى بهره اى از روزى است ، ولى متاع
حسن و مواهب شايسته و ارزنده تنها مخصوص انسانهاى با ايمانى است كه خود را با آب
توبه از هر گونه گناه و آلودگى شستشو داده اند، و نعمتهاى خدا را در مسير اطاعت
فرمانش بكار مى گيرند نه در طريق هوا و هوسهاى سركش !.
آيه و ترجمه
|
و هـو الذى خلق السموت و الا رض فى ستة أ يام و كان عرشه على الماء ليبلوكم أ يكم أ
حـسـن عـمـلا و لئن قلت إ نكم مبعوثون من بعد الموت ليقولن الذين كفروا إ ن هذا إ
لا سحر مبين (7)
|
ترجمه :
7 - او كسى است كه آسمانها و زمين را در شش روز (شش دوران ) آفريد و عرش (قدرت ) او
بـر آب قـرار داشـت ، (بـخـاطر اين آفريد) تا شما را آزمايش كند تا كداميك عملتان
بهتر اسـت و اگر بگوئى شما بعد از مرگ برانگيخته مى شويد مسلما كافران مى گويند اين
سحر آشكارى است !.
تفسير :
هدف آفرينش
در ايـن آيـه از سه نكته اساسى بحث شده است : نخست از آفرينش جهان هستى و مخصوصا
آغـاز آفـريـنـش كـه نـشـانـه قـدرت پـروردگـار و دليـل عـظمت او است : او كسى است
كه آسمانها و زمين را در شش روز آفريد (و هو الذى خلق السماوات و الارض فى ستة
ايام ).
نـيـاز به توضيح ندارد كه منظور از روز در اينجا روز معمولى بيست و چهار ساعته نيست
زيـرا آن زمـان كـه آسـمـان و زمـين وجود نداشت ، نه كره زمين بود و نه حركت بيست و
چهار سـاعـته اش بدور خود، بلكه منظور از آن - چنانكه سابقا هم گفته ايم - دوران
است ، خواه ايـن دوران كـوتـاه بـاشـد و خـواه بـسـيـار طـولانـى و حـتـى بـه
مـقـدار مـليـاردهـا سال ، و چون در ذيل آيه 54 سوره اعراف شرح كافى و جامع در اين
زمينه داده ايم نيازى به تكرار نيست (به تفسير نمونه جلد 6 صفحه 200 به بعد مراجعه
فرمائيد)
و نيز همانجا يادآور شديم كه آفرينش جهان در شش دوران متوالى و پى در پى با اينكه
خـدا قـدرت داشـت تـمـام عـالم را در يـك لحـظـه بيافريند به خاطر آنست كه اين
آفرينش تـدريـجـى كـه هـر زمـان چـهـره تـازه و رنـگ نـو و شكل بديعى پيدا مى كند،
بهتر و بيشتر، قدرت و عظمت خدا را معرفى مى نمايد.
او مـى خـواسـت قـدرت خـويـش را در هـزاران چهره بنمايد، نه تنها در يك چهره ، در
هزاران لبـاس حـكـمـتـش را نشان دهد، نه تنها در يك لباس ، تا شناخت ذات پاكش و
همچنين شناخت قـدرت و حـكـمـتـش آسـانـتـر و روشـنتر باشد، و دلائلى به تعداد ايام
و سالها و قرون و اعصارى كه بر عالم گذشته است ، براى معرفتش در اختيار ما باشد.
سپس اضافه مى كند: و عرش او (عرش خداوند) بر آب قرار داشت
(و كان عرشه على الماء).
براى فهم تفسير اين جمله بايد به مفهوم دو كلمه عرش و ماء آشنا شويم :
عـرش در اصـل بـه مـعـنـى سقف يا شيئى سقفدار است ، و به تختهاى بلند همانند تختهاى
سلاطين گذشته نيز عرش گفته مى شود و همچنين داربستهائى كه درختهاى مو و مانند آنرا
روى آن قرار مى دهند.
امـا ايـن كـلمـه بـعـدا بـه مـعنى قدرت نيز به كار رفته است ، همانگونه كه واژه
تخت در فارسى نيز به همين معنى استعمال مى شود:
در عـربـى گـفـتـه مـى شـود فـلان اسـتـوى عـلى عـرشـه - او - ثـل عرشه : فلانكس بر
تخت نشست يا تختش فرو ريخت كنايه از اينكه به قدرت رسيد و يا قدرتش نابود شد، در
فارسى نيز مى گوئيم فلانكس را بر تخت نشاندند و يا از تخت بپائينش كشيدند.
ايـن نـكته را نيز بايد توجه داشت كه گاهى كلمه عرش به معنى مجموعه جهان هستى است
زيـرا تـخت قدرت خداوند همه اين جهان را فرا مى گيرد و اما كلمه ماء معنى معمولى آن
آب اسـت ، امـا گـاهـى بـه هـر شـئى مـايـع مـاء گـفـتـه مـى شـود مـانـنـد فـلزات
مـايـع و امثال آن .
بـا آنـچـه در تـفـسـيـر ايـن دو كلمه گفتيم چنين استفاده مى شود كه در آغاز آفرينش
، جهان هـسـتـى بـه صـورت مـواد مـذابـى بـود (يـا گـازهـاى فـوق العـاده فـشـرده
كـه شكل مواد مذاب و مايع را داشت ).
سـپس در اين توده آبگونه حركات شديد و انفجارات عظيمى رخ داد، و قسمتهائى از سطح آن
پـى در پـى بـه خـارج پـرتـاب شـد، ايـن اتـصـال و بـه هـم پـيـوسـتـگـى بـه
انـفـصـال و جـدائى گـرائيـد، و كـواكـب و سـيـارات و مـنـظـومـه هـا يـكـى بـعـد
از ديـگرى تشكيل يافتند.
بنابراين جهان هستى و پايه تخت قدرت خدا نخست بر اين ماده عظيم آبگونه قرار داشت .
اين همان چيزى است كه در آيه 30 سوره انبياء نيز به آن اشاره شده است
اءولم يـر الذيـن كـفـروا ان السـمـاوات و الارض كـانـتـا رتـقـا فـفـتـقناهما و
جعلنا من الماء كل شيى ء حى :
آيا آنها كه خدا را انكار مى كنند با چشم علم و دانش اين حقيقت را نديدند كه
آسمانها و زمين در آغـاز به هم پيوسته بود، سپس ما آنها را از هم گشوديم و هر
موجود زنده اى را از آب آفريديم .
در نخستين خطبه نهج البلاغه نيز اشارات روشنى به همين معنى شده است .
دومين مطلبى كه آيه فوق به آن اشاره مى كند هدف آفرينش جهان هستى است ، همان هدفى
كـه قسمت عمده اش به گل سرسبد اين جهان يعنى انسان باز مى گردد، انسانى كه بايد در
مسير تعليم و تربيت قرار گيرد و راه تكامل را
بـپـويـد و هـر لحـظه به خدا نزديكتر شود، مى فرمايد: اين آفرينش با عظمت را به اين
خـاطـر قـرار داد كـه شـمـا را بـيـازمـايـد تـا كـدامـيـن بـهـتـر عمل مى كنيد
(ليبلوكم ايكم احسن عملا).
ليـبـلوكم از ماده بلاء و ابتلاء به معنى آزمايش است ، همانگونه كه سابقا هم اشاره
كرده ايـم آزمـايـشـهـاى الهـى بـراى كـشـف حال و پى بردن به وضع درونى و روحى و
فكرى افـراد نـيـسـت بـلكـه بـه مـعـنـى پـرورش دادن و تـربـيـت نمودن است (شرح اين
موضوع ذيـل آيـه 155 سـوره بـقـره جلد اول صفحه 384 به بعد بيان شد) جالب اينكه اين
آيه ارزش هـر انـسـانـى را بـه حـسـن عـمـل او مـربـوط مـى دانـد نـه بـه كـثـرت و
فـزونـى عـمـل او، و ايـن نـشـان مـى دهـد كـه اسـلام در هـمـه جـا روى كـيـفـيـت
عمل تكيه مى كند نه روى كثرت و كميت عمل .
در حـديـثـى در هـمـيـن زمـيـنـه از امـام صـادق (عـليـه السـلام ) چـنـيـن نـقـل
شده : ليس يعنى اكثر عملا و لكن اصوبكم عملا، و انما الاصابة خشية الله ، و النية
الصـادقـة ، ثـم قـال الابـقـاء عـلى العـمـل حـتـى يـخـلص اشـد مـن العـمـل ، و
العـمـل الخـالص ، الذى لا تـريـد ان يـحـمـدك عـليـه احـد الا الله عزوجل .
خـداونـد كـثـرت عـمـل را نـمـى خـواهـد بـلكـه درسـتـى عـمـل را مـى خـواهـد، و
درسـتـى عمل به آن است كه با خدا ترسى و نيت پاك تواءم باشد، سـپـس فـرمـود:
نـگـهـدارى عـمـل از آلودگـى بـه ريـا و نـيـات نـادرسـت مـشـكـلتـر از خود عمل است
و عمل خالص عملى است كه نخواهى هيچكس جز خدا ترا بخاطر آن ستايش كند.
سـومـيـن مطلبى كه در اين آيه به آن اشاره شده مساله معاد است كه پيوند ناگسستنى با
مـسـاله آفـريـنـش جـهـان و بـيـان هـدف خـلقـت دارد، زيـرا آفـريـنـش جـهـان
هـدفـش تـكـامـل انـسـانـهـا اسـت ، و تـكـامـل انسانها به خاطر آماده شدن براى
زندگى در يك جهان وسيعتر و متكاملتر است ، لذا مى گويد:
اگر به آنها بگوئى شما بعد از مرگ برانگيخته مى شويد كافران از روى
تـعـجـب مـى گـويـنـد: اين باور كردنى نيست ، اين حقيقت و واقعيت ندارد بلكه اين يك
سحر آشـكـار اسـت (و لئن قلت انكم مبعوثون من بعد الموت ليقولن الذين كفروا ان هذا
الا سحر مبين ).
كـلمـه هذا اشاره به گفتار پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) درباره معاد است
، يعنى ايـن ادعـائى كـه تـو دربـاره مـعاد دارى سحر آشكارى مى باشد، بنابراين كلمه
سحر در اينجا به معنى سخن عارى از حقيقت و گفتار بى اساس و به تعبير ساده ، حقه و
كلك است ، زيـرا سـاحـران غـالبـا بـا كـار خـود چيزهائى را به ناظران نشان مى دهند
كه واقعيت و حقيقتى در آن نيست ، بنابراين كلمه سحر مى تواند به معنى هر چيز عارى
از حقيقت به كار رود.
امـا ايـنـكـه بـعـضـى گـفـتـه انـد هذا اشاره به قرآن مجيد است ، زيرا قرآن نفوذ و
جاذبه سـحـرانـگـيـزى در شنوندگان داشت ، صحيح به نظر نمى رسد، چرا كه در آيه سخن
از معاد است نه سخن از قرآن ، هر چند جاذبه فوق العاده قرآن جاى انكار نيست .
آيه و ترجمه
|
و لئن أ خـرنـا عـنـهـم العـذاب إ لى أ مـة مـعـدودة ليـقـولن مـا يـحبسه أ لا يوم
يأ تيهم ليس مصروفا عنهم و حاق بهم ما كانوا به يستهزءون
(8)
و لئن أ ذقنا الانسن منا رحمة ثم نزعنها منه إ نه ليوس كفور
(9)
و لئن أ ذقنه نعماء بعد ضراء مسته ليقولن ذهب السيات عنى إ نه لفرح فخور
(10)
إ لا الذين صبروا و عملوا الصلحت أ ولئك لهم مغفرة و أ جر كبير
(11)
|
ترجمه :
8 - و اگـر مـجـازات را تـا زمـان مـحـدود از آنـهـا بـه تـاخير اندازيم (از روى
استهزا) مى گويند چه چيز مانع آن شده ؟! آگاه باشيد آن روز كه به سراغشان مى آيد
هيچ چيز مانع آن نخواهد بود و آنچه را مسخره مى كردند دامنشان را مى گيرد!
9 - و اگـر بـه انـسان نعمتى بچشانيم سپس از او بگيريم بسيار نوميد و ناسپاس خواهد
بود.
10 - و اگـر نـعـمـتهائى پس از شدت و ناراحتى به او برسانيم مى گويد مشكلات از من
بر طرف شد و ديگر باز نخواهد گشت و غرق شادى و غفلت و فخر فروشى مى شود.
11 - مـگـر آنـهـا كـه (در سـايـه ايـمـان راسـتـيـن ) صـبـر و اسـتـقـامـت
ورزيـدنـد و عمل صالح انجام دادند، كه براى آنها آمرزش و اجر بزرگى است .
تفسير :
مؤ منان پر ظرفيت و افراد بى ايمان كم ظرفيتند
در ايـن آيـات - بـه تـنـاسب بحثى كه درباره افراد بى ايمان گذشت - گوشه هائى از
حـالات روانـى و نقاط ضعف اخلاقى اين گونه افراد تشريح شده ، همان نقاط ضعفى كه
انسان را به راههاى تاريك و فساد مى كشاند.
نـخـسـتـيـن صـفـتـى كـه بـراى آنـهـا ذكـر مـى كـند، شوخى كردن با حقايق و مسخره
نمودن مـسـائل سـرنـوشـت سـاز اسـت ، آنـهـا بـر اثـر جـهـل و نـادانـى و غـرور
هنگامى كه تهديد رجـال آسـمـانى را در زمينه مجازات و كيفر بدكاران مى شنوند، و چند
صباحى بر آنها مى گـذرد و خـداوند به لطفش عذاب و مجازات را تاخير مى اندازد با
بيشرمى مخصوصى مى گـويـنـد چـه چـيز اين عذاب الهى را به تاخير انداخت ؟ چه شد اين
مجازات ، كجا رفت اين كيفر؟ (و لئن اخرنا عنهم العذاب الى امة معدودة ليقولن ما
يحبسه ).
امـت از مـاده ام (بـر وزن قـم ) بـه مـعـنـى مـادر اسـت ، و در اصـل بـه معنى
انضمام اشياء به يكديگر مى باشد و به همين جهت به هر گروهى كه در هدف ، يا در زمان
و مكان واحدى جمعند امت گفته مى شود، ولى اين كلمه به معنى وقت و زمان نـيـز آمـده
اسـت ، چـرا كـه اجـزاى زمـان بـهـم پيوسته اند و يا به خاطر اينكه هر جماعت و
گـروهـى در عـصـر و زمـانى زندگى مى كنند، در سوره يوسف آيه 45 مى خوانيم و ادكر
بعد امة زندانى آزاد شده بعد از مدتى به ياد يوسف افتاد
در آيـه مـورد بحث نيز امت به همين معنى آمده است ، و لذا با كلمه معدودة توصيف شده
است ، يـعـنـى اگـر مدت كوتاهى مجازات را از آنها تاخير بيندازيم مى گويند: چه چيز
مانع آن شده است ؟
بـهـر حـال ايـن شـيـوه هـمـه جـاهـلان مـغـرور و بـى خبر است ، كه هر چه با
تمايلات آنها سـازگـار نـباشد، در نظرشان مسخره است ، لذا تهديدهاى تكان دهنده و
بيدار كننده مردان حق را، به شوخى مى گيرند و هميشه با آتش بازى مى كنند.
اما قرآن با صراحت به آنها پاسخ مى گويد: آگاه باشيد آن روز كه مجازات الهى فرا
رسيد هيچ چيز جلو آن را نخواهد گرفت (الا يوم ياتيهم ليس مصروفا عنهم ).
و آنچه را مسخره مى كردند بر آنان نازل مى شود و آنها را در هم مى كوبد (و حاق بهم
ما كانوا به يستهزئون ).
درسـت اسـت كـه در آن مـوقـع نـاله و فريادشان به آسمان بلند مى شود، و از گفته هاى
شـرم آور خـود، پـشـيـمـان مـيـگـردند، اما نه آن ناله به جائى مى رسد و نه اين
پشيمانى سودى خواهد داشت .
ديگر از نقطه هاى ضعف آنان ، كم ظرفيتى در برابر مشكلات و ناراحتيها و قطع بركات
الهى است چنانكه در آيه بعد مى گويد: (و
هر گاه نعمت و رحمتى به انسان بچشانيم و سـپـس آن را از او بـر گيريم او مايوس و
نوميد مى شود و به كفران و ناسپاسى بر مى خيزد)
(و لئن اذقنا الانسان منا رحمة ثم نزعناها منه انه ليؤ س كفور).
گـرچـه در اين آيه سخن از انسان به طور كلى به ميان آمده ولى همانگونه كه سابقا هم
بـه آن اشـاره كـرديم ، كلمه (انسان
) در اين گونه آيات اشاره به انسانهاى تربيت نـايـافـتـه و خـودرو و بـى
ارزش اسـت بـنـابـرايـن بـا بـحـثـى كـه در آيـه قبل درباره افراد بى ايمان گذشت ،
تطبيق مى كند.
سـومـين نقطه ضعف آنها اين است كه به هنگامى كه در ناز و نعمت فرو مى روند، چنان
خود بـاخـتـگى و غرور و تكبر بر آنها چيره مى شود كه همه چيز را فراموش مى كنند،
چنانكه قـرآن مـى گـويـد: و اگـر نـعـمـتهائى بعد از ناراحتيها به اين انسان برسد
چنان از خود مغرور مى شود كه مى گويد ديگر همه مشكلات و ناراحتيهاى من برطرف شد و
هرگز باز نـخـواهـد گـشـت ، و بـه همين جهت شادى و سرور بى حساب و فخر فروشى و غرور
بيجا سـر تـا پـاى او را فـرا مـى گـيـرد آنـچـنـان كـه از شـكـر نـعـمـتـهـاى
پـروردگـار غـافل مى گردد(و لئن اذقناه نعماء بعد ضراء مسته ليقولن ذهب السيئات عنى
انه لفرح فخور).
احتمال ديگرى در تفسير اين آيه در جمله (ذهب
السيئات عنى ) نيز هست و آن اينكه هنگامى
كه اين گونه اشخاص گرفتار شدائدى مى شوند و سپس به
لطـف پـروردگـار شـدائد جـاى خـود را به نعمتها مى دهد، آنها مى گويند شدائد گذشته
كفاره گناهان ما بود، و تمام معاصى ما با آن شسته شد ما ديگر پاك و پاكيزه شديم !،
و از مقربان درگاه خدا و به همين دليل نيازى به توبه و بازگشت به درگاه او نداريم :
سپس اضافه مى كند (تنها افراد با ايمان كه
صبر را در برابر شدائد و حوادث سخت زنـدگـى پـيـشـه كـرده انـد و در هـمـه حـال از
اعـمـال صالح فروگذار نمى كنند، از تنگ نـظريها و ناسپاسيها و غرور، و تكبر بر
كنارند)(الا الذين صبروا و عملوا الصالحات
).
آنها نه به هنگام وفور نعمت ، مغرور مى شوند و خدا را فراموش مى كنند، و نه به
هنگام شـدت و مـصـيـبت مايوس مى گردند و كفران مى كنند، بلكه روح بزرگ و فكر
بلندشان
(نـعـمـت )
و (بـلا)
را هـر دو در خـود هـضـم كـرده و در هـر حال از ياد خدا و وظائفشان غافل نمى گردند.
و به همين دليل (براى اين افراد آمرزش و
پاداش بزرگى خواهد بود)
(اولئك لهم مغفرة و اجر كبير).
نكته ها :
در اينجا به چند نكته بايد توجه كرد:
امت معدوده و ياران مهدى (عليه السلام )
1 - در روايات متعددى كه از طرق اهلبيت (عليهمالسلام ) به ما رسيده ، امت معدوده به
معنى نـفـرات كـم ، و اشاره به ياران مهدى (عليه السلام ) گرفته شده است ، به اين
ترتيب معنى آيه نخستين چنين مى شود: اگر ما مجازات اين ستمگران و بدكاران را به
قيام مهدى و يارانش واگذار كنيم آنها مى گويند چه چيز جلو عذاب خدا را گرفته است ؟
ولى البـته همانگونه كه گفتيم معنى ظاهر آيه اين است كه امة معدودة به معنى زمان
معدود و مـعـيـن اسـت و اتـفـاقـا در روايـتـى كـه از امير مؤ منان على (عليه
السلام ) در تفسير آيه نـقـل شده امت معدوده همين گونه تفسير گرديده ، بنابراين
روايات مزبور ممكن است اشاره بـه مـعـنـى دوم آيـه و به اصطلاح
(بطن ) آيه بوده باشد كه البته
در اين صورت بـيـان يـك قـانون كلى در مورد ستمگران است ، نه يك مساله مربوط به
مشركان و مجرمان زمـان پـيـامـبـر (صـلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و مى دانيم كه
قرآن آياتش معانى مختلفى دارد، معنى نخستين و ظاهر آن ممكن است يك مساله خاص يا
گروه معينى باشد، اما معنى دوم آن يك معنى عام و مجرد از زمان و گروه معين .
چهار پديده كوتاه فكرى
| 
