|
تفسير نمونه جلد ۸
جمعي از فضلا
- ۸ -
همانگونه كه سابقا هم اشاره كرده ايم كلمه (يوم
) در لغت عرب و (روز)
در فارسى و معادل آن در ساير لغات در بسيارى مواقع به معنى دوران استعمال مى شود
چنانكه مى گوئيم : روزى در كشور ما استبداد حكومت مى كرد، ولى اكنون در پرتو انقلاب
روز آزادى است ، يعنى دورانى استبداد بود و پس از پايان استبداد دوران رهائى مردم
رسيده است .
بنابراين مفهوم جمله فوق اين مى شود كه پروردگار آسمان و زمين را در شش دوران
آفريده است و چون درباره اين دورانهاى ششگانه سابقا سخن گفته ايم از تكرار آن
خوددارى مى كنيم .
سپس اضافه مى كند: (خداوند پس از آفرينش
جهان زمام امور آنها را در دست گرفت )
(ثم استوى على العرش ).
(همه كارهاى جهان به فرمان او است ، و همه
چيز در قبضه تدبيرش ) (يدبر الامر).
كلمه (عرش )
گاهى به معنى (سقف
)، و گاهى به معنى چيزى كه داراى سقف است ، و زمانى به معنى تخته اى
بلند پايه مى آيد، اين معنى اصلى آن است اما معنى كنائى آن همان قدرت است ، چنان كه
ميگوئيم فلان شخص بر تخت نشست ، و يا پايه هاى تختش فرو ريخت ، و يا او را از تخت
به زير آوردند، همه اينها كنايه از قدرت يافتن و يا از دست دادن قدرت است در حالى
كه ممكن است اصلا تختى
در كار نبوده باشد، به همين دليل (استوى
على العرش ) به معنى اين است كه خداوند
زمام امور جهان را بر دست گرفت .
(تدبر)
از ماده (تدبير)
در اصل از (دبر)
(بر وزن ابر) به معنى پشت سر و عاقبت چيزى است بنابراين تدبير به معنى بررسى كردن
عواقب كارها، و مصالح را سنجيدن و بر طبق آن عمل نمودن است . پس از آنكه روشن شد
خالق و آفريدگار (الله
) است و زمام اداره جهان هستى به دست او
است و تدبير همه امور به فرمان او مى باشد معلوم است كه بتها اين موجودات بى جان و
عاجز و ناتوان هيچگونه نقشى در سرنوشت انسانها نمى توانند داشته باشند لذا در جمله
بعد مى فرمايد: (هيچ شفاعت كننده اى جز به
اذن و فرمان او وجود ندارد) (ما من شفيع
الا من بعد اذنه ).
آرى (اين چنين است
(الله ) پروردگار شما، او را
بايد پرستش كنيد نه غير او)
(ذلكم الله ربكم فاعبدوه ).
(آيا با اين دليل روشن متذكر نمى شويد؟)
(افلا تذكرون ).
در آيه بعد همانگونه كه اشاره كرديم سخن از معاد مى گويد و در جمله هاى كوتاهى هم
اصل اين مسئله و هم دليل ، و هم هدف آن را بيان مى دارد.
نخست مى گويد: (بازگشت همه شما به سوى خدا
است ) (اليه مرجعكم جميعا).
سپس روى اين مساءله مهم تكيه و تاءكيد كرده اضافه مى كند:
(اين وعده
قطعى خداوند است ) (وعد الله حقا).
بعد با اين عبارت اشاره به دليل آن كرده ، مى گويد: (خداوند
آفرينش را آغاز كرد و سپس تجديد مى كند.)
(انه يبدوا الخلق ثم يعيده ).
يعنى آنها كه در معاد ترديد دارند بايد آغاز خلقت را بنگرند، كسى كه جهان را در
آغاز ايجاد كرد توانائى اعاده آن را دارد، اين استدلال به صورت ديگرى در سوره
(اعراف
) آيه 29 ضمن يك جمله كوتاه بيان شده است
كما بداءكم تعودون : (همانگونه كه شما را
در آغاز ايجاد كرد باز مى گرداند) كه شرح
آن در تفسير سوره اعراف گذشت .
آيات مربوط به معاد در قرآن نشان مى دهد كه علت عمده ترديد مشركان و مخالفان ، اين
بوده كه در امكان چنين چيزى ترديد داشته اند و با تعجب سؤ ال مى كردند آيا اين
استخوانهاى پوسيده و خاك شده بار ديگر لباس حيات و زندگى در بر مى كند و به شكل
نخست باز مى گردد؟ لذا قرآن نيز روى همين مساءله (امكان
)
انگشت گذارده و مى گويد: فراموش نكنيد آن كسى كه جهان را از نو سامان مى بخشد و
مردگان را زنده مى كند همان آفريدگارى است كه در آغاز چنين كرده است .
سپس سخن از هدف معاد به ميان مى آيد كه اين برنامه (براى
آن است كه خداوند افرادى را كه ايمان آورده و عمل صالح انجام داده اند به عدالت
پاداش دهد)، بى آنكه كوچكترين اعمال آنها
از نظر لطف و مرحمت او مخفى و بى اجر بماند (ليجزى الذين آمنوا و عملوا الصالحات
بالقسط ).
(و آنها كه راه كفر و انكار پوئيدند و
طبعا عمل صالحى نيز نداشتند (زيرا ريشه عمل خوب اعتقاد خوب است ) مجازات دردناك ، و
نوشيدنى از آب گرم و سوزان و عذاب اليم به خاطر كفرشان در انتظارشان است
). (و الذين كفروا لهم شراب من حميم و عذاب اليم بما كانوا يكفرون ).
نكته ها
در اينجا به دو نكته بايد توجه داشت
1 - با اينكه خداوند مكان و محلى ندارد و مخصوصا با توجه به اينكه در اين جهان نيز
همه جا هست و از ما به ما نزديكتر است موجب شده كه مفسران در تفسير اليه مرجعكم
جميعا در آيه فوق و آيات ديگر قرآن تفسيرهاى گوناگون كنند.
گاهى گفته مى شود منظور اين است به سوى پاداش و جزاى خدا باز مى گرديد.
و شايد بعضى از جاهلان اين تعبير را دليلى بر تجسم خداوند در قيامت بدانند كه بطلان
اين عقيده واضحتر از آن است كه نياز به بيان داشته باشد.
اما آنچه با دقت در آيات قرآن به دست مى آيد اين است كه عالم حيات و زندگى همچون
كاروانى است كه از جهان عدم به حركت در آمده ، و در مسير بى انتهاى خود به سوى بى
نهايت كه ذات پاك خدا است پيش مى رود، هر چند مخلوقات محدودند و محدود هرگز بى
نهايت نخواهد شد ولى سير او به سوى تكامل نيز متوقف نمى گردد، حتى پس از قيام قيامت
باز اين سير تكاملى ادامه مى يابد (چنانكه در بحث معاد شرح داده ايم ).
قرآن مى گويد يا ايها الانسان انك كادح الى ربك كدحا:
(اى انسان تو با تلاش و كوشش به سوى پروردگارت پيش مى روى
).
و نيز مى گويد (يا ايتها النفس المطمئنة
ارجعى الى ربك ):
(اى روحى كه در پرتو ايمان و عمل صالح به سر حد آرامش و اطمينان رسيده
اى به سوى پروردگارت باز گرد).
و از آنجا كه آغاز اين حركت از ناحيه آفريدگار شروع شده و نخستين جرقه حيات از او
پديد آمده و اين حركت تكاملى نيز به سوى او است تعبير به
(رجوع )
و بازگشت شده است .
كوتاه سخن اينكه اين گونه تعبيرها علاوه بر اينكه اشاره به آغاز حركت عمومى موجودات
از ناحيه خدا است هدف و مقصد اين حركت را كه ذات پاك او است نيز مشخص مى كند.
و با توجه به اينكه تقديم كلمه (اليه
)
دليل انحصار است روشن مى شود كه هيچ وجودى جز ذات پاك او نمى تواند مقصد حركت
تكاملى انسان باشد نه بتها و نه هيچ مخلوق ديگر، زيرا همه اينها محدودند و مسير
انسان يك مسير نامحدود است .
2 - (قسط)
در لغت به معنى پرداختن سهم ديگرى است و لذا مفهوم دادگرى در آن نهفته است ، جالب
اينكه در آيه فوق اين كلمه تنها در مورد كسانى كه عمل صالح دارند و پاداش نيك
دريافت مى كنند گفته شده ، ولى در مورد كيفر بدكاران عنوان نشده است ، اين به خاطر
آن است كه مجازات و كيفر شكل در آمد و سهميه ندارد، و به تعبير ديگر كلمه قسط تنها
متناسب پاداش نيك است نه مجازات .
آيه و ترجمه
|
هو الذى جعل الشمس ضياء و القمر نورا و قدره منازل لتعلموا عدد السنين و الحساب ما
خلق الله ذلك إ لا بالحق يفصل الايت لقوم يعلمون
(5)
إ ن فى اختلف اليل و النهار و ما خلق الله فى السموت و الا رض لايت لقوم يتقون
(6)
|
ترجمه :
5 - او كسى است كه خورشيد را روشنائى و ماه را نور قرار داد، و براى آن منزلگاه
هائى مقدر كرد تا عدد سالها و حساب (كارها) را بدانيد، خداوند اين را جز به حق
نيافريده او آيات (خود را) براى گروهى كه اهل دانشند شرح مى دهد.
6 - مسلما در آمد و شد شب و روز و آنچه خداوند در آسمانها و زمين آفريده آيات (و
نشانه هائى ) است بر آنها كه پرهيزكارند (و گناه چشم دلشان را نابينا نكرده است ).
تفسير:
گوشه اى از آيات عظمت خدا
در آيات گذشته اشاره كوتاهى به مساءله مبداء و معاد شده بود، ولى از اين آيات به
بعد اين دو مساءله اصولى كه مهمترين پايه دعوت انبياء بوده است به طور مشروح مورد
بحث قرار مى گيرد و به تعبير ديگر آيات آينده نسبت به گذشته از قبيل تفصيل و اجمال
است .
نخستين آيه مورد بحث اشاره به قسمتهائى از آيات عظمت خدا در جهان آفرينش كرده مى
گويد: (او كسى است كه خورشيد را ضياء و
روشنى و قمر را نور قرار داد) (هو الذى
جعل الشمس ضياء و القمر نورا).
خورشيد با نور عالمگيرش نه تنها بستر موجودات را گرم و روشن مى سازد بلكه در تربيت
گياهان و پرورش حيوانات سهم عمده و اساسى دارد، و اصولا هر حركت و جنبشى در كره
زمين وجود دارد حتى حركت بادها و امواج درياها و جريان رودها و آبشارها - اگر درست
دقت كنيم از بركت نور آفتاب است ، و اگر روزى اين اشعه حياتبخش از كره خاكى ما قطع
شود در فاصله كوتاهى تاريكى و سكوت و مرگ همه جا را فرا خواهد گرفت .
ماه با نور زيبايش چراغ شبهاى تار ما است ، نه تنها شبروان را در بيابانها رهبرى مى
كند بلكه روشنائى ملائمش براى همه ساكنان زمين مايه آرامش و نشاط است .
سپس به يكى ديگر از آثار مفيد وجود ماه اشاره كرده مى گويد:
(خداوند براى آن منزلگاه هائى مقدر كرد تا شماره سالها و حساب زندگى و
كار خويش را بدانيد) (و قدره منازل
لتعلموا عدد السنين و الحساب ).
يعنى اگر مى بينيد ماه از نخستين شب كه هلال باريكى بيش نيست رو به افزايش
مى رود تا حدود نيمه ماه و از آن پس تدريجا نقصان مى يابد تا يكى دو روز آخر ماه
بعد در تاريكى محاق فرو مى رود و بار ديگر به شكل هلال ظاهر مى گردد، و همان
منزلگاه هاى پيشين را طى مى كند، اين دگرگونى عبث و بيهوده نيست ، بلكه يك تقويم
بسيار دقيق و زنده طبيعى است كه عالم و جاهل مى توانند آن را بخوانند و حساب تاريخ
كارها و امور زندگى خود را نگهدارند و اين اضافه بر نورى است كه ماه به ما مى بخشد.
سپس اضافه مى كند اين آفرينش و اين گردش مهر و ماه سرسرى و از بهر بازيگرى نيست
(خداوند آن را نيافريده است مگر به حق )
(ما خلق الله ذلك الا بالحق ).
و در پايان آيه تاءكيد مى كند كه (خدا
آيات و نشانه هاى خود را براى آنها كه مى فهمند و درك مى كنند شرح مى دهد)
(يفصل الايات لقوم يعلمون ).
اما بيخبران بى بصر چه بسيار از كنار همه اين آيات و نشانه هاى پروردگار مى گذرند و
كمترين چيزى از آن درك نمى كنند.
در آيه دوم به قسمتى ديگر از نشانه ها و دلائل وجودش در آسمان و زمين پرداخته مى
گويد: (در آمد و شد شب و روز و آنچه
خداوند در آسمان و زمين آفريده است نشانه هائى است براى گروه پرهيزكاران
) (ان فى اختلاف الليل و النهار و ما خلق الله فى السموات و الارض لايات
لقوم يتقون ).
نه تنها خود آسمانها و زمين از آيات خدا است بلكه تمام ذرات موجوداتى كه در آنها
وجود دارد هر يك آيتى و نشانه اى محسوب مى شود، اما تنها كسانى آنها را درك مى كنند
كه در پرتو تقوا و پرهيز از گناه ، صفاى روح و روشن بينى يافته ،
و مى توانند چهره حقيقت و جمال يار را ببينند.
نكته ها
در اينجا به چند نكته بايد توجه كرد:
1 - در اينكه ميان (ضياء)
و (نور)
چه تفاوتى است مفسران گفتگوى فراوان دارند بعضى هر دو را مترادف و به يك معنى
دانسته اند، و بعضى گفته اند (ضياء)
كه در مورد، نور خورشيد در آيه فوق به كار رفته همان نور قوى است ، اما كلمه نور كه
درباره ماه به كار رفته نور ضعيفتر است .
سومين نظر در اين باره اين است كه (ضياء)
به معنى نور ذاتى است ولى (نور)
مفهوم اعمى دارد، كه ذاتى و عرضى را هر دو شامل مى شود، بنابراين تفاوت تعبير در
آيه فوق اشاره به اين نكته است كه خداوند خورشيد را منبع جوشش نور قرار داد در حالى
كه نور ماه جنبه اكتسابى دارد و از خورشيد سرچشمه مى گيرد.
اين تفاوت با توجه به پاره اى از آيات قرآن صحيحتر به نظر مى رسد زيرا در آيه 16
سوره نوح مى خوانيم : (و جعل القمر فيهن
نورا و جعل الشمس سراجا) و در آيه 61 سوره
فرقان مى خوانيم : (و جعل فيها سراجا و
قمرا منيرا) با توجه به اينكه
(سراج ) (چراغ ) نور از خودش
پخش مى كند و منبع و سرچشمه نور است و خورشيد در دو آيه فوق تشبيه به سراج شده است
روشن مى شود كه در آيات مورد بحث نيز اين تفاوت بسيار متناسب است .
2 - در اينكه آيا (ضياء)
جمع است يا مفرد در ميان اهل ادب و نويسندگان لغت اختلاف است . بعضى مانند نويسنده
كتاب (قاموس
) آن را مفرد دانسته اند، ولى بعضى ديگر مانند
(زجاج )
(ضياء) را جمع
(ضوء) مى دانند، نويسنده تفسير
(المنار) و تفسير
(قرطبى ) نيز اين معنى را
پذيرفته اند و مخصوصا (المنار)
بر اساس آن استفاده خاصى از آيه كرده است و مى گويد: ذكر ضياء به صورت جمع در قرآن
در مورد نور آفتاب اشاره به چيزى است كه علم امروز پس از قرنها آن را اثبات كرده
است و آن اينكه نور آفتاب مركب از هفت نور
و يا به تعبير ديگر هفت رنگ است ، همان رنگهائى كه در رنگين كمان ، و به هنگام عبور
نور از منشورهاى بلورين ديده مى شود.
ولى جاى اين سؤ ال باقى مى ماند كه مگر نور ماه - هر چند ضعيفتر است - مركب از
رنگهاى مختلف نيست ؟.
3 - در اينكه مرجع ضمير (قدره منازل
) (براى آن منزلگاه هائى قرار داد) تنها ماه است و يا ماه و خورشيد هر
دو را شامل مى شود باز در ميان مفسران گفتگو است بعضى معتقدند كه اين ضمير گرچه
مفرد است اما به هر دو باز مى گردد و نظير آن در ادبيات عرب كم نيست .
انتخاب اين نظر به خاطر آن است كه نه تنها ماه بلكه خورشيد هم منزلگاه هائى دارد و
هر وقت در برج مخصوصى است و همين اختلاف برجها مبداء پيدايش تاريخ و ماه هاى شمسى
است .
ولى انصاف اين است كه ظاهر آيه نشان مى دهد كه اين ضمير مفرد تنها به
(قمر) كه نزديك آن است باز مى
گردد و اين خود نكته اى دارد، زيرا:
اولا - ماههائى كه در اسلام و قرآن به رسميت شناخته شده ماههاى قمرى است .
و ثانيا - ماه كره اى است متحرك و منزلگاههائى دارد و اما خورشيد در وسط منظومه
شمسى قرار گرفته و حركتى در مجموع اين منظومه ندارد، و اين اختلاف برجها و سير
خورشيد در صور فلكى دوازده گانه كه از (حمل
) شروع مى شود و به (حوت
) ختم مى گردد به خاطر حركت خورشيد نيست بلكه به خاطر حركت زمين به دور
خورشيد است و اين گردش زمين سبب مى شود كه خورشيد را هر ماه روبروى يكى از صور فلكى
دوازده گانه ببينيم ، بنابراين خورشيد منزلگاههاى مختلف ندارد بلكه تنها ماه داراى
منزلگاهها است . (دقت كنيد).
آيه فوق در حقيقت اشاره به يكى از مسائل علمى مربوط به كرات آسمانى
مى كند، كه در آن زمان از نظر علم و دانش بشر پوشيده بود و آن اينكه ماه داراى حركت
است و اما خورشيد حركتى ندارد.
4 - در آيات فوق آمد و شد شب و روز يكى از نشانه هاى خدا شمرده شده است ، و اين به
خاطر آن است كه اگر نور آفتاب يكنواخت و به طور مداوم بر زمين مى تابيد مسلما درجه
حرارت در زمين به قدرى بالا مى رفت كه قابل زندگى نبود (مانند حرارت سوزان ماه در
روزهايش كه به اندازه 15 شبانه روز زمين طولانى است ) و همچنين اگر شب به طور مستمر
ادامه مى يافت همه چيز از شدت سرما مى خشكيد (همانند شبهاى طولانى ماه ) ولى خداوند
اين دو را پشت سر يكديگر قرار داده تا بستر حيات و زندگى را در كره زمين آماده و
مهيا سازد.
نقش عدد و حساب و تاريخ و سال و ماه در نظام زندگى بشر و پيوندهاى اجتماعى و كسب و
كار بر همه كس روشن و آشكار است .
5 - مساءله عدد و حساب كه در آيات فوق به آن اشاره شده در واقع يكى از مهمترين
مسائل زندگى بشر در تمام زمينه ها است .
مى دانيم اهميت يك موهبت هنگامى آشكار مى شود كه زندگى را بدون آن مورد مطالعه و
بررسى قرار بدهيم ، روى اين حساب ، فكر كنيد اگر يك روز تاريخ (امتياز روزها، ماهها
و سالها) از زندگى بشر برداشته شود و مثلا نه روزهاى هفته روشن باشد و نه روزهاى
ماه و نه شماره ماهها و سالها، در اين موقع تمام مسائل تجارى ، اقتصادى ، سياسى و
هر گونه قرار داد و برنامه زمان بندى شده به هم مى ريزد، و هيچ كارى نظم و انضباطى
به خود نخواهد گرفت ، حتى وضع كشاورزى ، دامدارى و صنايع توليدى نيز دچار هرج و مرج
مى شود.
اما از آنجا كه خداوند، انسان را براى يك زندگى سعادتبخش ، و تواءم
با نظام ، آفريده ، وسائل آنرا نيز در اختيارش گذاشته است .
درست است كه انسان با يك تاريخ قرار دادى مى تواند كارهاى خود را تا حدودى منظم
سازد، ولى اگر بر پايه يك ميزان طبيعى استوار نباشد نه عموميت پيدا مى كند و نه
چندان قابل اعتماد است .
گردش ماه و خورشيد (يا صحيحتر زمين به دور خورشيد) و منزلگاههائى كه دارند يك تقويم
طبيعى را پى ريزى مى كند كه همه جا و براى همه كس روشن و قابل اعتماد است .
همانطور كه مقدار شبانه روز كه يك واحد كوچك تاريخى است ، بر اثر يك عامل طبيعى
يعنى حركت زمين به دور خود به وجود مى آيد، ماه و سال نيز بايد متكى به يك گردش
طبيعى باشد، و به اين ترتيب حركت ماه به دور كره زمين يك واحد بزرگتر (ماه كه
تقريبا مساوى 30 روز است ) و حركت زمين به دور آفتاب واحد عظيمترى يعنى سال را
تشكيل مى دهد.
گفتيم تقويم اسلامى بر اساس تقويم قمرى و گردش ماه است ، درست است كه گردش خورشيد
در برج هاى دوازده گانه نيز وسيله خوبى براى تعيين ماه هاى شمسى است ، ولى اين
تقويم با اينك طبيعى است به درد همه نمى خورد، و تنها دانشمندان نجوم از طريق
رصدهاى نجومى مى توانند، بودن خورشيد را در فلان برج تشخيص دهند، به همين دليل
ديگران مجبورند به تقويم هائى كه بوسيله همان منجمان تنظيم شده مراجعه كنند.
ولى گردش منظم ماه به دور زمين ، تقويم روشنى به دست مى دهد كه حتى افراد بى سواد و
بيابان گرد نيز قادر به خواندن خطوط و نقوش آن هستند.
توضيح اينكه قيافه ماه هر شب در آسمان به گونه خاصى غير از شب قبل و بعد است به
طورى كه در شب در تمام ماه وضع و قيافه ماه در آسمان يكسان نيست ، و اگر كمى در وضع
ماه هر شب دقت كنيم كم كم عادت خواهيم كرد كه با دقت
تعيين كنيم آن شب ، چندمين شب ماه هست .
ممكن است بعضى تصور كنند از نيمه دوم ماه به بعد منظره هاى نيمه اول ماه عينا تكرار
مى شود، و مثلا چهره ماه در شب بيست و يكم درست مانند شب هفتم است ، ولى اين يك
اشتباه بزرگ است ، زيرا قسمت ناقص ماه در نيمه اول طرف بالا است در حالى كه قسمت
ناقص در نيمه دوم طرف پائين است و به تعبير ديگر نوكهاى هلال در آغاز ماه به سمت
شرق است ، در حالى كه نوكهاى ماه در اواخر ماه به سمت غرب مى باشد، به علاوه ماه در
اوائل ماه در سمت غرب ديده مى شود، ولى در اواخر بيشتر در سمت شرق و بسيار ديرتر
طلوع مى كند.
به اين ترتيب مى توان از شكل ماه با تغييرات تدريجى اش به عنوان يك روز شمار
استفاده كرد، و با دقت روزهاى ماه را از شكل ماه بدست آورد.
به هر حال ما در اين موهبت كه نامش را (نظام
تاريخى ) مى ناميم ، مديون اين آفرينش
الهى هستيم ، و اگر حركات ماه و خورشيد (زمين ) نبود، چنان هرج و مرج و ناراحتى در
زندگى براى ما پديد مى آمد كه حسابى براى آن متصور نبود.
زندانيانى كه در سلولهاى انفرادى و تاريك گرفتار شده اند و زمان را گم كرده اند اين
سرگردانى و بلاتكليفى را كاملا احساس كرده اند.
يكى از زندانيانى كه در عصر ما حدود يكماه در سلول تاريك انفرادى عمال استبداد
گرفتار شده بود نقل مى كرد كه من براى تشخيص وقت نماز هيچ وسيله اى نداشتم جز اينكه
به هنگامى كه نهار مى آوردند نماز ظهر و عصر مى خواندم و به هنگامى كه شام مى
آوردند، نماز مغرب و عشا و نماز صبح را نيز معمولا همراه آوردن صبحانه مى خواندم !
براى اينكه روزها را بشمرم حساب وعده هاى غذا را در نظر مى گرفتم ، هر سه وعده غذا
را يك روز حساب مى كردم ! اما نمى دانم چه شد هنگامى كه از زندان بيرون آمدم حساب
من با حساب مردم
در خارج تفاوت پيدا كرده بود!.
آيه و ترجمه
|
إ ن الذين لا يرجون لقاءنا و رضوا بالحيوة الدنيا و اطمأ نوا بها و الذين هم عن
ءايتنا غفلون(7)
اءولئك مأ وئهم النار بما كانوا يكسبون
(8)
إ ن الذين ءامنوا و عملوا الصلحت يهديهم ربهم بإ يمنهم تجرى من تحتهم الا نهر فى
جنت النعيم(9)
دعوئهم فيها سبحنك اللهم و تحيتهم فيها سلم و ءاخر دعوئهم اءن الحمد لله رب العلمين(10)
|
ترجمه :
7 - آنها كه اميد لقاى ما (و رستاخيز) را ندارند، و به زندگى دنيا خشنود شدند، و بر
آن تكيه كردند، و آنها كه از آيات ما غافلند.
8 - (همه ) آنها جايگاهشان آتش است به خاطر كارهائى كه انجام مى دادند.
9 - (ولى ) كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند خداوند آنها را در پرتو
ايمانشان هدايت مى كند، از زير (قصرهاى ) آنها نهرها، در باغهاى بهشت ، جريان دارد.
10 - گفتار (و دعاى ) آنها در بهشت اين است كه خداوندا! منزهى تو، و تحيت آنها سلام
، و آخرين سخنشان حمد مخصوص پروردگار عالميان است .
تفسير:
بهشتيان و دوزخيان
در آغاز اين سوره همانگونه كه اشاره شد، قرآن نخست يك بحث اجمالى پيرامون مساءله
مبدء و معاد نموده ، سپس به شرح آن پرداخته است ، در آيات قبل شرحى پيرامون مساءله
معاد بود، و در آيات مورد بحث شرحى پيرامون معاد، و سرنوشت مردم در جهان ديگر، ديده
مى شود.
نخست مى فرمايد: (كسانى كه اميد لقاى ما
را ندارند و به رستاخيز معتقد نيستند و به همين دليل تنها به زندگى دنيا خشنودند و
به آن اطمينان مى كنند ...) (ان الذين لا
يرجون لقائنا و رضوا بالحيوة الدنيا و اطمانوا بها).
(و همچنين آنها كه از آيات ما غافلند و در
آنها انديشه نمى كنند، تا قلبى بيدار و دلى مملو از احساس مسئوليت پيدا كنند...)
(و الذين هم عن آياتنا غافلون ).
(اين هر دو گروه جايگاهشان آتش است ، به
خاطر اعمالى كه انجام مى دهند) (اولئك
ماويهم النار بما كانوا يكسبون ).
در حقيقت نتيجه مستقيم عدم ايمان به معاد همان دلبستگى به اين زندگى محدود و
مقامهاى مادى و اطمينان و اتكاء به آن است ، و نتيجه آن نيز آلودگى از نظر عمل و
فعاليتهاى مختلف زندگى است و پايان آن چيزى جز آتش نخواهد بود.
همچنين غفلت از آيات الهى ، سرچشمه بيگانگى از خدا، و بيگانگى از خدا سرچشمه عدم
احساس مسئوليت ، و آلودگى به ظلم و فساد و گناه است ، و سرانجام
آن چيزى جز آتش نمى تواند باشد.
بنابراين هر دو گروه فوق يعنى آنها كه ايمان به مبدء يا ايمان به معاد ندارند،
مسلما از نظر عمل آلوده خواهند بود و آينده هر دو گروه تاريك است .
اين دو آيه بار ديگر اين حقيقت را تاءكيد مى كند كه براى اصلاح يك جامعه و نجات آن
از آتش ظلم و فساد، تقويت پايه هاى ايمان به (خدا)
و (معاد)
دو شرط ضرورى و اساسى است چرا كه بدون ايمان به خدا، احساس مسئوليت از وجود انسان
برچيده مى شود، و بدون توجه به معاد ترس از مجازات از ميان خواهد رفت ، و به اين
ترتيب اين دو پايه اعتقادى پايه تمام اصلاحات اجتماعى است .
سپس اشاره به حال گروه ديگرى مى كند كه نقطه مقابل اين دو گروه مى باشند و مى گويد
(كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، خداوند به كمك ايمانشان
آنها را هدايت مى كند) (ان الذين آمنوا و
عملوا الصالحات يهديهم ربهم بايمانهم ).
اين نور هدايت الهى كه از نور ايمانشان سرچشمه مى گيرد، تمام افق زندگانى آنها را
روشن مى سازد، در پرتو اين نور آنچنان روشن بينى پيدا مى كنند كه جار و جنجالهاى
مكتبهاى مادى ، و وسوسه هاى شيطانى ، و زرق و برقهاى گناه ، و زر و زور، فكر آنها
را نمى دزدد، و از راه به بيراهه گام نمى نهند.
اين حال دنياى آنها (و در جهان ديگر
خداوند در باغهاى پر نعمت بهشت قصرهائى به آنها مى بخشد كه از زير آنها نهرهاى آب
جريان دارد) (تجرى من تحتهم الانهار فى
جنات النعيم ).
آنها در محيطى مملو از صلح و صفا و عشق به پروردگار و انواع نعمتها به
سر مى برند.
هر زمان كه جذبه ذات و صفات خدا وجودشان را روشن مى سازد،
(مى گويند پروردگارا منزه و پاك از هر گونه عيب و نقصى
) (دعويهم فيها سبحانك اللهم )
و هر زمان به يكديگر مى رسند سخن از صلح و صفا مى گويند
(و تحيتشان آنجا سلام است ) (و
تحيتهم فيها سلام ).
و سرانجام هرگاه از نعمتهاى گوناگون خداوند در آنجا بهره مى گيرند به شكر پرداخته و
مى گويند: (حمد و سپاس مخصوص خداوندى
است كه پروردگار عالميان است ) (و آخر
دعواهم ان الحمد لله رب العالمين ).
نكته ها
در اينجا به چند نكته بايد توجه كرد:
1 - منظور از ملاقات پروردگار كه در آيه نخست آمده مسلما ملاقات حسى نيست بلكه
منظور علاوه بر ملاقات پاداش و كيفرهاى پروردگار، يكنوع شهود باطنى است كه انسان در
قيامت نسبت به ذات مقدس پيدا مى كند، زيرا آيات و نشانه هاى او را همه جا آشكارتر
مى بيند و ديد و درك تازه اى براى شناختش مى يابد
2 - در جمله (يهديهم ربهم بايمانهم
) سخن از هدايت انسان در پرتو ايمان به ميان آمده است ، اين هدايت ،
مخصوص به زندگى جهان ديگر نيست ، بلكه در اين جهان نيز انسان مؤ من در پرتو ايمانش
از بسيارى اشتباهات و فريبكاريها و لغزشهائى كه مولود طمع ، خود خواهى ، هوى و هوس
است نجات مى يابد، و راه خود را در جهان ديگر به سوى بهشت در پرتو اين ايمان پيدا
مى كند، چنانكه قرآن مى گويد: (يوم ترى
المؤ منين و المؤ منات يسعى نورهم بين ايديهم و بايمانهم
) در آن روز مردان و زنان با ايمان را مى بينى كه شعاع نورشان
در پيشاپيش رو، و در طرف راستشان در حركت است ).
و در حديثى از پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى خوانيم : ان المؤ من اذا
خرج من قبره صور له عمله فى صورة حسنة فيقول له انا عملك فيكون له نورا و قائدا الى
الجنة :
(هنگامى كه مؤ من از قبر خود خارج مى شود،
اعمالش به صورت زيبائى نمايان مى گردد و با او سخن مى گويد كه من اعمال تواءم و به
صورت نورى در مى آيد كه او را به سوى بهشت هدايت مى كند!
3 - در آيات فوق تجرى من تحتهم الانهار آمده است ، در حالى كه در آيات ديگر قرآن
(تجرى من تحتها الانهار)
ديده مى شود، و به تعبير ديگر در موارد ديگر مى خوانيم كه از زير درختان بهشت نهرها
جريان دارد، اما در آيه فوق مى خوانيم از زير پاى بهشتيان نهرها جارى است .
اين تعبير ممكن است اشاره به اين باشد كه حتى قصرهاى بهشتيان بر روى نهرها بنا شده
، كه لطف و زيبائى فوق العاده اى به آنها مى بخشد.
و يا اشاره به اينكه نهرهاى بهشتى به فرمان آنها هستند و در قبضه قدرتشان مى باشد،
چنانكه در سرگذشت فرعون مى خوانيم كه مى گفت اليس لى ملك مصر و هذه الانهار تجرى من
تحتى : (آيا حكومت مصر در اختيار من نيست
و اين نهرها به فرمان من جريان ندارند).
اين احتمال نيز داده شده است كه كلمه (تحت
) به معنى (بين ايدى
) باشد يعنى در مقابل آنها نهرهاى آب جريان دارد.
4 - جالب توجه اينكه در آخرين آيه مورد بحث اشاره به سه حالت و يا سه نعمت و لذت
بزرگ بهشتيان شده است :
حالت نخست توجه به ذات پاك پروردگار و لذتى كه از اين توجه به آنها
دست مى دهد كه قابل مقايسه با هيچ لذتى نيست .
حالت دوم لذتى است كه بر اثر تماس داشتن با مؤ منان ديگر در آن محيط پر از صلح و
تفاهم پيدا مى شود كه بعد از لذت توجه به خدا از همه چيز برتر است .
حالت سوم لذتى است كه از انواع نعمتهاى بهشتى به آنها دست مى دهد و باز آنها را
متوجه به خدا مى سازد، و حمد و سپاس او را مى گويند (دقت كنيد).
آيه و ترجمه
|
و لو يعجل الله للناس الشر استعجالهم بالخير لقضى إ ليهم اءجلهم فنذر الذين لا
يرجون لقاءنا فى طغينهم يعمهون
(11)
و إ ذا مس الانسن الضر دعانا لجنبه اءو قاعدا اءو قائما فلما كشفنا عنه ضره مر كأ ن
لم يدعنا إ لى ضر مسه كذلك زين للمسرفين ما كانوا يعملون
(12)
|
ترجمه :
11 - اگر همانگونه كه مردم در بدست آوردن خوبيها عجله دارند، خداوند (به كيفر
اعمالشان ) مجازاتشان كند عمرشان به پايان مى رسد (و همگى نابود خواهند شد) ولى
آنها كه اميد لقاى ما را ندارند بحال خودشان رها مى كنيم تا در طغيانشان سرگردان
شوند.
12 - و هنگامى كه به انسان زيان (و ناراحتى ) برسد ما را (در همه حال ) در حالى كه
به پهلو خوابيده ، يا نشسته ، يا ايستاده است مى خواند، اما هنگامى كه ناراحتى او
را بر طرف ساختيم چنان مى رود كه گوئى هرگز ما را براى حل مشكلى كه به او رسيده
نخوانده ، اينگونه براى اسرافكاران اعمالشان زينت داده شده است .
تفسير:
انسانهاى خودرو!
در اين آيات نيز همچنان سخن پيرامون مساءله پاداش و كيفر بدكاران است .
در آيه نخست مى گويد: (اگر خداوند مجازات
مردم بد كار را سريعا و در اين جهان انجام دهد و همانگونه كه آنها در بدست آوردن
نعمت و خير و نيكى عجله دارند، در مجازاتشان تعجيل كند، عمر همگى به پايان مى رسد و
اثرى از آنها باقى نمى ماند) (و لو يعجل
الله للناس الشر استعجالهم بالخير لقضى اليهم اجلهم ).
ولى از آنجا كه لطف خداوند همه بندگان حتى بدكاران و كافران و مشركان را نيز شامل
مى شود، در مجازاتشان عجله به خرج نمى دهد، شايد بيدار شوند و توبه كنند، و از
بيراهه به راه بازگردند.
به علاوه اگر مجازات با اين سرعت انجام مى گرفت ، حالت اختيار كه پايه تكليف است
تقريبا از ميان مى رفت ، و اطاعت مطيعان جنبه اضطرارى به خود مى گرفت ، چرا كه در
صورت تخلف فورا مجازات دردناكى را در برابر خود مى ديدند.
اين احتمال نيز در تفسير جمله فوق داده شده است كه گروهى از كفار لجوج - همانگونه
كه آيات قرآن كرارا بازگو كرده - به پيامبران مى گتند اگر شما راست مى گوئيد هر چه
زودتر از خدا بخواهيد ما را نابود يا مجازات كند، و اگر خدا مى خواست اين تقاضاى
آنها را بپذيرد احدى از آنها باقى نمى ماند.
ولى تفسير اول نزديكتر به نظر مى رسد.
و در پايان آيه مى فرمايد: (مجازاتشان
همين بس كه افرادى را كه ايمان به رستاخيز و لقاى ما ندارند به حال خود رها مى كنيم
تا در طغيانشان حيران و سرگردان شوند)، نه
حق را از باطل بشناسند، و نه راه را از چاه (فنذر الذين لا يرجون لقائنا فى طغيانهم
يعمهون ).
آنگاه اشاره به وجود نور توحيد در فطرت و عمق روح آدمى كرده مى گويد:
(هنگامى كه به انسان زيانى مى رسد، و دستش از همه جا كوتاه مى شود، دست
به سوى ما دراز مى كند و ما را در همه حال در حالى كه به پهلو خوابيده يا نشسته يا
ايستاده است مى خواند) (و اذا مس الانسان
الضر دعانا لجنبه او قاعدا او قائما)
آرى خاصيت مشكلات و حوادث دردناك ، كنار رفتن حجابها از روى فطرت پاك آدمى است ، در
كوره حوادث تمام قشرهاى سياهى كه روى اين فطرت را پوشانده است مى سوزد و از ميان مى
رود، و براى مدتى ، هر چند كوتاه درخشش اين نور توحيدى آشكار مى گردد.
سپس مى گويد اما اين افراد، چنان كم ظرفيت و بى خردند كه
(به مجرد اينكه بلا و ناراحتى آنها را بر طرف مى سازيم ، آنچنان در غفلت
فرو مى روند كه گويا هرگز از ما تقاضائى نداشتند و ما نيز به آنها كمكى نكرديم
) (فلما كشفنا عنه ضره مر كان لم يدعنا الى ضر مسه )
(آرى اين چنين اعمال مسرفان در نظرشان
جلوه داده شده است ) (كذلك زين للمسرفين
ما كانوا يعملون ).
در اينكه چه كسى اعمال اينگونه افراد را در نظرشان جلوه و زينت مى دهد، در ذيل آيه
122 سوره انعام جلد پنجم تفسير نمونه صفحه 428 بحث كرده ايم و اجمال سخن اين است كه
:
زينت دهنده خداوند است اما از اين طريق كه اين خاصيت را در اعمال
زشت و آلوده آفريده كه هر قدر انسان به آنها بيشتر آلوده شود، بيشتر خو مى گيرد و
نه تنها قبح و زشتى آنها تدريجا از ميان مى رود بلكه كم كم به صورت عملى شايسته در
نظرشان مجسم مى گردد!
و اما چرا در آيه فوق اينگونه افراد به عنوان (مسرف
) (اسرافكار) معرفى شده اند به خاطر اين است كه چه اسرافى از اين بالاتر
كه انسان مهمترين سرمايه وجود خود يعنى عمر و سلامت و جوانى و نيروها را بيهوده در
راه فساد و گناه و عصيان و يا در مسير بدست آوردن متاع بى ارزش و ناپايدار اين دنيا
به هدر دهد، و در برابر اين سرمايه چيزى عائد او نشود.
آيا اين كار اسراف نيست و چنين كسان مسرف محسوب نمى شوند.
نكته ها
در اينجا به يك نكته بايد توجه كرد
انسان در قرآن كريم
درباره (انسان
) تعبيرات مختلفى در قرآن مجيد آمده است .
در آيات زيادى از او به (بشر)
تعبير شده .
و در آيات فراوانى به انسان ، و در آياتى نيز به عنوان
(بنى آدم ) و عجيب اينكه در
بسيارى از آياتى كه از او به انسان تعبير شده صفات نكوهيده و مذمومى براى او ذكر
گرديده است .
مثلا در آيات مورد بحث انسان به عنوان يك موجود فراموشكار و حق نشناس معرفى شده .
در جاى ديگر به عنوان يك موجود ضعيف (خلق الانسان ضعيفا - نساء - 38) و در جاى ديگر
به عنوان يك موجود ستمگر و كفران كننده (ان الانسان لظلوم كفار - ابراهيم - 34).
و در جائى ديگر انسان را بخيل (و كان الانسان قتورا - اسراء - 100).
و در مورد ديگر موجودى عجول (و كان الانسان عجولا - اسراء - 11) .
و در جاى ديگر كفور و كفران كننده (و كان الانسان كفورا - اسراء - 67 ).
و در مورد ديگر موجودى پرخاشگر (كان الانسان اكثر شى ء جدلا - كهف - 54).
و در جاى ديگر ظلوم و جهول (انه كان ظلوما جهولا - احزاب - 72).
و در جاى ديگر كفور مبين و كفران كننده آشكار (ان الانسان لكفور مبين - زخرف - 19).
و در مورد ديگر موجودى كم ظرفيت و دمدمى مزاج كه هنگام نعمت بخيل و به هنگامى بلا
پر جزع است (ان الانسان خلق هلوعا اذا مسه الشر جزوعا و اذا مسه الخير منوعا -
معارج - 19 و 20 و 21).
و در جاى ديگر مغرور حتى در برابر خدايا ايها الانسان ما غرك بربك الكريم - انفطار
- 6).
و در مورد ديگر موجودى كه به هنگام نعمت طغيان مى كند (ان الانسان ليطغى ان رآه
استغنى - علق - 6).
به اين ترتيب مى بينيم (انسان
) در قرآن مجيد به عنوان موجودى كه داراى جنبه هاى منفى فراوان و نقطه
هاى ضعف متعددى است معرفى شده است .
آيا اين همان انسانى است كه خدا او را در (احسن
تقويم ) و (بهترين
ساختمان )، آفريده است ؟ (لقد خلقنا
الانسان فى احسن تقويم - تين - 4).
و نيز آيا اين همان انسانى است كه خدا معلم او بوده و آنچه را نمى دانسته است به وى
آموخته است (علم الانسان ما لم يعلم - علق - 5).
و آيا اين همان انسانى است كه خدا بيان به او آموخته (خلق الانسان علمه البيان -
رحمان - 3).
و بالاخره آيا اين همان انسانى است كه خدا او را در مسير پروردگار به
سعى و تلاش واداشته (يا ايها الانسان انك كادح ربك كدحا - انشقاق - 6).
بايد ديد اينها چه انسانى هستند كه با آنهمه كرامت و محبت الهى اينهمه نقاط ضعف و
نارسائى از خود نشان مى دهند؟!
ظاهر اين است كه اين بحثها همه مربوط به انسانهائى است كه تحت تربيت رهبران الهى
قرار نگرفته بلكه به صورت گياهى خودرو پرورش يافته اند، نه معلمى و نه راهنمائى ، و
نه بيدار كننده اى داشته اند، شهواتشان آزاد و در ميان هوسها غوطه ور هستند.
بديهى است چنين انسانى نه تنها از امكانات فراوان و سرمايه هاى عظيم وجود خويش بهره
نمى گيرد، بلكه با بكار انداختن آنها در مسيرهاى انحرافى و غلط به صورت موجودى
خطرناك و سرانجام ناتوان و بينوا در مى آيد.
والاانسانى كه با استفاده از وجود رهبران الهى و بكار گرفتن انديشه و فكر و قرار
گرفتن در مسير حركت تكاملى و حق و عدالت به مرحله (آدميت
) گام مى نهد و شايسته نام (بنى
آدم ) مى شود، بجائى مى رسد كه بجز خدا
نمى بيند، آنچنان كه قرآن مى گويد و لقد كرمنا بنى آدم و حملناهم فى البر و البحر و
رزقناهم من الطيبات و فضلناهم على كثير ممن خلقنا تفضيلا:
(ما آدميزادگان را گرامى داشتيم و صفحه خشكى و دريا را جولانگاه آنها
قرار داديم و از روزيهاى پاكيزه به او بخشيديم و بر بسيارى از مخلوقات خود فضيلت و
برتريش داديم ) (سوره اسراء آيه 70).
آيه و ترجمه
|
و لقد اءهلكنا القرون من قبلكم لما ظلموا و جاءتهم رسلهم بالبينت و ما كانوا ليؤ
منوا كذلك نجزى القوم المجرمين
(13)
ثم جعلنكم خلئف فى الا رض من بعدهم لننظر كيف تعملون
(14)
|
ترجمه :
13 - ما امتهاى پيش از شما را، به هنگامى كه ظلم كردند، هلاك كرديم ، در حالى كه
پيامبرانشان با دلايل روشن به سراغ آنها آمدند ولى آنها ايمان نياوردند، اينگونه
گروه مجرمان را جزا مى دهيم .
14 - سپس شما را جانشينان آنها در روى زمين - پس از آنان - قرار داديم تا بنگريم
شما چگونه عمل مى كنيد.
تفسير :
ستمگران پيشين و شما
در اين آيات نيز اشاره به مجازاتهاى افراد ستمگر و مجرم در اين جهان مى كند و با
توجه دادن مسلمانان به تاريخ گذشته به آنها گوشزد مى نمايد كه اگر راه آنان را
بپويند به همان سرنوشت گرفتار خواهند شد.
در آيه نخست مى گويد: (ما امتهاى قبل از
شما را هنگامى كه دست به ستمگرى زدند و با اينكه پيامبران با دلائل و معجزات روشن
براى هدايت آنان آمدند هرگز به آنها ايمان نياوردند، هلاك و نابود ساختيم
) (و لقد اهلكنا القرون من قبلكم لما ظلموا و جائتهم رسلهم بالبينات و
ما كانوا ليؤ منوا).
و در پايان آيه مى افزايد (اين برنامه
مخصوص جمعيت خاصى نيست ، اينچنين مجرمان را كيفر مى دهيم
) (كذلك نجزى القوم المجرمين )
در آيه بعد مطلب را صريحتر بيان مى كند و مى گويد:
(سپس شما را جانشين آنها در زمين قرار
داديم تا ببينيم چگونه عمل مى كنيد) (ثم
جعلناكم خلائف فى الارض من بعدهم لننظر كيف تعملون ).
نكته ها
در اينجا به چند نكته بايد توجه كرد:
1 - قرون جمع (قرن
) معمولا به معنى يك زمان طولانى استعمال مى شود ولى همانگونه كه علماى
لغت گفته اند به معنى قوم و جمعيتى كه در عصر واحدى زندگى مى كنند نيز آمده است
زيرا ماده اصلى آن به معنى اقتران و نزديكى است - در آيه مورد بحث نيز به همين معنى
يعنى گروه و اقوام (هم عصر)
به كار رفته .
2 - در آيات فوق علت نابودى اقوام گذشته ظلم و ستم ذكر شده است ، اين بخاطر آن است
كه واژه ظلم آنچنان مفهوم جامعى دارد كه هر گونه گناه و فسادى را در بر مى گيرد.
3 - از جمله و ما كانوا ليؤ منوا (چنان نبود كه ايمان بياورند) استفاده مى شود كه
خداوند تنها آن گروهى را به هلاكت كيفر مى دهد كه اميدى به ايمان آنها در آينده نيز
نباشد، و به اين ترتيب اقوامى كه در آينده ممكن است ايمان بياورند مشمول چنين
كيفرهائى نمى شوند.
زيرا فرق بسيار است بين اينكه گفته شود ايمان نياورند و يا گفته شود چنان نبود كه
ايمان بياورند. (دقت كنيد)
4 - جمله لننظر كيف تعملون (ببينيم چگونه عمل مى كنيد) مسلما نه به معنى نگاه كردن
با چشم است ، و نه تفكر و نگاه قلبى ، چون خداوند از هر دو پيراسته است ، بلكه
مفهوم آن حالتى شبيه انتظار است يعنى شما را به حال خود واگذارده ايم و منتظريم كه
چه خواهيد كرد.
آيه و ترجمه
|
و اذا تتلى عليهم اياتنا بينت قال الذين لا يرجون لقاءنا ائت بقران غير هذا او بدله
قل ما يكون لى ان ابدله من تلقاى نفسى ان اتبع الا ما يوحى الى انى اخاف ان عصيت
ربى عذاب يوم عظيم
(15)
قل لو شاء الله ما تلوته عليكم و لا ادرئكم به فقد لبثت فيكم عمرا من قبله افلا
تعقلون(16)
فمن اظلم ممن افترى على الله كذبا او كذب بايته انه لا يفلح المجرمون
(17)
|
ترجمه :
15 - و هنگامى كه آيات روشن ما بر آنها خوانده مى شود كسانى كه اميد لقاى ما (و
رستاخيز) را ندارند مى گويند قرآنى غير از اين بياور، و يا آنرا تبديل كن (و آيات
نكوهش بتها را بردار!) بگو من حق ندارم كه آنرا از پيش خود تغيير دهم ، فقط از چيزى
كه بر من وحى مى شود پيروى مى كنم ، من اگر معصيت پروردگارم را كنم از مجازات روز
بزرگ (قيامت ) مى ترسم .
16 - بگو اگر خدا مى خواست من اين آيات را بر شما نمى خواندم و از آن آگاهتان نمى
كردم چه اينكه مدتها پيش از اين در ميان شما زندگى نمودم آيا نمى فهميد؟!
17 - چه كسى ستمكارتر است از آن كس كه بر خدا دروغ مى بندد و آيات او را تكذيب مى
كند، مسلما مجرمان رستگار نخواهند شد.
شان نزول :
بعضى از مفسران گفته اند كه اين آيات در باره چند نفر از بت پرست نازل
شد، چرا كه خدمت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) آمدند و گفتند: آنچه در اين
قرآن درباره ترك عبادت بتهاى بزرگ ما، لات و عزى و منات و هبل و همچنين مذمت از
آنان وارد شده براى ما قابل تحمل نيست ، اگر مى خواهى از تو پيروى كنيم ، قرآن
ديگرى بياور كه اين ايراد در آن نباشد،! و يا حداقل اين گونه مطالب را در قرآن
كنونى تغيير ده ! آيات فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت .
تفسير :
اين آيات نيز در تعقيب آيات گذشته كه پيرامون مبدء و معاد سخن ميگفت در همين زمينه
و مسائل مربوط به آن بحث مى كند. نخست به يكى از اشتباهات بزرگ بت پرستان اشاره
كرده مى گويد: (هنگامى كه آيات آشكار و
روشن ما بر آنها خوانده مى شود، آنها كه به رستاخيز و لقاى ما ايمان ندارند مى
گويند قرآن ديگرى غير از اين بياور و يا لااقل اين قرآن را، تغيير ده
) (و اذا تتلى عليهم آياتنا بينات قال الذين لا يرجون لقائنا ائت بقرآن
غير هذا او بدله ).
اين بيخبران بينوا، پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را براى رهبرى خود نمى
خواستند، بلكه به پيروى از خرافات و اباطيل خويش دعوت مى كردند، قرآنى از او مى
خواستند كه دنباله رو انحرافاتشان باشد، نه اصلاح كننده مجتمعشان ، آنها نه فقط به
قيامت ايمان نداشتند و در برابر كارهاى خود احساس مسئوليت نمى كردند، بلكه اين
گفتارشان نشان مى داد، اصلا مفهوم نبوت را نفهميده بودند، يا به بازى مى گرفتند.
قرآن با صراحت آنها را از اين اشتباه بزرگ در مى آورد، و به پيغمبر (صلى اللّه عليه
و آله و سلّم ) دستور مى دهد كه به آنها بگو: (براى
من ممكن نيست كه از پيش خود آنرا تغيير
دهم ) (قل ما يكون لى ان ابدله من تلقاء
نفسى ).
سپس براى تاكيد اضافه مى كند (من فقط
پيروى از چيزى مى كنم كه بر من وحى مى شود)
(ان اتبع الا ما يوحى الى ).
نه تنها نمى توانم تغيير و تبديلى در اين وحى آسمانى بدهم ، بلكه
(اگر كمترين تخلفى از فرمان پروردگارم بكنم ، از مجازات آن روز بزرگ
(رستاخيز) مى ترسم )
(انى اخاف ان عصيت ربى عذاب يوم عظيم ).
در آيه بعد به دليل اين موضوع مى پردازد و مى گويد به آنها بگو: من كمترين اراده اى
از خودم درباره اين كتاب آسمانى ندارم (و
اگر خدا مى خواست اين آيات را بر شما تلاوت نمى كردم و از آن آگاهتان نمى ساختم
)
(قل لو شاء الله ما تلوته عليكم و لا ادريكم به ).
به دليل اينكه (سالها پيش از اين در ميان
شما زندگى كردم و هرگز اين گونه سخنان را از من نشنيده ايد، اگر آيات از ناحيه من
بود لابد در اين مدت چهل سال از فكر من بر زبانم جارى مى شد و حداقل گوشه اى از آن
را بعضى از من شنيده بودند (فقد لبثت فيكم عمرا من قبله ).
آيا مطلبى را به اين روشنى درك نمى كنيد (افلا تعقلون ).
باز براى تاكيد اضافه مى كند كه من به خوبى مى دانم بدترين انواع ظلم و ستم آن است
كه كسى بر خدا افتراء ببندد، (چه كسى
ستمكارتر است از كسى كه دروغى را به خدا نسبت بدهد)
(فمن اظلم ممن افترى على الله كذبا).
بنابراين چگونه چنين گناه بزرگى را ممكن است من مرتكب بشوم
(همچنين كار كسى كه آيات الهى را تكذيب مى
كند، نيز بزرگترين ظلم و ستم است )
(او كذب باياته ).
اگر شما از عظمت گناه تكذيب و انكار آيات حق بيخبريد من بى خبر نيستم ، و به هر حال
اين كار شما جرم بزرگى است ، و مجرمان هرگز رستگار نخواهند شد (انه لا يفلح
المجرمون ).
نكته ها
در اينجا به چند نكته بايد توجه كرد:
1 - مشركان از پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى خواستند كه يا قرآن را
تعويض به كتاب ديگر كند و يا آن را تغيير دهد. فرق ميان اين دو روشن است ، در
تقاضاى اول هدفشان اين بود كه اين كتاب به كلى برچيده شود و به جاى آن كتاب ديگرى
از سوى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) قرار گيرد، اما در تقاضاى دوم مى
خواستند حداقل آياتى كه مخالف بتهاى آنها بود اصلاح گردد، تا هيچگونه احساس ناراحتى
از اين ناحيه نكنند!.
و مى بينيم كه قرآن با چه لحن قاطعى به آنها پاسخ مى گويد: كه نه تبديل در اختيار
پيامبر است ، نه تغيير و نه حتى دير و زود شدن وحى .
و براستى چه افكار پست و خامى داشتند، پيامبرى را مى پرستيدند كه پيرو خرافات و
هوسهاى آنها باشد، نه پيشوا و رهبر و مربى و راهنما!.
2 - قابل توجه اينكه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در پاسخ دو تقاضاى
آنها، تنها به عدم توانائى بر انجام خواسته دوم قناعت مى كند و مى فرمايد: من نمى
توانم از پيش خود آن را تغيير دهم ، و با اين بيان ، خواسته اول نيز به طريق اولى
نفى شده است ، زيرا هنگامى كه تغيير بعضى از آيات از صلاحيت پيامبر (صلى اللّه عليه
و آله و سلّم ) بيرون باشد، آيا تعويض مجموع اين كتاب آسمانى ممكن است در اختيار او
قرار گيرد، اين يك
نوع فصاحت در تعبير است كه قرآن در نهايت فشردگى و اختصار، همه مسائل را بازگو مى
كند بدون يك جمله يا يك كلمه زائد و اضافى .
3 - ممكن است گفته شود دليلى كه در آيات فوق بر نفى انتساب قرآن به شخص پيغمبر (صلى
اللّه عليه و آله و سلّم ) و اينكه حتما از ناحيه خدا است ذكر شده ، قانع كننده نمى
باشد چه لزومى دارد كه اگر اين كتاب مستند به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم
) باشد، حتما بايد نمونه آن را قبلا از او شنيده باشند.
اما پاسخ اين سؤ ال با كمى دقت روشن است ، زيرا طبق آنچه روانشناسان گفته اند نبوغ
فكرى و اكتشاف و ابداع مسائل تازه و نو ظهور در انسان معمولا از سن بيست سالگى شروع
مى شود، و حداكثر به سى و پنج الى چهل سالگى مى رسد، يعنى اگر انسان تا اين تاريخ
دست به ابتكار تازه اى نزند، بعد از آن غالبا امكانپذير نيست
اين موضوع كه امروز به عنوان يك كشف روانشناسى تلقى مى شود مسلما در گذشته تا اين
حد روشن نبوده ، ولى غالب مردم با هدايت فطرت به اين موضوع توجه دارند كه عادتا
ممكن نيست انسان روش و مكتبى داشته و چهل سال در ميان قوم و ملتى زندگى كند و مطلقا
آنرا بروز ندهد، قرآن نيز روى همين اصل تكيه مى كند كه چگونه تا اين سن و سال ممكن
بود پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) چنين افكارى داشته باشد و آنرا مطلقا
مكتوم دارد.
4 - همانگونه كه در ذيل آيه 21 سوره انعام اشاره كرده ايم در موارد زيادى از قرآن
گروهى به عنوان ستمكارترين مردم (با تعبير اظلم ) معرفى شده اند، و در ابتدا شايد
به نظر برسد كه اينها با هم تضاد دارد، زيرا هنگامى كه يك دسته به عنوان ستمكارترين
معرفى شود، دسته ديگر چگونه مى تواند اين عنوان را به خود بپذيرد.
در پاسخ اين سؤ ال گفته ايم كه همه اين عناوين به يك عنوان باز مى گردد و آن مساله
شرك و كفر و عناد است ، و افترا و تكذيب آيات الهى ، در آيات مورد، بحث
نيز از همين ريشه است (براى توضيح بيشتر به جلد پنجم صفحه 183 مراجعه فرمائيد).
آيه و ترجمه
|
و يعبدون من دون الله ما لا يضرهم و لا ينفعهم و يقولون هؤ لاء شفعؤ نا عند الله قل
اتنبئون الله بما لا يعلم فى السموت و لا فى الا رض سبحنه و تعلى عما يشركون
(18)
|
ترجمه :
18 - و غير از خدا چيزهائى را پرستش مى كنند كه نه به آنها زيان مى رساند و نه سودى
به آنان مى دهد، و مى گويند اينان شفيعان ما نزد خدا هستند بگو: آيا خداوند را به
چيزى خبر مى دهيد كه در آسمانها و زمين سراغ ندارد؟ منزه است او، و برتر است از آن
شريكهائى كه قرار مى دهند.
تفسير :
معبودهاى بى خاصيت
| 
