تفسير كوثر ، جلد ششم

يعقوب جعفرى

- پى‏نوشت‏ها -


(1) - شروع تفسير جزء چهاردهم قرآن در تاريخ 1/7/79 ـ قم.
(2) - مجمع البيان، ج 5، ص 501.
(3) - صدوق، ثواب الاعمال، ص 133.
(4) - نهج البلاغه، خطبه 202.
(5) - الامالى، ص 545.
(6) - امالى شيخ صدوق، ص 367.
(7) - وسائل الشيعه، ج 18، ص 75.
(8) - اين حديث به طور متواتر از طريق شيعه و سنى نقل شده است.
(9) - حاجى نورى اين قبيل احاديث را در كتاب فصل الخطاب آورده است.
(10) - احاديث تحريف حتى در صحاح سته و از جمله صحيح بخارى و صحيح مسلم نقل شده است و ما نمونه هايى از آنها را خواهيم آورد.
(11) - شيخ مفيد، اوائل المقالات، ص 81 (چاپ كنگره شيخ مفيد).
(12) - علامه طباطبايى، الميزان، ج 12، ص 119.
(13) - سيوطى، الدر المنثور، ج 6، ص 420 به بعد.
(14) - متقى هندى، كنز العمال، ص2،567; شوكانى، فتح القدير، ج 1، ص 126 و قرطبى، تفسير، ج 14، ص 113.
(15) - صحيح بخارى، ج 8، ص 208.
(16) - صحيح بخارى، ج 8، ص 208 و صحيح مسلم، ج 4، ص 167.
(17) - كنز العمال، 2،567; الدّر المنثور، ج 1، ص 106.
(18) - سيوطى، الاتقان، ج 3، ص 72; الدر المنثور، 1، 106.
(19) - كنز العمال، ج 2، ص 584.
(20) - الاتقان، ج 3، ص 73.
(21) - مسند احمد بن حنبل، ج 5، ص 132; تفسير قرطبى، ج20،ص139.
(22) - صحيح مسلم، ج 3، ص 100 .
(23) - الاتقان، ج 3، ص 72.
(24) - الاتقان، ج 1، ص 184.
(25) - مستدرك حاكم، ج 2، ص 330.
(26) - تفسير طبرى (جامع البيان)، ج 18، 87.
(27) - همان، ج 13، ص 104.
(28) - الاتقان، ج 1، ص 182.
(29) - امالى صدوق، ص 235.
(30) - تفسير عياشى، ج 2، ص 242، تفسير البرهان، ج 2، ص 343.
(31) - مختصر بصائر الدرجات ص 27 و نيز رجوع شود به: شيخ صدوق، كمال الدين، ص 371 و طبرسى، اعلام الورى، ص 241 و قندوزى، ينابيع المودّة، ص 242.
(32) - صدوق، معانى الاخبار، ص 139.
(33) - تفسير عياشى، ج 2، ص 242.
(34) - كنز الدقائق، ج 5، ص 259.
(35) - اصول كافى، ج 2، ص 645.
(36) - المحجّة البيضاء، ج 7، ص 283.
(37) - واحدى، اسباب النزول، ص 187.
(38) - دلالت واژه «ثنى» بر اين معانى سه گانه در بيشتر كتاب هاى لغت آمده است، از جمله: خليل بن احمد، ترتيب كتاب العين، ج 1، ص 251; ابن منظور، لسان العرب، ج 2، ص 139; ابن فارس، معجم مقاييس اللغة، ج 1، ص 391. ابن فارس معتقد است كه اين ماده اصل واحدى دارد و آن تكرار و توالى است. وى همه موارد استعمال واژه را به اين اصل برگردانده است.
(39) - شيخ صدوق، الامالى، ص 241.
(40) - شيخ طوسى، تهذيب الاحكام، ج 2، ص 289.
(41) - عياشى، تفسير ج1، ص 19. عياشى چند روايت ديگر نيز به همين مضمون نقل مى كند.
(42) - صدوق، عيون الاخبار، ج 1، ص 301.
(43) - صحيح بخارى، ج 6، ص 630. بخارى اين حديث را در صفحه 328 نيز در ذيل تفسير فاتحة الكتاب با تفاوت جزئى نقل كرده است.
(44) - طبرى، جامع البيان، ج 8، ص 58. البته طبرى جز اين روايت، روايات بسيار ديگرى هم از پيامبر و اصحاب به همين مضمون نقل كرده است.
(45) - شيخ بهايى، مفتاح الفلاح، ص 157.
(46) - طبرسى، مجمع البيان، ج 6، ص 501 و فخررازى، تفسير كبير، ج 19، ص 151.
(47) - رجوع شود به: الميزان، ج 12، ص 202.
(48) - علامه حلى، نهاية الاحكام، ج 1، ص 473.
(49) - طبرى، جامع البيان، ج 1، ص 48.
(50) - آلوسى، روح المعانى، ج 14، ص 78.
(51) - جامع البيان، ج 8، ص 51ـ54.
(52) - سيوطى، الدرالمنثور، ج 4، ص 105.
(53) - جامع البيان، ج 8، ص 52.
(54) - همان، ص 54-57.
(55) - فخر رازى، التفسير الكبير، ج 19، ص 208.
(56) - طبرسى، الاحتجاج، ج 1، ص 320.
(57) - فخر رازى، ج 19، ص 209.
(58) - درباره اين اصطلاحات رجوع شود به: سيوطى، الاتقان، ج 1، ص 163; زركشى، البرهان، ج 1، ص 37.
(59) - ابن منظور، لسان العرب، ج 2، ص 139.
(60) - اين روايت در منابع شيعى از طريق سعد اسكاف به نقل از امام باقر(ع) از پيامبر(ص) نقل شده (كافى، ج 2، ص 601 و تفسير عياشى، ج 1، ص 25) و در منابع اهل سنت از طريق واثلة بن اسقع و ابوقلابه از پيامبر نقل شده است (جامع البيان، طبرى، ج 1، ص 44).
(61) - روح المعانى، ج 14، ص 78; زمخشرى، الكشاف، ج 2، ص 587.
(62) - الدرالمنثور، ج 5، ص 344.
(63) - مجمع البيان، ج 8، ص 797.
(64) - مجمع البيان، ج 9، ص 43. منظور آن، اين آيه است: قل لااسئلكم عليه اجراً الاّ المودّة فى القربى (شورى / 23).
(65) - فخر رازى، ج 19، ص 209، قرطبى، الجامع لاحكام القرآن، ج 10، ص 55.
(66) - اطلاق مثانى بر همه قرآن در شعر صفيه دختر عبدالمطلب نيز آمده است. او در مرثيه اى كه براى رسول خدا(ص) سروده مى گويد:
فقد كان نورا ساطعا يهتدى به *** يخصّ بتنزيل المثانى المعظّم
(قرطبى ج 10، ص 55).
(67) - الدر المنثور، ج 4، ص 105، و تفسير ابن كثير، ج 2، ص 577.
(68) - فخر رازى، ج 19، ص 209.
(69) - زمخشرى، الكشاف، ج 2، ص 588.
(70) - روح المعانى، ج 14، ص 78.
(71) - الكشاف، ج 2، ص 588.
(72) - پاورقى مقاله «تعامل تفسير و حديث در تعيين سبع المثانى» در مجله ترجمان وحى، شماره 8، ص 29.
(73) - ريچارد بل، مقدمه اى بر ترجمه قرآن، ترجمه بهاءالدين خرمشاهى، مجله ترجمان وحى، شماره 8، ص 109-110.
(74) - جيمز بلمى در مقاله زير:
James A. Bellamy, »some proposed emendations to the text of the Koran«, in Journal of the American Oriental Society, 113iv (1993) pp. 562-573.
(75) - ريچارد بل، پيشين.
(76) - اصول كافى، ج 1، ص 143; توحيد صدوق، ص 150، تفسير قمى، ج 1، ص 377; بصائر الدرجات، ص 20.
(77) - تفسير فرات، ص 231.
(78) - تفسير عياشى، ج 3، ص 250.
(79) - منظور از «ولدالولد = فرزندِ فرزند»، بودنِ ائمه از نسل پيامبر است.
(80) - تفسير عياشى، ج 3، ص 250.
(81) - توحيد صدوق، ص 151.
(82) - فيض كاشانى، تفسير صافى، ج 3، ص 121.
(83) - بحار الانوار، ج 24، ص 115.
(84) - همان، ص 117.
(85) - ابن ابى جمهور، عوالى اللئالى، ص 106.
(86) - بحار الانوار، ج 92، ص 90، به نقل از المحاسن برقى، ص 270.
(87) - تفسير عياشى، ج 1، ص 12.
(88) - از جمله: صحيح بخارى، ج 67 ص 317، جامع البيان، ج 1، ص 11.
(89) - برخى از بزرگان گمان كرده اند كه حديث «سبعة احرف» از طريق شيعه وارد نشده بلكه ائمه شيعه آن را نفى كرده اند، در حالى كه چنين نيست و شما روايات سبعة احرف را از كتاب هاى حديثى شيعه در متن مقاله ملاحظه مى فرماييد. ما راجع به انكار سبعة احرف از سوى ائمه نيز در متن توضيح داده ايم.
(90) - بحار الانوار، ج 93، ص 97.
(91) - بحار الانوار، ج 92، ص 98 به نقل از بصائر الدرجات، ص 196.
(92) - اصول كافى، ج 2، ص 63.
(93) - شيخ صدوق، الخصال، ص 358; تفسير عياشى، ج 1، ص 12.
(94) - سوره ص، آيه 39.
(95) - مجمع البيان، ج 6، ص 535.
(96) - كنز الدقائق، ج 5، ص 295.
(97) - شيخ صدوق، الخصال، ص 45.
(98) - تفسير عياشى، ج 2، ص 55.
(99) - اصول كافى، ج 5، ص 48.
(100) - الخصال، ص 98.
(101) - همان، ص 183.
(102) - اصول كافى، ج 2، ص 604.
(103) - يحيى نورى، جاهليت و اسلام، ص 629.
(104) - ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 13، ص 174.
(105) - ابن منظور، لسان العرب، ج 15، ص 190.
(106) - ابن ابى الحديد، ج 13، ص 175.
(107) - مسعودى، مروج الذهب، ج 2، ص 80.
(108) - نهج البلاغه، خطبه 192.
(109) - صدوق، معانى الاخبار، ص 280.
(110) - جاد المولى، ايام العرب، ص 322.
(111) - بحار الانوار، ج 73، ص 343.
(112) - ابوالفرج اصفهانى، الاغانى، ج 14، ص 71، دار الكتب العلمية، بيروت 1407.
(113) - متقى هندى، كنز العمال، ج 2، ص 546 و تفسير قرطبى، ج 91، ص 232.
(114) - تفسير قرطبى، ج 7، ص 97.
(115) - سيوطى، الدر المنثور، ج 3، ص 284.
(116) - ابن اثير، اسدالغابه ج 3، ص 21. اين جريان با تفاوت هاى اندكى در كتاب هاى ديگر نيز آمده است، از جمله معجم الكبير طبرانى، ج 8، ص 76.
(117) - سيد مرتضى، الامالى، ج 4، ص 191.
(118) - الامالى، ج 4، ص 192.
(119) - همان، ص 190.
(120) - بحار الانوار، ج 23، ص 255 و ج 53، ص 24.
(121) - ابن شهر آشوب، المناقب ،ج 3، ص 237.
(122) - كلينى، الكافى، ج 6، ص 336.
(123) - الكافى، ج 6، ص 336.
(124) - شيخ صدوق، الخصال، ص 326.
(125) - عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 37.
(126) - و كلّ شىء احصيناه فى امام مبين (سوره يس، آيه 12).
(127) - لايعزب عنه مثقال ذرة فى السموات ولافى الارض ولا اصغر من ذلك و لا اكبر الا فى كتاب مبين (سوره سبأ،آيه 3).
(128) - ولارطب ولايابس الا فى كتاب مبين (سوره انعام، آيه 59).
(129) - وما من غائبة فى السماء والارض الا فى كتاب مبين (سوره نحل، آيه 75).
(130) - بل هو قرآن مجيد فى لوح محفوظ (سوره بروج، آيه 22).
(131) - اصول كافى، ج 1، ص 389.
(132) - تفسير البرهان، ج 2، ص 380.
(133) - تفسير البرهان، ج 2، ص 3.
(134) - تفسير البرهان، ج 2، ص 3.
(135) - مجمع البيان، ج 6، ص 597.
(136) - كنزالدقائق، ج 5، ص 405.
(137) - اصول كافى، ج 2، ص 220.
(138) - البته بحث درباره اين برهان ها و ايرادهايى كه فلاسفه غرب از جمله هيوم به اين برهان ها كرده اند و پاسخ آنها از حوصله اين كتاب خارج است. به كتاب روش رئاليسم از مرحوم علامه طباطبايى مراجعه فرماييد.
(139) - شروع تفسير جزء پانزدهم قرآن 24/4/1380 در قم.
(140) - مجمع البيان، ج 6، ص 607.
(141) - تفسير قمى، ج 1، ص 395 به بعد.
(142) - تفسير قمى، ج 2، ص 13.
(143) - عهد عتيق، كتاب دوم پادشاهان، باب 24، جمله هاى 10 ـ 15.
(144) - مسترهاكس، قاموس كتاب مقدس، ص 871.
(145) - عهد عتيق، كتاب ارمياى نبى، باب 52 جمله هاى 27 ـ 31.
(146) - عهد عتيق، كتاب دانيال نبى، باب هاى 1 ـ 4.
(147) - درباره كارهاى كورش و برگرداندن اسيران و اموال غارت شده يهود به اورشليم، رجوع شود به: عهد عتيق، كتاب عزراء، باب 1 و 2.
(148) - عهد عتيق، كتاب اشعياى نبى، باب 45، جمله 1.
(149) - تفسير قمى، ج 2، ص 17.
(150) - تفسير البرهان، ج 6، ص 67.
(151) - تفسير عياشى، ج 2، ص 384.
(152) - الكافى، ج 2، ص 126.
(153) - همان، ص 26.
(154) - الخصال، ص 128.
(155) - تفسير عياشى، ج 2، ص 287، عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 233.
(156) - ابوعبيده، مجاز القرآن، مكتبة الخانجى، قاهره، 1995م، ج 1، ص 12.
(157) - جاحظ، البيان والتبيين، دارالفكر، بيروت، بى تا، ج 1، ص 263.
(158) - مبرد، الكامل فى اللغة والأدب، مكتبة المعارف، بيروت، ج 2، ص 5.
(159) - قدامة بن جعفر، نقد الشعر، دارالكتب العلميه، بيروت، بى تا، ص 157.
(160) - باقلانى، اعجاز القرآن، دارالمعارف، مصر، 1981م، ص 71.
(161) - جرجانى، دلائل الاعجاز، دارالمعرفة، بيروت، 1987م، ص 54.
(162) - همان، ص 56.
(163) - ابن سنان، سرالفصاحة، مكتبة صبيح، قاهره، 1969م، ص 221.
(164) - رجوع شود به: زركشى، البرهان فى علوم القرآن، دارالفكر، بيروت، 1408، ج 2، ص 313 به بعد.
(165) - محمدحسن على، الكناية فى الشعر الجاهلى، المكتبة الفيصلية، مكه، 1405، ص 160.
(166) - همان.
(167) - اين كتاب با تحقيق سامى بن عربى در سال 1414 از سوى مكتبة السنة در قاهره چاپ شد است. محقق در مقدمه اى كه بر اين كتاب نگاشته است، سخنانى را از ابن تيميه و ابن قيم جوزى نقل كرده كه در آنها وجود مجاز در قرآن به صراحت نفى شده است.
(168) - البرهان فى علوم القرآن، ج 2، ص 313.
(169) - ابن ابى الأصبع، بديع القرآن، ترجمه ميرلوحى، انتشارات آستان قدس رضوى، مشهد، 1368ش، ص 152.
(170) - البرهان، ج 2، ص 313.
(171) - سيوطى، الاتقان فى علوم القرآن، المكتبة العصرية، بيروت، 1408، ج 3، ص 143.
(172) - طبرى، تفسير طبرى، ج 15، ص 77; تفسير قرطبى ج 10، ص 283. در بعضى از كتاب ها به جاى بنى اميه، بنوفلان آمده است: شوكانى، فتح القدير، ج 3، ص 24.
(173) - سيوطى، الدر المنثور، ج 4، ص 191.
(174) - امينى، الغدير، ج8، ص 248.
(175) - سيوطى، الدر المنثور، ج 4، ص 191.
(176) - ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 15، ص 175.
(177) - تفسير عياشى، ج 2، ص 297.
(178) - تفسير قمى، ج 2، ص 21.
(179) - بحارالانوار، ج 18، ص 136; تفسير صافى، ج 3، ص 445.
(180) - كافى، ج 1، ص 451.
(181) - تفسير عياشى، ج 2، ص 302.
(182) - كافى، ج 4، ص268.
(183) - تفيسر البرهان، ج 6، ص 125.
(184) - طبرانى، المعجم الكبير، ج 3، ص 169.
(185) - وسائل الشيعه، ج 3، ص 92.
(186) - رجوع شود به: فاضل مقداد، كنز العرفان، مكتبة المرتضوية، تهران 1373 ش، ج 1، ص 66 به بعد.
(187) - وسائل الشيعه، ج 3، ص 146.
(188) - تفسير عياشى، ج 2، ص 161.
(189) - رجوع شود به: وسائل الشيعه، ج 3، ص 78 به بعد.
(190) - وسائل الشيعه، ج 3، ص 88.
(191) - وسائل الشيعه، ج 3، ص 92.
(192) - همان.
(193) - ابن قدامه، المغنى، ج 2، ص 120.
(194) - صحيح بخارى،دار المعرفة، بيروت، ج 1، ص 137; صحيح مسلم، دارالفكر، بيروت، ج 2 ص 152; تحفة الاحوذى، ج 1، ص 47; مسند ابو داود طيالسى، ص 341; السنن الكبرى نسائى، ج 1، ص 157; صحيح ابن حبان، ج 4، ص 474; المعجم الكبير طبرانى، ج 12، ص 137، و چندين كتاب حديثى ديگر.
(195) - صحيح مسلم، ج 2، ص 152; مسند احمد بن حنبل، ج 1، ص 223; سنن ابى داود، ج 1، ص 273; سنن ترمذى، ج 1، ص 121.
(196) - صحيح مسلم، ج 3، ص 152; مسند ابى داود، ص 355.
(197) - صحيح مسلم، ج 3، ص 152، مضمون اين احاديث از عبداللّه بن مسعود و ابوهريره هم نقل شده است.(هيثمى، مجمع الزوائد، ج2، ص 161) و نيز از ابوايوب: مسند ابى داود، ص 81.
(198) - طبرانى، المعجم الكبير، ج 3، ص 169.
(199) - بيهقى، السنن الكبرى، ج 3، ص 169.
(200) - شرح نووى بر مسلم، ج 5، ص 219، و به نقل از او: سيوطى، تنوير الحوالك، ص 163.
(201) - ابن حجر، فتح البارى، ج 2، ص 20.
(202) - سرخسى، المبسوط، ج 1، ص 149.
(203) - در اين باره رجوع شود به نوشته اين جانب تحت عنوان «دانشمندان اسلام و قول به صرفه» كه در سال 1372 از طرف كنگره شيخ مفيد در قم چاپ و منتشر شده است.
(204) - كافى، ج3، ص229.
(205) - مجمع البيان، ج 6، ص 69.
(206) - همان.
(207) - تفسير القمى، ج 2، ص 31.
(208) - مجمع البيان، ج 6، ص 718.
(209) - تفسير قمى، ج 2، ص 34.
(210) - مجمع البيان، ج 6، ص 732.
(211) - تفسير عياشى، ج 2، ص 328.
(212) - همان.
(213) - شروع تفسير، جزء شانزدهم قرآن در تاريخ 22/10/1380 قم.
(214) - مستدرك الوسائل، ج 17، ص 361.
(215) - تفسير البرهان، ج 6، ص 242.
(216) - تفسير عياشى، ج 3، ص 336.
(217) - كافى، ج 2، ص 58.
(218) - تفسير عياشى، ج 2، ص 338.
(219) - ابن منظور: لسان العرب، ج 13، ص 331.
(220) - اين مطلب در روايتى از اميرالمؤمنين (ع) نقل شده و امام در ادامه گفته است كه در ميان شما هم كسى مانند او وجود دارد (علل الشرايع، ج 10، ص 40) به گفته طريحى و ابن منظور آن حضرت خودش اراده كرده بود، چون بر سر او هم دو ضربت كارى وارد شد كه ضربت دوم باعث مرگ او شد; ضربت اول در روز خندق و ضربت دوم در محراب مسجد كوفه توسط ابن ملجم. (لسان العرب، ج 13، ص 333، مجمع البحرين، ج 3، ص 495).
(221) - اين وجه تسميه ها را از كتاب هاى زير استخراج كرديم:
تفسير طبرى، ج 9، ص 9-8; زمخشرى، الكشاف، ج 2، ص 743; طبرسى، مجمع البيان، ج 6، ص 756; تفسير فخر رازى، ج 21، ص 144; صدوق، كمال الدين، ص 393; ابن اثير، النهاية فى غريب الحديث، ج 4، ص 52; لسان العرب، ج 13، ص 332.
(222) - رجوع شود به دكتر خزائلى، اعلام قرآن، ص 320.
(223) - در اثبات اين نظر، آقاى امير توكل كامبوزيا كتابى تحت عنوان: «ذوالقرنين يا تسن شى هوانك تى بزرگترين پادشاه چين» نگاشته كه در 72 صفحه از سوى شركت انتشار بدون تاريخ به چاپ رسيده است.
(224) - رجوع شود به ويل دورانت، مشرق زمين گهواره تمدن، ص 768.
(225) - شيخ صدوق، كمال الدين، ص 393 و علل الشرائع، ج 1، ص 40.
(226) - مقريزى، الخطط و الاثار، ج 1، ص 285، دارالكتب العلميه، بيروت، 1418.
(227) - بيرونى، الاثار الباقيه، ترجمه اكبر دانا سرشت، ص 64-65، اميركبير، تهران، 1363.
(228) - طنطاوى، الجواهر فى تفسير القرآن، ج 9، ص 215.
(229) - ياقوت حموى، معجم البلدان، ج 3، ص 247.
(230) - تاج العروس، ج 1، ص 335.
(231) - البداية و النهاية، ج 2، ص 124.
(232) - ابن خلدون، مقدمه، ترجمه گنابادى، ج 1، ص 18، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران، 1359، هـ . ش.
(233) - فخر رازى، ج 21، ص 163 ـ 165.
(234) - رجوع شود به: ويل دورانت ، تاريخ تمدن، يونان باستان ج 2، ص 65 به بعد.
(235) - كمال الدين، ص 394.
(236) - علل الشرائع، ج 1، ص 40.
(237) - كمال الدين، ص 393.
(238) - خصال صدوق، ص 255; تاريخ طبرى، ج 1، ص 163.
(239) - تاريخ طبرى، ج 1، ص 256.
(240) - دكتر سيد حسن صوفى، ذوالقرنين كيست؟ ص 80، كانون انتشارات محمدى، تهران، 1358، هـ . ش.
(241) - اين شأن نزول در بسيارى از كتب تفاسير نقل شده است.
(242) - سفر دانيال، باب هشتم، جمله 1 ـ 21.
(243) - همان، باب دهم، جمله 1.
(244) - سفر اشعياى نبى، باب 45، جمله 1. و باب 46، جمله 11.
(245) - سفر عزرا باب اول، جمله 2 ـ 11.
(246) - ابوالكلام آزاد، كورش كبير (ذوالقرنين)، ص 195، ترجمه باستانى پاريزى، انتشارات كورش، تهران، 1374 هـ .
(247) - همان، ص 196.
(248) - همان، ص 197.
(249) - همان، ص 198.
(250) - سيد حسن صفوى، ذوالقرنين كيست؟ ص 48 ـ 53.
(251) - همان، ص 54.
(252) - كورش كبير، ص 197.
(253) - دكتر خزائلى، اعلام قرآن ص 322.
(254) - الميزان، ج 13، ص 426.
(255) - مضمون آيات 93 ـ 98 از سوره كهف.
(256) - كورش كبير، ص 279.
(257) - همان، ص 280.
(258) - مقدسى، احسن التقاسيم، ص 289.
(259) - كورش كبير، ص 283.
(260) - احسن التقاسيم، ص 277 ـ 278. بيرونى هم اين جريان را نقل كرده ولى به جاى الواثق باللّه نام معتصم را آورده است: الآثار الباقيه، ص 66.
(261) - كورش كبير، ص 273.
(262) - تاريخ هرودوت، ج 1، ص 104.
(263) - مانند سفر پيدايش باب 10، جمله 2، و سفر تاريخ باب 5، جمله 4.
(264) - كتاب حزقيال نبى، باب 38، جمله هاى 2 ـ 3.
(265) - همان، جمله هاى 15 ـ 23.
(266) - مكاشفه يوحنا، باب 20، جمله هاى 7 ـ 9.
(267) - ج ، ساندرز، تاريخ فتوحات مغول، ترجمه ابوالقاسم حالت، انتشارات امير كبير، تهران، 1361، ص 13.
(268) - شاهنامه.
(269) - تفسير قمى، ج 2، ص 46.
(270) - كافى، ج 2، ص 222.
(271) - تفسير عياشى، ج 2، ص 352.
(272) - كنز الدقائق، ج 6، ص 148.
(273) - همان.
(274) - مجمع البيان، ج 6، ص 772.
(275) - سيوطى، معترك الاقران، دارالكتب العلميه، بيروت، 1408، ج 1، ص 208.
(276) - ابن المعتز، البديع، چاپ مصر، ص 19.
(277) - رمّانى، النكت فى اعجاز القرآن، چاپ شده در مجموعه سه رساله در اعجاز قرآن، دارالمعارف مصر، 1976، ص 85.
(278) - جرجانى، دلائل الاعجاز، دارالمعرفة، بيروت، 1987، ص 368.
(279) - همان، 335.
(280) - جرجانى، اسرار البلاغة، مكتبة المثنى، بغداد، 1979، ص 40.
(281) - ابن رشيق، العمدة، مكتبة الهلال، بيروت، 1416، ج 1، ص 427.
(282) - همان، ص 420.
(283) - همان، 434.
(284) - سوره مريم، آيه 4.
(285) - خفاجى، سرالفصاحة، مكتبة الخانجى، قاهره، 1350 هـ، ص 108.
(286) - يحيى بن حمزه، الطراز المتضمن لاسرار البلاغة، دار الكتب العلمية، بيروت، 1400 هـ، ج 1، ص 212.
(287) - ابن زملكانى، التبيان فى علم البيان، مطبعة المعانى، بغداد، 1383، ص 41.
(288) - همان، ص 46.
(289) - سوره بقره، آيه 16.
(290) - الطراز، ج 1، ص 212.
(291) - نهج البلاغه، خطبه 136. به خدا سوگند كه داد ستمديده را از كسى كه به او ستم كرده است بازستانم و مهار ستمگر را بگيرم واو را به آبشخور حق كشانم، اگر چه خوشايند او نباشد.
(292) - الطراز، ج 1، ص 217.
(293) - همان، ص 226.
(294) - اسرار البلاغة، ص 52 به بعد.
(295) - فخر رازى، نهاية الايجاز، المكتب الثقافى، قاهره، 1992، ص 193.
(296) - ابن ابى الاصبع، بديع القرآن، ترجمه سيد على ميرلوحى، انتشارات آستان قدس رضوى، مشهد 1368، ص 125 به بعد.
(297) - زركشى، البرهان فى علوم القرآن، دارالفكر، بيروت، 1408، ج 3، ص 497 به بعد.
(298) - سيوطى، الاتقان، المكتبة العصرية، بيروت، 1408، ج 3، ص 135 به بعد.
(299) - سوره كهف: آيه 99.
(300) - سوره تكوير، آيه 18.
(301) - سوره ذاريات، آيه 41.
(302) - سوره انبياء، آيه 18.
(303) - سوره حجر، آيه 94.
(304) - سوره اعراف، آيه 154.
(305) - سوره حاقّه آيه 11.
(306) - بديع القرآن، ص 128.
(307) - سوره فرقان، آيه 60.
(308) - سوره مائده، آيه 64.
(309) - سوره يس، آيه 37.
(310) - سوره نحل، آيه 112.
(311) - سوره شعراء آيه 225.
(312) - ابن فارس، معجم مقاييس اللغة، افست قم، مكتب الاعلام الاسلامى، 144 هـ، ج 6، ص 26.
(313) - سوره انعام، آيه 59.
(314) - «مفتاح» يا جمع «مَفْتَح» است كه به معناى گنجينه، خزانه و محلِ تجمع اشياء است و يا جمع «مِفْتَح» است كه به معناى مفتاح به معناى كليد است، و جمع مفتاح نيست چون جمع مفتاح، مفاتيح مى آيد، هر چند برخى از نحويان جمع مفتاح را مفاتح هم گفته اند (تفسير كوثر، ج 3، ص 415).
(315) - سوره ملك، آيه 7.
(316) - سوره هود، آيه 44.
(317) - سوره اسراء، آيه 24.
(318) - سوره كهف، آيه 77.
(319) - سوره يس، آيه 53.
(320) - حسكانى، شواهد التنزيل، ج 1، ص 474.
(321) - مجمع البيان، ج 7، ص 4.
(322) - همان.