/ سوره توبه / آشنايى با سوره توبه

آشنايى با سوره توبه اين سوره مباركه نهمين سوره از قرآن شريف است كه پيش از آغاز ترجمه و تفسير آن، براى آشنايى بيشتر، به نكاتى از ويژگى هاى آن اشاره مى رود:

1 - فرودگاه اين سوره به باور بيشتر مفسّران همه آيات اين سوره مباركه در مدينه بر قلب پاك پيامبر نور فرود آمده، امّا برخى نيز بر آنند كه همه آيات اين سوره جز دو آيه از آخرين آيات آن، در مدينه فرود آمده است.

2 - تاريخ فرود اين سوره در سال نهم هجرى، درست يك سال پس از فتح «مكّه» و يك سال پيش از حجة الوداع فرود آمد؛ چراكه «مكّه» در سال هشتم فتح شد و آخرين حجّ پيامبر گرامى نيز در سال دهم هجرت بود.

«مجاهد» و «قتاده» آورده اند كه: سوره توبه آخرين سوره اى بود كه در مدينه بر پيامبر گرامى فرود آمد.

3 - شمار آيات و واژه هاى آن اين سوره مباركه بنا بر شمار كوفيان داراى 129 آيه و از ديدگاه برخى داراى 130 آيه است.

گفتنى است كه سوره توبه از 4098 واژه و 10488 حرف تشكيل شده و داراى بخش هاى متنوّع و مفاهيم بلند و معارف ارزشمند بسيارى است.

4 - نام اين سوره اين سوره داراى نام هاى متعدّدى است كه به ده نام آن اشاره مى رود:

1 - «برائه»، دليل نامگذارى اين سوره به اين نام آن است كه اين سوره با همين واژه آغاز مى گردد؛ و نيز هدف از فرود آن اعلان بيزارى از كفرگرايان است.

2 - «توبه»، و بدان دليل به اين نام خوانده شده است كه واژه «توبه» در آيات آن بسيار به كار رفته است، كه براى نمونه مى توان به آيات 15 و 75 و 118 نگريست.

3 - «فاضحه»، واژه «رسواگر» نام ديگر اين سوره است.

«سعيد بن جبير» در اين مورد آورده است كه: من در حضور «ابن عباس» اين سوره مباركه را به نام سوره «توبه» خواندم كه او گفت: نام ديگر اين سوره «فاضحه» است، چرا كه آيات اين سوره به گونه اى يكى پس از ديگرى در مورد منافقان فرود مى آمد كه ما فكر مى كرديم نام و نشان يكى از آنان را نيز نگفته نگذارد و همه را رسوا سازد.

و نيز بدان دليل به اين نام نامگذارى شده است كه بافرود آن، بى چهرگان و نفاق پيشگان در جامعه رسوا شدند.

4 - «مبعثره»، نام ديگر اين سوره مباركه «كاونده» است.

در اين مورد «ابن عباس» آورده است كه بدان دليل اين سوره مباركه به اين نام ناميده شده است كه از درون آلوده و اسرار شرر بار منافقان و خودكامكان و تاريك انديشان كاوش مى كند و خبر مى دهد.

5 - «مقشقشه»، نام ديگر اين سوره «رهاننده» از آفت نفاق و شرك است. «ابن عباس» مى گويد: اين سوره بدان دليل به اين نام نامگذارى گرديده است كه هر كس بدان ايمان داشته باشد از آفت شرك و نفاق رها مى گردد؛ چرا كه در اين سوره همگان به اخلاص فراخوانده شده اند.

6 - «بحوث»، نام ديگر اين سوره «كاونده و پژوهنده» است.

«ابو ايوب انصارا» آورده است كه اين سوره مباركه بدان دليل به اين نام خوانده شده كه از درون آلوده و اسرار خائنانه منافقان كاوش مى كند.

7 - «مدمدمه»، واژه «دمدم» به مفهوم هلاكت و نابودى است، و «مدمدمه» نيز به همين مفهوم مى باشد كه نام ديگر اين سوره است.

8 - «حافره»، نام ديگر اين سوره آشكار كننده است؛ چرا كه در آيات آن از نيت ها و هدف هاى زشت و ظالمانه منافقان كه در دل نهان مى داشتند پرده برداشته شده است.

9 - «مثيره»، نام ديگر اين سوره «افشاننده» و «انگيزاننده» است؛ چرا كه رسوايى هاى منافقان را برملا مى سازد.

10 - «سوره عذاب»، و پاره اى ديگر اين سوره را «سوره عذاب» ناميده اند؛ چرا كه اين سوره و آيات آن درمورد عذاب و كيفر كفرگرايان فرود آمده است.

5 - پاداش تلاوت اين سوره 1 - از پيامبر گرامى آورده اند كه فرمود:

من قراء سورةالانفال و برأئَة فانا شفيع له...(143)

هركس سوره «انفال» و برائة» را تلاوت كند، من در روز رستاخيز شفاعتگر او خواهم بود...

2 - و از حضرت صادق عليه السلام آورده اند كه اين سوره مباركه و سوره انفال يك سوره مى باشند و پاداش تلاوت آن ها همانند است. الانفال و البرائة واحدة...(144)

3 - ونيز از پيامبر گرامى آورده اند كه فرمود: همه قرآن شريف آيه آيه و به صورت واژه واژه فرود آمد، امّا دو سوره «برائه» و «اخلاص» به يكباره و به همراه هفتاد صف از فرشتگان بر من نازل گرديد و هر كدام از اهميت اين سوره و محتواى آن را كه بيانگر توحيد و يكتا گرايى و يكتا پرستى است سفارش مى كردند.

6 - چرا در آغاز اين سوره «بسم الله» نيست؟ در اين مورد ديدگاه ها متفاوت است:

1 - به باور برخى بدان دليل اين سوره مباركه بدون «بسم الله» آغاز مى گردد كه در حقيقت ادامه سوره انفال است و هر دو يك سوره را تشكيل مى دهند؛ چرا كه در آن سوره سخن از عهدها و پيمان ها و در اين سوره سخن از اعلان پايان يافتن زمان آنهاست.

2 - از امير مؤمنان آورده اند كه فرمود: بدان دليل در آغاز اين سوره «بسم اللَّه» فرودنيامده است، كه عنوان آن نشانگر مهر و بخشايش خداست و هدف از فرود اين سوره، برداشتن امان و اعلان بيزارى از كفرگرايان و مشركان تجاوزكار است.

3 - «ابن عباس» در اين مورد آورده است كه: به «عثمان» گفتم: چرا سوره برائت و انفال را كه از سوره هاى «مئين(145)» و «مثانى(146)» مى باشند در رديف «سبع طوال(147)» آورده و در آغازش «بسم الله» را نياورده ايد؟

او پاسخ داد: شيوه پيامبر اين گونه بود كه وقتى آيات قرآن بر او فرود مى آمد، به يكى از نويسندگان وحى دستور مى داد كه آنها را در كدامين سوره و در پى كدامين آيه بنگارد. سوره انفال از نخستين سوره هايى است كه در «مدينه» فرود آمد و سوره «برائه» از آخرين سوره هاى نازل شده در اين شهر مقدس است، و از آنجايى كه محتواى اين دو سوره بسيار به يكديگر شباهت دارند، ما چنين پنداشتيم كه سوره «برائه» به نوعى ادامه سوره انفال است، و خود پيامبر نيز در اين مورد چيزى نگفت؛ از اين رو ما اين سوره را در رديف هفت سوره طولانى قرار داده و ميان آن دو «بسم اللّه» ننوشتيم.

7 - دورنمايى از سوره توبه با عنايت به اين نكته ظريف كه اين سوره از آخرين سوره هايى است كه بر پيامبر گرامى فرود آمد، و بدان دليل كه هنگام فرود آن، روزگار قدرت و نيرو يافتن جامعه اسلامى و درهم نورديده شدن آخرين نقشه ها و شگردهاى تجاوزكارانه شرك گرايان و پايان ماجرا جويى هاى آشكار و ميدان دارى شرربار آنان بود، به همين جهت محتواى اين سوره و معارف و مفاهيم و مقررات آن از اهميّت ويژه اى برخوردار است.

در اين سوره پيرامون حال و روز بقاياى شرك و جاهليت و لزوم بيگانگى با آنان،

علايم و خصلت هاى نكوهيده نفاق گرايان و فرجام سياه آنان،

شگردهاى و نقشه ها و بازى هاى شوم آنان،

اعلان بيزارى خدا و پيامبر از حق ستيزان و حق ناپذيران،

اعلان قطع رابطه با آنان و به دور افكندن عهدها و پيمان هاى جامعه اسلامى با آنان به كيفر پيمان شكنى پياپى شان سخن رفته است.

ونيز موضوعات سرنوشت سازى چون اصل دفاع و جهاد در راه خدا و آمادگى رزمى هماره براى جلوگيرى از تجاوز شرك و بيداد،

دعوت مردمِ با ايمان به اتحاد و يكپارچگى و پرهيز از تفرقه و پراكندگى،

هشدار به عناصر و جريان هاى راحت طلب و بهانه جو و گريزان از دفاع و جهاد،

ستايش از مهاجران و مؤمنان راستين و جهادگران پر اخلاص و پرشهامت،

فراخوان همگانى به سوى توحيد گرايى و يكتا پرستى و هشدار از انحراف يهود و نصارا،

هشدار به دانشوران و دانشمندان در وانهادن وظيفه روشنگرى و رسالت دعوت به حق و باز داشتن جامعه از لغزش و انحراف،

بحث زكات و پرداخت حقوق مالى و هشدار از انحصار ثروت و امكانات جامعه،

دعوت به فراگرفتن دانش و كسب بينش و لزوم آموزش و پرورش همگانى و گسترش فرهنگ و شناخت در جامعه،

داستان هجرت تاريخى وتاريخ ساز پيامبر و ره آورد آن،

ماه هاى حرام و حرمت جنگ و پيكار در آنها،

دريافت «جزيه» يا نوعى ماليات از اقليت هاى سالم و خواهان همزيستى مسالمت آميز و تضمين امنيّت آنان،

عمران و آبادانى مساجد و مفهوم حقيقى آن،

هدفدارى و هدف خواهى،

دو غزوه درس آموز، «حنين» و «تبوك» و دستاوردهاى آنها،

و ده ها موضوع اصلى و فرعى ديگرى كه به تابلو رفته است.