راه خدا يكى بيش نيست

آيه (152) وانّ هذا صراطى مستقيما فاتبعوه...: حكم دهم در اين گروه از آيات اين است كه مى‏فرمايد: و اين راه درست من است از آن پيروى كنيد و از راههاى ديگر پيروى نكنيد كه شما را از راه خدا دور مى‏كند.

توجه كنيم كه «صراط» كه منظور از آن راه خداست به صورت مفرد آمده و «سُبُل» كه منظور راههاى ديگر است به صورت جمع آمده مفهوم آن اين است كه راه خدا فقط يك راه است، ولى راههاى ديگر متفاوت و چندين و چند راه است مسلم است كه خط مستقيم ميان دو نقطه بيش از يكى نمى‏تواند باشد كه در عين حال نزديكترين هم هست. صراط مستقيم خدا هم يكى بيش نيست و اين آيه از جمله آياتى است كه به روشنى كثرت‏گرايى دينى را نفى مى‏كند و سخن كسانى را كه تمام اديان را در هر زمانى قابل پيروى و نجات دهنده مى‏دانند باطل مى‏شمارد.

در قرآن كريم هيچ كجا «صراط مستقيم» به صورت جمع نيامده، ولى «سبيل» حتى در جايى كه به خدا نسبت داده شده، به صورت جمع آمده است:

والذين جاهدوا فينا لنهدينهم سُبُلنا (عنكبوت/69)

و كسانى كه در راه ما جهاد كنند، البته آنها را به راههاى خود هدايت مى‏كنيم.

منظور از «صراط»دين خداست كه شامل جهان بينى و اعتقادات و احكام است و آن در هر زمانى بيش از يكى نيست، ولى منظور از «سبلنا» راههاى نزديك شدن به خداست و از راههاى گوناگونى مى‏توان به خدا نزديك شد مانند راه نماز، راه حج، راه زكات، راه نيكى به مردم و راههاى مختلف ديگر.

حتى در آيه مورد بحث نيز «سُبُل» همين راهها؛ يعنى احكام فرعى است چون اين گروه از آيات در مقام ردّ احكام جعلى مشركان و بيان احكام واقعى خداوند است. از مجموع احكام الهى به عنوان صراط مستقيم ياد مى‏كند و از احكام جعلى مشركان به عنوان «سبل» نام مى‏برد و خاطرنشان مى‏كند كه از صراط مستقيم خدا پيروى كنيد و از راههاى ديگر پيروى نكنيد كه شما را از راه خدا دور مى‏سازد.

در پايان آيه همان جمله‏اى را كه در پايان دو آيه قبلى آمده بود تكرار مى‏كند و توجه مردم را به اين مطلب جلب مى‏كند كه اينها سفارش خداوند بر شماست شايد شما پرهيزگارى كنيد. تكرار اين جمله در پايان اين سه آيه براى تأكيد مطلب است و اينكه جمله را در آيه نخست با (تعقلون) و در آيه دوم با (تذكرون) و در آيه سوم با (تتقون) ختم مى‏كند، براى تفنن در عبارت است هر چند كه فرقهايى را ميان آنها گفته‏اند.

ده فرمانى كه در اين سه آيه آمده مشابه ده فرمانى است كه در تورات آمده است.

ثُمَّ آتَيْنا مُوَسى الْكِتابَ تَمامًا عَلَى الَّذىآ أَحْسَنَ وَ تَفْصيلاً لِكُلِّ شَىْ‏ءٍ وَ هُدًى وَ رَحْمَةً لَعَلَّهُمْ بِلِقآءِ رَبِّهِمْ يُؤْمِنُونَ «154 »وَ هذا كِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَ اتَّقُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ «155 »أَنْ تَقُولُوآا اِنَّمآ أُنْزِلَ الْكِتابُ عَلى طآئِفَتَيْنِ مِنْ قَبْلِنا وَ اِنْ كُنّا عَنْ دِراسَتِهِمْ لَغافِلينَ «156 »أَوْ تَقُولُوا لَوْ أَنّآ أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْكِتابُ لَكُنّآ أَهْدى مِنْهُمْ فَقَدْ جآءَكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ هُدًى وَ رَحْمَةٌ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَّبَ بِآياتِ اللّهِ وَ صَدَفَ عَنْها سَنَجْزِى الَّذينَ يَصْدِفُونَ عَنْ آياتِنا سُوآءَ الْعَذابِ بِما كانُوا يَصْدِفُونَ «157 »

سپس به موسى كتاب داديم تا براى كسى كه نيكى كرده نعمت تمام شود و بيان مفصل هر چيزى و هدايت و رحمتى باشد شايد آنها به ملاقات پروردگارشان ايمان بياورند(154) و اين كتابى است كه آن را نازل كرديم و مبارك است پس، از آن پيروى كنيد و پروا داشته باشيد شايد به شما رحم شود (155) مبادا بگوييد كه كتاب فقط بر دو طايفه پيش از ما نازل شده است و همانا ما از خواندن آنان غافل بوديم (156) يا بگوييد اگر بر ما كتاب فرستاده مى‏شد، ما از آنها راه يافته‏تر بوديم. همانا نشانه روشنى از پروردگارتان و هدايت و رحمتى بر شما آمده؛ پس چه كسى ستمكارتر از كسى است كه آيات خدا را تكذيب كند و از آن روى گرداند؟ بزودى كسانى را كه از آيات ما روى گردان شوند به خاطر همين روى‏گردان شدنشان با بدترين عذاب آنها را كيفر خواهيم داد (157)

تفسير و توضيح

هدف از نزول تورات

آيه (154) ثم اتينا موسى الكتاب تماما على الذى احسن...: ده فرمانى كه در سه آيه پيش آمد، فرمانهاى كلى خداوند و سفارشهاى او براى بشر است و تمام انبيا موظف بودند كه آنها را برسانند. اينك در اين آيه اشاره مى‏كند كه پس از تشريع آن فرمانها و سفارشها كه در زمانهاى قديم و شايد همزمان با آغاز پيدايش جامعه‏هاى بشرى تشريع شده است، تورات را براى موسى نازل كرديم تا آن فرمانها را به تفصيل در آن بياوريم.

در اين آيه هدف از نزول تورات بر موسى را پنچ چيز معرفى مى‏كند:

1 ـ تمام شدن نعمت بر كسى كه نيكويى كرده و منظور از او هركسى است كه درزمان موسى به تورات عمل كرد.

2 ـ تفصيل دادن به همه چيز؛ در تورات تفصيل همه مطالبى كه براى هدايت بشر لازم است آمده همانگونه كه در قرآن هم آمده است.

3 ـ هدايتى براى مردم؛

4 ـ رحمت و بخشايشى براى مردم؛

5 ـ ايمان آوردن مردم به ملاقات پروردگار كه منظور روز قيامت است.

معلوم مى‏شود كه در تورات اصلى مطالبى راجع به قيامت آمده بوده است و اينكه در تورات كنونى راجع به قيامت مطلب روشنى نيامده دليل بر تحريف شدن آن است.

ردّ بهانه جوييهاى مشركان

آيات (155-157) وهذا كتاب انزلناه مبارك فاتبعوه...: پس از ذكر تورات و هدفهاى نزول آن، سخن از قرآن به ميان مى‏آورد و مى‏فرمايد: اين (يعنى قرآن) كتابى است كه نازل كرديم و مبارك است؛ يعنى خير فراوانى در آن وجود دارد. پس، از آن پيروى كنيد و تقوا داشته باشيد شايد مورد رحمت قرار گيريد.

در آيات بعد خاطر نشان مى‏سازد كه نزول قرآن بهانه‏هاى واهى اهل مكه و مشركان را از بين مى‏برد. آنها ممكن بود براى مشرك بودن خود بهانه‏هايى بياورند از جمله اينكه بگويند كتاب و دين براى يهود و نصارى نازل شده بود و براى ما نازل نشده بود و ما از خواندن تورات و انجيل توسط آنها غافل و بيخبر بوديم. بنابراين حجت بر ما تمام نشده است و يا بگويند اگر براى مردم مكه هم كتابى مانند تورات و انجيل نازل شده بود ما از يهود و نصارى راه يافته‏تر بوديم و ما بهتر از آنها به راه دين خدا مى‏رفتيم. به طورى كه در آيه ديگر هم آمده:

واقسموا باللّه‏ جهد ايمانهم لئن جاءهم نذير ليكوننّ اهدى من احدى الامم(فاطر/42)

و سوگندهاى سختى به خدا خوردند كه اگر برايشان هشدار دهنده‏اى بيايد از هر يك از امتها (يهود و نصارى) راه يافته‏تر مى‏شوند.

معلوم مى‏شود كه مردم مكه از تورات و انجيل و دين يهود و نصارى اطلاعات اجمالى و اندكى داشتند، ولى گمان مى‏كردند آن كتابها مخصوص اقوام يهود و نصارى است و براى مردم مكه نيست و لذا در مكه در عصر ظهور اسلام از كسى كه يهودى يا نصرانى باشد سراغ نداريم البته كسانى مانند ورقة بن نوفل و قس بن ساعده بودند كه از بعضى از مطالب دينى آگاهى داشتند، ولى تابع موسى و يا عيسى نبودند و مردم مكه خود را تابع ابراهيم و اسماعيل مى‏دانستند.

آرزوى مردم مكه

معلوم مى‏شود كه مردم مكه همواره در اين فكر و حتى در اين آرزو بودند كه براى آنها هم كتابى آسمانى مانند تورات و انجيل نازل شود. در اين آيات اظهار مى‏دارد كه اكنون كه قرآن بر شما نازل شده، ديگر شايسته نيست شما اين سخنان را بگوييد و اينك حجتى آشكار از سوى خداوند بر شما آمده كه مانند تورات و انجيل هدايتگر مردم و مايه رحمت براى شماست. ديگر پس از نزول قرآن و آمدن آيات خدا، بهانه‏اى براى شرك وجود ندارد و شما نبايد آيات خدا را تكذيب كنيد.

سپس مى‏فرمايد: چه كسى ستمكارتر از كسى است كه آيات خدا را تكذيب كند و از آن روى‏گردان شود؟ در پايان آنها را در صورت روى‏گردانى از آيات خداو قرآن، تهديد به شديدترين عذابها مى‏كند و مى‏فرمايد: بزودى كسانى را كه از آيات ما اعراض مى‏كنند به خاطر همين اعراض كردن با بدترين نوع عذاب، كيفر خواهيم داد.

هَلْ يَنْظُرُونَ اِلاّ آأَنْ تَأْتِيَهُمُ الْمَلائآِكَةُ أَوْ يَأْتِىَ رَبُّكَ أَوْ يَأْتِىَ بَعْضُ‏آياتِ رَبِّكَ يَوْمَ يَأْتى بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ لا يَنْفَعُ نَفْسًا ايمانُها لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فىآ ايمانِها خَيْرًا قُلِ انْتَظِرُوآا اِنّا مُنْتَظِرُونَ «158 »اِنَّ الَّذينَ فَرَّقُوا دينَهُمْ وَ كانُوا شِيَعًا لَسْتَ مِنْهُمْ فى شَىْ‏ءٍ اِنّمآ أَمْرُهُمْ اِلَى اللّهِ ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِما كانُوا يَفْعَلُونَ «159»

آيا آنها انتظارى جز اين دارند كه فرشتگان به سوى آنها بيايند يا (امر) پروردگارت بيايد يا بعضى از نشانه‏هاى پروردگارت بيايد؟ آن روز كه بعضى از آيات پروردگارت بيايد، ايمان كسى كه پيشتر ايمان نياورده و يا در ايمان خود خيرى كسب نكرده، سودى نخواهد داد. بگو: منتظر باشيد كه ما منتظر هستيم (158) همانا كسانى كه در دين خود تفرقه انداختند و گروه گروه شدند، تو را كارى با آنها نيست همانا كار آنها با خداست آنگاه آنها را از آنچه كرده‏اند خبر مى‏دهد(159)

تفسير و توضيح

مشركان در انتظار سرنوشت

آيه (158) هل ينظرون الا ان تأتيهم الملائكة...: آيه در مقام تهديد مشركان است. آنها كه با تمام حجتها و آيات الهى، به دين خدا ايمان نياوردند و در گمراهى خود باقى ماندند. آيا آنها در انتظار چه چيزى هستند؟ آيا انتظار آن را دارند كه فرشتگان الهى بيايند و آنها را قبض روح كنند يا در انتظار فرود آمدن امر خدا يعنى برپايى روز قيامت هستند يا منتظرند كه بعضى از نشانه‏هاى خدا يعنى عذاب الهى بر آنها نازل شود؟

البته مشركان، به قيامت و عذاب خدا عقيده نداشتند و اين از باب طعنه زدن بر آنهاست كه در اصطلاح به آن «تهكّم» گفته مى‏شود و يكى از فنون مناظره است. چه آنها به اين امور عقيده داشته باشند يا نداشته باشند و چه انتظار آن را بكشند يا نكشند، اينها امورى است كه واقع خواهد شد. هم مرگ و قيامت حتمى است و هم نزول عذاب الهى بر جامعه‏اى كه پيامبران را تكذيب كند، حتمى است. پس در واقع آنها چه بدانند و چه ندانند در انتظار اين امور هستند.

اينكه در آيه گفته شده كه انتظار دارند پروردگار تو بيايد، منظور امر پروردگار است، چون خداوند جسم نيست كه به سمتى بيايد و اتفاقا نظير اين آيه آيه ديگرى است كه در آن در كنار آمدن فرشتگان از آمدن امر پروردگار خبر داده است:

هل ينظرون الاّ ان تأتيهم الملائكة او يأتى امر ربك (نحل/33)

آيا جز اين انتظار دارند كه فرشتگان به سوى آنها بيايند يا امر پروردگار تو بيايد.

بيهودگى ايمان هنگام نزول عذاب

در ادامه آيه مورد بحث، حقيقت مهمى را بيان مى‏كند و آن اينكه وقتى بعضى از نشانه‏هاى پروردگار رسيد يعنى عذاب الهى نازل شد و يا قيامت برپا گرديد و نهانها آشكار شد، ديگر در چنين موقعيتى ايمان آوردن سودى ندارد چون ديگر تكليف برداشته شده و انسان بايد در وقت خود ايمان بياورد و ايمان پس از مشاهده آثار مرگ يا عذاب الهى بى‏فايده است و لذا مى‏فرمايد: روزى كه بعضى آيات پروردگارت آمد، ايمان كسى كه پيش از آن ايمان نياورده بود و يا در ايمان خود، خيرى كسب نكرده بود، سودى نمى‏دهد. بنابراين حتى اگر ايمان داشته باشد، ولى خيرى كسب نكند بى‏فايده است.

منظور از كسب خير تنها عمل كردن نيست، بلكه نفوذ ايمان در روح انسان است. كسى كه ايمان او با ترديد همراه است و ايمان در وجود او جا نگرفته، در واقع در ايمان خود كسب خير نكرده است. بنابراين كسانى كه ايمان واقعى دارند، ولى گناه هم كرده‏اند از تحت اين آيه خارج هستند و چنين نيست كه ايمان آنها سودى نداشته باشد چون آنها هم در ايمان خود كسب خير كرده‏اند هرچند كه گناهانى هم دارند. به عقيده بسيارى از فرقه‏هاى اسلام و از جمله شيعه، عمل جزء ايمان نيست هر چند كه در نجات انسان نقش تعيين كننده‏اى دارد.

اين آيه نظير آيات ديگرى است كه اين حقيقت در آنها هم آمده است:

قل يوم الفتح لاينفع الذين كفروا ايمانهم و لا هم ينظرون (سجده/29)

بگو در روز پيروزى براى كسانى كه كافر شده‏اند، ايمانشان سودى نخواهد داد و به آنها مهلت داده نخواهد شد.

فلم يك ينفعهم ايمانهم لمّا رأوا بأسنا (غافر/85)

پس ايمان آنها هنگامى كه عذاب ما را ديدند، به آنها سودى نخواهد داد.

همانگونه كه فرعون وقتى با مرگ روبرو شد، به خداى موسى ايمان آورد، ولى خطاب رسيد كه اكنون ديگر فايده ندارد. (رجوع شود به سوره يونس آيه 91)

در آيه مورد بحث، مى‏توان آمدن بعضى از آيات پروردگار را به علايم و نشانه‏هاى روز قيامت تفسير كرد، چون طبق آيات و روايات معتبر، پيش از برپايى قيامت در جهان اتفاقات و حوادث خارق العاده‏اى رخ خواهد داد كه در اصطلاح به آنها «اشراط ساعة» مى‏گويند. وقتى اين حوادث رخ داد ديگر ايمان آوردن سودى ندارد.

در پايان آيه مى‏فرمايد: منتظر باشيد كه ما نيز منتظر هستيم. اينها حوادثى است كه اتفاق خواهد افتاد و هر كسى در گروِ اعمال خويش است.

كيفر تفرقه افكنان در دين

آيه (159) ان الذين فرّقوا دينهم و كانوا شيعا...: اختلافات و فرقه‏گرايى‏هايى كه در اديان الهى صورت گرفته، همگى ناشى از خودخواهى‏ها و جاه‏طلبى‏ها و تفسير و توجيه مبانى دين براساس هواها و هوسهاست و هركس مطابق با ميل خود، متون دينى را تأويل و توجيه كرده است و از اينجاست كه در اديان الهى فرقه‏هاى گوناگونى پيدا شده و به خصوص در دينهاى يهود نصارى و اسلام با فرقه‏ها و مذاهب گوناگونى، روبرو هستيم.

اين آيه هرچند كه درباره مشركان و يهود و نصارى است و اينكه مشركان، دين ابراهيم و يهود و نصارى، دين موسى و عيسى را دچار تفرقه كردند، ولى در عين حال حكم عامّى مى‏دهد و شامل مسلمانانى كه پس از پيامبر در دين اسلام تفرقه به وجود آوردند نيز مى‏شود.

مى‏فرمايد: كسانى كه در دين خود تفرقه انداختند و گروه گروه شدند، تو را با آنها كارى نيست، بلكه كار آنها با خداست و خداوند در روز قيامت از آنچه كرده‏اند خبر مى‏دهد. منظور اين است كه تو نمى‏توانى با آنها كارى بكنى، ولى خدا به خاطر اين عمل زشت، آنها را كيفر خواهد داد.

در چندين روايت كه به «حديث افتراق» معروف است از پيامبر نقل شده كه يهود بر هفتاد و يك فرقه و نصارى بر هفتاد و دو فرقه تقسيم شده‏اند و امت من به هفتاد و سه فرقه تقسيم خواهند شد كه فقط يك فرقه از آنها نجات مى‏يابد. اين پيش‏بينى درست بود و پس از رحلت پيامبر متأسفانه مسلمانان دچار تفرقه و اختلاف شدند و بسيارى از آنها از قرآن و عترت كه دو منبع مطمئن براى فهم درست اسلام بود دور افتادند. اين دو منبع را خود پيامبر بارها به امت اسلامى معرفى كرده بود.

مَنْ جآءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جآءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلا يُجْزىآ اِلاّ مِثْلَها وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ «160 »قُلْ اِنَّنى هَدانى رَبّى اِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ دينًا قِيَمًا مِلَّةَ اِبْراهيمَ حَنيفًا وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكينَ «161»قُلْ اِنَّ صَلاتى وَ نُسُكى وَ مَحْياىَ وَ مَماتى لِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ «162 »لا شَريكَ لَهُ وَ بِذلِكَ أُمِرْتُ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمينَ «163 »

هركس كار نيكى بياورد، براى او ده برابر آن است و هركس كار بدى بياورد، جز مانند آن كيفر داده نمى‏شود و به آنان ستم نمى‏شود (160) بگو: همانا پروردگارم مرا به راه راست هدايت كرده، دين استوار، آيين پاك ابراهيم و او هرگز از مشركان نبود (161) بگو: همانا نماز من و عبادتهاى من و زندگى من و مرگ من براى خداست كه پروردگار جهانيان است (162) شريكى براى او نيست و به همين مأمور شده‏ام و من نخستين مسلمان هستم (163)

تفسير و توضيح

پاداش ده برابر براى كارهاى خوب

آيه (160) من جاء بالحسنة فله عشر امثالها...: كارهايى كه از انسان سر مى‏زند، سه جور است يا كار مباحى است كه خوبى و بدى ندارد و يا كار با ارزش و خوبى است و يا كار بد و زشتى است. در مقابل كارهاى مباح خداوند هيچ گونه پاداش خوب يا بد نمى‏دهد، ولى در مقابل كارهاى خوب كه از آنها به «حسنه» ياد مى‏شود، خداوند متعهد شده كه پاداش نيك بدهد. طبق اين آيه شريفه، اين پاداش ده برابر ارزش آن عمل خواهد بود و اين در حالى است كه خدا كار بد را كه «سيئه» مى‏نامد فقط يك برابر آن كيفر مى‏دهد و اين نوعى لطف و عنايت از سوى خداوند بر بندگان است.

البته ارزش معنوى كارها را ما نمى‏دانيم و معيار و مقياس و اندازه‏اى در دست نداريم كه آنها را با آن بسنجيم و اين خداست كه در مقابل اعمال انسان ارزش تعيين مى‏كند و طبق اين آيه هر ارزشى كه براى عمل خاص تعيين شود، اگر آن عمل خوب باشد، ده برابر مى‏شود و اگر بد باشد همان يك برابر است. البته بعضى از عملهاى نيك تا هفتصد برابر هم پاداش داده خواهد شد به طورى كه در آيه 261 از سوره بقره در پاداش كسانى كه اموال خود را در راه خدا مى‏دهند، آمده است. ولى به نظر مى‏رسد كه اين عددها براى تغليب است و خدا چندين و چند برابر كارهاى نيك انسان به او پاداش خواهد داد. و هركارى براى خود ارزش خاصى دارد و پاداشهاى اضافى در كارهاى متفاوت فرق دارد.

آيا اين پاداشهاى اضافى از روى استحقاق داده مى‏شود و يا يك برابرِ عمل از روى استحقاق و بقيه از روى تفضل است؟ ظاهر اين است كه پاداشهاى اضافى از روى لطف و تفضل الهى است همانگونه كه از آيه زير هم استفاده مى‏شود:

ليوفيهم اجورهم و يزيدهم من فضله (فاطر/30)

البته پاداشهاى آنان را به تمامى مى‏دهد و از فضل خود بر آنها مى‏افزايد.

پيروى پيامبر از آيين ابراهيم

آيات (161-163) قل اننى هدانى ربى الى صراط مستقيم...: پيامبر اسلام(ص) در اين آيه مأمور مى‏شود كه وضع خود را از لحاظ دينى براى مشركان بيان كند و پيروى خود را از آيين پاك ابراهيم اعلام نمايد.

مى‏فرمايد: بگو پروردگارم مرا به راه راست هدايت كرده است، دين استوارى كه همان آيين پاك ابراهيم است و او از مشركان نبود.

هم در اين آيه و هم در چندين آيه ديگر، اسلام همان دين ابراهيم و پيامبر اسلام ادامه دهنده راه ابراهيم معرفى شده است. طبق اين آيات، اسلام دين تكامل يافته ابراهيم و همان دين توحيد و اخلاص است و دينى است كه امر معاش و معاد مردم با آن راست مى‏شود. در بعضى از آيات، ابراهيم نه تنها بنيان‏گذار اسلام، بلكه پدر مسلمانان معرفى شده كه منظور از آن پدر معنوى است هرچند كه اعراب مكه خود را از نسل اسماعيل و ابراهيم مى‏دانستند و ابراهيم براى آنها پدر صلبى هم بود.

وجاهدوا فى اللّه‏ حق جهاده هواجتبيكم و ماجعل عليكم فى الدين من حرج ملة ابيكم ابراهيم هو سمّيكم المسلمين (حج/78)

و در راه خدا چنانكه شايسته است جهاد كنيد؛ او شما را برگزيد و در دين بر شما دشوارى و تنگى نگذاشت؛ اين همان آيين پدرتان ابراهيم است، او شما را مسلمان ناميده است.

در آيه مورد بحث، ضمن اينكه دين ابراهيم را دين استوار و پاك و حنيف معرفى مى‏كند اظهار مى‏دارد كه ابراهيم از مشركان نبود و اين اشاره به وضع مشركان مكه است كه آنها خود را پيروان ابراهيم مى‏دانستند، ولى در عين حال مشرك بودند و اين از شگفتيهاى تاريخ است كه كسانى كه بت مى‏پرستيدند خود را پيروان ابراهيم بت‏شكن مى‏دانستند!

سرسپردگى پيامبر اسلام به خدا

در آيه بعدى، پيامبر اسلام مأمور مى‏شود كه وابستگى و سرسپردگى كامل خود را به خداى جهان اظهار كند و بگويد: همانا نماز من و عبادتهاى من و زندگى و مرگ من همه از خداست و شريكى براى او نيست و من به همين مأمور شده‏ام و من نخستين مسلمان هستم.

منظور از عبادتها (نُسُك) كه پس از نماز آمده، مناسك حج و يا ساير عبادات است و اينكه گفته: من نخستين مسلمان هستم، به اين معناست كه در حقانيت دين خود كوچكترين ترديدى ندارم و اين از ويژگيهاى پيامبران خداست كه آنها همواره به راه خود معتقد بودند و شك و ترديدى نداشتند و از اين جهت هميشه با قاطعيت تمام هدف خود را دنبال كردند و البته مى‏توان «مسلم» را در اينجا به معناى تسليم شونده دانست و پيامبر از همه كس بيشتر تسليم خداوند بود.

قُلْ أَغَيْرَ اللّهِ أَبْغى رَبًّا وَ هُوَ رَبُّ كُلِّ شَىْ‏ءٍ وَ لا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ اِلاّ عَلَيْها وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى ثُمَّ اِلى رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ فيهِ تَخْتَلِفُونَ «164 »وَ هُوَ الَّذى جَعَلَكُمْ خَلائآِفَ الْأَرْضِ وَ رَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ فى مآ آتاكُمْ اِنَّ رَبَّكَ سَريعُ الْعِقابِ وَ اِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحيمٌ «165 »

بگو آيا جز خدا پروردگارى بجويم در حالى او پروردگار همه چيز است. و هيچ كس كارى نمى‏كند، مگر براى خودش و هيچ بردارنده‏اى بار گناه كسى ديگرى را برنمى‏دارد؛ سپس بازگشت شما به سوى پروردگارتان است پس شما را به آنچه اختلاف مى‏كرديد آگاه مى‏كند (164) و او كسى است كه شما را جانشينان در زمين قرار داد و برخى از شما را بر برخى ديگر چندين درجه برترى داد تا شما را در آنچه به شما را آزمايش كند، همانا خداوند زود كيفر دهنده است و همو آمرزنده بخشايشگر است (165)

تفسير و توضيح

خداوند پرورش دهنده همه چيز

آيه (164) قل اغير اللّه‏ ابغى ربّا و هو ربّ كلّ شى‏ء...: تمام مشركان و بت‏پرستان در عين حال كه چيزهايى را براى خدا شريك قرار مى‏دادند، عقيده داشتند كه آنها را خدا آفريده و پرورش داده است و آنها صفت «ربّ العالمين = پروردگار جهانيان» را بر خدا حمل مى‏كردند، ولى در عبادت خدا چيزهايى را شريك خدا مى‏كردند. در اين آيه با استفاده از اين عقيده مشركان كه خدا را به عنوان ربّ العالمين قبول داشتند، چنين استدلال مى‏كند كه آيا جز خدا را به پروردگارى خود بگيريم در حالى كه او پروردگار همه چيز است؟

يعنى اكنون كه شما خود به «ربّ» بودن خدا عقيده داريد، پس چرا چيزهاى ديگر را در كنار او ربّ خود قلمداد مى‏كنيد؟ خدا در تربيت و پرورش جهان احتياج به كمك و پشتيبان ندارد و اگر نيروهايى در طبيعت وجود دارد كه عامل پرورش اشيا قرار مى‏گيرد، آنها همه زير فرمان خدا عمل مى‏كنند و اين خداست كه قوانين حاكم بر جهان را آفريده حال اگر كسى خدا را رها كند و همان نيروها را بپرستد ظلم بزرگى بر خود و خدا كرده است.

اين آيه ضمن برخورد با مشركان و بت‏پرستان، سخن كسانى را كه معتقد به ارباب انواع بودند نيز رد مى‏كند، آنها در كنار خدا براى هر چيزى ربّى و الهه‏اى قائل بودند و مى‏گفتند: جنگ و صلح و عشق و مقولاتى از اين قبيل هر كدام ربّ و الهه‏اى دارد. قرآن اين سخن را نفى مى‏كند و تذكر مى‏دهد كه خداوند را كه ربّ همه چيز است بايد به عنوان ربّ اخذ كرد و عبادت را مخصوص او نمود. همانگونه كه يوسف هم گفت:

ءارباب متفرقون خير ام اللّه‏ الواحد القهار (يوسف/39)

آيا ربّهاى پراكنده بهترند يا خداى يگانه قهار؟

هيچ كس بار گناه كس ديگرى را برنمى‏دارد

پيامبر در عين حال كه مشركان را به پرستش خداوند يگانه دعوت مى‏كند، يادآور مى‏شود كه شرك و بت‏پرستى شما ضررى بر من ندارد و هركس هركارى انجام مى‏دهد مربوط به خود اوست و هيچ كس بار گناه كس ديگرى را بر نمى‏دارد (ولاتزر وازرة وزر اخرى)

اين جمله از آيه شريفه دربرگيرنده يكى از قوانين مهم اجتماعى است كه قرآن به آن تأكيد دارد. طبق اين قانون هر كسى مسؤول كارهاى خويش است و كس ديگرى بار او را بر نخواهد داشت و سود و زيان اعمال انسان به خود وى مى‏رسد. اين حقيقت در آيات متعددى از قرآن كريم آمده است:

لها ماكسبت و عليها ما اكتسبت (بقره/286)

بر اوست هر كار خوبى كه كرده و بر اوست هر كار بدى كه كرده.

الاّ تزر وازرة وزر اخرى و ان ليس للانسان الاّ ما سعى و ان سعيه سوف يرى(نجم/38-40)

اينكه هيچ باربردارى بار گناه ديگرى را برنمى‏دارد و اينكه براى آدمى جز آنچه به كوشش خود انجام داده، چيزى نيست و بزودى كوشش او نمايانده شود.

توجه كنيم در عين حال كه هر كس مسؤول اعمال خويشتن است و كسى بار گناه كسى را برنمى‏دارد، گاهى انسان باعث گمراهى ديگران مى‏شود و بدعتى در دين مى‏گذارد و ديگران را وادار به گناه مى‏كند، در اين صورت است كه علاوه بر گناه خود بار گناه آنها را كه باعث گمراهى آنها شده نيز بايد بردارد و مسؤول ضلالت آنهاست. اين حقيقت نيز در چندين آيه از آيات قرآن كريم آمده است:

ليحملوا اوزارهم كاملة يوم القيامة و من اوزار الذين يضلونهم بغير علم(نحل/25)

در روز قيامت بارهاى گناه خود را به طور كامل و مقدارى از بارهاى گناه كسانى كه آنها را بدون علم گمراه كرده‏اند، برمى‏دارند.

وليحملنّ اثقالهم و اثقالا مع اثقالهم (عنكبوت/13)

و البته آنها بارهاى سنگين خود را به اضافه بارهاى سنگين ديگرى برمى‏دارند.

در پايان آيه مورد بحث، اظهار مى‏دارد كه بازگشت همه شما به سوى خداست و او در روز قيامت درباره چيزهايى كه شما در آن اختلاف داريد، شما را آگاه خواهد كرد. روز قيامت روز آشكار شدن نهانهاست و همه چيز در آنجا بر همگان روشن خواهد شد، ولى ديگر سودى ندارد چون تكليف برداشته شده است.

جانشينى نسلهاى بشرى از يكديگر

آيه (165) وهوالذى جعلكم خلائف فى الارض...: يكى از آثار قدرت خداوند جانشينى نسلهاى بشرى از يكديگر است. به طور مرتب كسانى مى‏روند و كسانى مى‏آيند و گروههايى جانشن گروهاى ديگر مى‏شوند. مانند حوض آبى كه از يك طرف آب تازه وارد آن مى‏شود و از طرف ديگر آب آن بيرون مى‏رود، و آب حوض مرتب عوض مى‏شود و كسى كه به آن نگاه مى‏كند اين تغيير را حس نمى‏كند.

در جوامع بشرى هم همواره كودكانى به دنيا مى‏آيند و افرادى مى‏ميرند و در مدت اندكى چون هشتاد يا صد سال به كلى افراد عوض مى‏شوند در حالى كه انسان خيال مى‏كند كه جامعه همان جامعه است و در هر نسلى از كودك نوزاد گرفته تا نوجوان و جوان و ميانسال و پير وجود دارد.

در اين آيه با اشاره به اين مطلب مى‏فرمايد: خداوند كسى است كه شما را جانشينان روى زمين قرار داد؛ يعنى نسلى از بين رفت و نسل ديگرى كه شما باشيد جايگزين آنها شديد و اگر بنا بر عمر جاويدان بود، ديگر نوبت به شما نمى‏رسيد و شما از زندگى و مظاهر آن برخوردار نمى‏شديد. بخصوص اينكه شما مسلمانان جانشينان امتهاى پيشين شديد و اين بار نوبت شماست كه در عرصه گيتى عرض اندام كنيد و رسالتى را كه برعهده شماست به انجام رسانيد.

علاوه بر اينكه خدا شما را جانشينان در زمين قرار داد، برخى از شما را بر برخى ديگر درجه‏هايى برترى داد. اين برتريها و تفاوتها مانند فقر و ثروت، زن بودن و مرد بودن، داشتن استعدادها و قيافه‏هاى گوناگون و مانند آنها، براى بقاى نوع بشر در روى زمين ضرورت دارد و اگر اين تفاوتها نبود، زندگى جمعى انسانها كه بايد براساس تخصص‏ها و تقسيم كار ادامه يابد، امكان نداشت.

آزمايش الهى عامل شكوفايى استعدادها

آيه تأكيد مى‏كند كه اين تفاوتها براى آن است كه شما را امتحان كنيم و مى‏دانيم كه امتحان خدا براى كشف حقيقت نيست چون خداوند از تمام حقايق آگاه است، بلكه براى ايجاد زمينه در جهت بروز و ظهور استعدادهاست و خداوند گاهى با نعمت و گاهى با بلا امتحان مى‏كند تا درجه ايمان مردم آشكار گردد و حجت بر آنها تمام شود.

وبلوناهم بالحسنات و السيئات لعلهم يرجعون (اعراف/167)

و آنها را با نيكيها و بديها آزموديم شايد كه برگردند.

به طورى كه پيشتر نيز گفته‏ايم، امتحان الهى سبب مى‏شود كه ناخالصى‏هاى مؤمنان ريخته شود و ميدان براى شكوفايى استعدادهاى آنان بازگردد و گنجينه‏هاى نهفته در درون آنها استخراج شود و نيروهايشان از قوه به فعليت درآيد و به يك سخن شايستگى‏هاى آنان آشكار شود. از اين‏رو در آيه مورد بحث كه آخرين آيه از سوره انعام است خاطر نشان مى‏سازد كه اين برتريها و تفاوتها براى آن است كه شما را در آنچه داده‏ايم آزمايش كنيم. سپس بر دو مطلب تأكيد مى‏كند: يكى اينكه خداوند زود كيفر دهنده است و ديگر انيكه خداوند آمرزنده بخشايشگر است. يادآورى اين دو صفت به ظاهر ناهمگون براى آن است كه انسان هم از خدا بترسد و هم به او اميدوار باشد. زندگى در ميان بيم و اميد، سازنده و حركت آفرين است و در چنين حالتى است كه ايمان انسان رخ مى‏نمايد.

پايان تفسير سوره مباركه انعام