|
تفسير الميزان جلد ۲
علامه طباطبايي رحمه الله عليه
- ۲ -
و آيات شريفه
(فلا اقسم بمواقع النجوم ، و انه لقسم لو تعلمون عظيم ، انه لقرآن كريم
، فى كتاب مكنون ، لا يمسه الا المطهرون ، تنزيل من رب العالمين
) نيز در سياق آيه سوره زخرف است ، چون از ظاهر آن به خوبى بر مى آيد،
قرآن كريم در كتاب مكنون و پنهان ا ز ديد بشر قرار داشته ، در كتابى كه جز پاكان
كسى با آن تماس ندارد، و از آن كتاب كه نزد رب العالمين است نازل شده است ، و اما
قبل از نازل شدن موقعيتى در كتاب مكنون داشته ، مكنون از اغيار همان كه در آيه سوره
زخرف ام الكتابش خوانده ، و در سوره بروج لوح محفوظش ناميده و فرموده :
(بل هو قرآن مجيد فى لوح محفوظ)
بلكه اين لوح از اين جهت محفوظ است كه دگرگونگى در آن راه ندارد، و معلوم است قرآنى
كه بايد به تدريج نازل شود (چون به عالمى نازل مى شود كه زمان و تدرج بر همه آن
حاكم است ) هرگز از ناسخ و منسوخ و از تدريج خالى نيست و اين تدرج خود نوعى تبدل
است ، پس كتاب مبين كه اصل قرآن است و خالى ازترجمه تفصيل و تدرج است ، امرى است
غير اين قرآن نازل شده ، و قرآن به منزله لباسى است براى آن امر.
و همين معنا يعنى اينكه قرآن ، نازل شده و بشرى شده كتاب مبين (كه ما آن را حقيقت
كتاب مى ناميم ) باشد، و به منزله لباسى باشد براى اندام صاحب لباس ، و مثال باشد
براى حقيقت و نيز به منزله مثل باشد براى غرض صاحب كلام ، خود مصحح آن است كه
احيانا آن حقيقت را هم قرآن بناميم همچنانكه در آيه شريفه :
(بل هو قرآن مجيد فى لوح محفوظ)
و آياتى ديگر اين تعبير آمده ، و همين نكته باعث مى شود كه آيه :
(شهر رمضان الّذى انزل فيه القرآن )،
و آيه (انا انزلنا فى ليلة القدر)،
و آيه (انا انزلناه فى ليلة مباركة
) را كه دلالت دارند بر اينكه قرآن يك دفعه نازل شده حمل كنيم بر نازل
شدن حقيقت قرآن ، يعنى كتاب مبين ، بر قلب رسولخدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم )
در يك شب ، همچنانكه همين قرآن بعد از آن كه بشرى و خواندنى و مفصل شد، تدريجا در
مدت بيست و سه سال دعوت نبويه نازل شده است .
اين نزول تدريجى از آيات زير استفاده مى شود: (
و لا تعجل بالقرآن من قبل ان يقضى اليك وحيه و آيات :
( لا تحرك به لسانك لتعجل به ، ان علينا جمعه و قرآنه ، فاذا قراناه
فاتبع قرآنه ثم ان علينا بيانه )
چون از اين آيات بر مى آيد كه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) مى دانسته چه
آيه اى بر او نازل مى شود، و به همين جهت قبل از آنكه وحى آيه اى تمام شود او از
پيش ، آيه را مى خوانده ، و خداى تعالى از اين كار نهيش فرمود، كه ان شاء اللّه
توضيحش در جاى مناسب خواهد آمد.
چكيده سخن در آنچه كه حاصل تدبر در آيات قرآنى است
سخن كوتاه آنكه : اگر كسى در آيات قرآنى تدبر و دقت كند هيچ چاره اى جز اين ندارد
كه اعتراف كند به اينكه آيات قرآنى دلالت دارد بر اينكه اين قرآنى كه تدريجا بر
رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله و سلم ) نازل شده
متكى بر حقيقتى است متعالى و بس بلند كه عقول عامة بشر قاصر از درك آن ، و دست
افكار ملوث به لوث هوسها و قذارتهاى ماده شان از رسيدن به آن حقيقت كوتاه است ، و ا
ينكه نخست اين حقيقت بر رسولخدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) نازل شده بود و به وى
تعليم داده بود كه منظورش از كتاب (كه بعدا تدريجا نازل مى شود) چيست . و ما ان شاء
اللّه در بحث پيرامون تاويل و تنزيل در تفسير آيه شريفه :
(هو الّذى انزل عليك الكتاب منه آيات محكمات
) باز در اين باره سخن خواهيم گفت .
اين آن مطلبى است كه گفتيم با دقت و تدبر از آيات كريمه قرآن به دست مى آيد بله
محدثين كه كارشان تنها نقل حديث است و نيز علماى علم كلام و همچنين علماى مادى اين
عصر از آنجا كه منكر ماوراى ماده و محسوساتند ناگزير شده اند اين آيات و نظائر آن
را كه دلالت دارند بر اينكه مثلا قرآن هدايت و رحمت و نور و روح و مواقع نجوم و
كتاب مبين است ، و يا در لوح محفوظ و نازل از ناحيه خدا است ، و يا در صحف مطهره
است ، و يا تعبيرات ديگرى كه از قرآن شده ، همه را حمل كنند بر اقسامى از است عاره
و مجاز گوئى ، و با اين عمل خود قرآن را همپايه يك كتاب شعرى كرده اند، (كه به قول
معروف هر چه گزافى تر و دروغ تر باشد شيرين تر و شيواتر است ).
گفتار بعضى از اهل بحث در توجيه نزول قرآن در ماه رمضان
بعضى ديگر از اهل بحث و تحقيق در معناى اينكه چگونه ممكن است قرآن در ماه رمضان
نازل شده باشد؟ گفتارى دارد كه خلاصه اش از نظر خواننده مى گذرد.
هيچ شكى نيست در اينكه بعثت رسولخدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) قرين و تواءم با
نزول اولين بخش آن بوده ، و در آن بخش به وى دستور داده كه مردم را تبليغ و انذار
كن ، از سوى ديگر در اين نيز هيچ شكى نيست كه بعثت و نزول اولين بخش قرآن ، در شب
اتفاق افتاده ، براى اينكه آيه شريفه : انا انزلناه فى ليلة مباركة انا كنا منذرين
، صريحا مى فرمايد: كه قر آن در شب نازل شده ، و باز شكى نيست كه آن شب از شب هاى
رمضان بوده ، براى اين كه در سوره بقره آيه 185 مى فرمايد:
(شهر رمضان الّذى انزل فيه القرآن ).
پس تا اين جا هيچ شكى نيست تنها گفتگو در اين است كه منظور اين آيات تمام قرآن است
يا بعضى از آن ؟ در پاسخ از اين سؤ ال مى گوئيم : گو اينكه همه قرآن در يك شب نازل
نشده ، اما همينكه سوره حمد كه مشتمل بر بسيارى از معارف قرآن است در يك شب نازل
شده ، مثل اين است كه همه قرآن در يك شب نازل شده باشد،
و بهمين اعتبار مى شود گفت : (ما قرآن را در فلان شب نازل كرديم ). پاسخ ديگرى كه
مى توان گفت اينكه : كلمه قرآن همانطور كه بر همه آيات بين دو جلد اطلاق مى شود، بر
بعض از آن نيز اطلاق مى گردد، همانطور كه بر ساير كتب آسمانى از قبيل تورات و انجيل
و زبور نيز اطلاق مى گردد، و اين خود اصطلاحى است از قرآن كريم . آنگاه اضافه كرده
: كه اولين بخشى كه نازل شده (اقرء باسم
ربك الّذى خلق )... است كه در شب بيست و
پنجم رمضان نازل شد، در حالى كه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) در وسط
بيابان بود، و به طرف خانه خديجه مى آمد، همينكه اين آيات به وى وحى شد به خاطرش
رسيد از جبرئيل بپرسد: چگونه پروردگار خود را ياد كند، دوباره جبرئيل خود را به وى
نشان داد و تعليمش داد كه بگويد: (بسم
اللّه الرحمن الرحيم الحمد لله رب العالمين )
تا آخر سوره حمد، و سپس كيفيت نماز را به او ياد داد، و از نظرش غائب شد، رسول خدا
(صلى الله عليه و آله و سلم ) به خود آمد در حالى كه اثرى از جبرئيل نيافت ، تنها
از آنچه ديده بود، تعبى و كوفتگى در خود احساس كرد، تعبى كه همواره بعد از ديدن
جبرئيل به او دست مى داد، و چون اولين بار بود كه به چنين منظره اى بر مى خورد و
نمى دانست كه از طرف خدا مبعوث به نبوت و هدايت خلق شده ، لذا وقتى به خانه درآمد
از شدت خستگى آن شب را تا به صبح خوابيد، صبح آن شب مجددا فرشته وحى نزد او برگشت و
اين سوره را بر او نازل كرد: يا ايها المدثر قم فانذر.
آنگاه مفسر نامبرده مى گويد پس معناى نازل شدن قرآن همين نازل شدن سوره حمد است ،
كه در ماه رمضان و مصادف با شب قدر نازل شده ، و اما آنچه در كتب شيعه ديده مى شود
كه بعثت در روز بيست و هفتم رجب بوده ، رواياتى است كه علاوه بر اينكه جز در بعضى
از كتب شيعه كه تاريخ تاليفش جلوتر از قرن چهارم هجرت نيست ، يافت نمى شود مخالف
كتاب خدا نيز هست ، چون متوجه شديد كه كتاب خدا نزول قرآن را در ماه رمضان دانسته .
سپس اضافه مى كند: كه در اين ميان روايات ديگرى هست مؤ يد آن روايات كه مى گويد
معناى نزول قرآن در ماه رمضان اين است كه قرآن قبل از بعثت رسولخدا (صلى الله عليه
و آله و سلم ) يك جا از لوح محفوظ به بيت المعمور نازل شد، و جبرئيل آن را در بيت
المعمور به ملائكه املاء كرد، تا آنكه بعد از بعثت به تدريج بر رسول خدا (صلى الله
عليه و آله و سلم ) نازل شد.
و اين روايات اوهامى است خرافى كه دست اجانب آنها را با روايات اسلام آميخته كرده و
به چند جهت مردود است ،
1 - مخالف كتاب خدا هستند 2 - لوح محفوظ را جزء ماوراى طبيعت دانسته در حالى كه لوح
محفوظ عبارت است از عالم طبيعت و بيت المعمور عبارت است از كره زمين ، كه با سكونت
بشر معمور و آباد گشت ، اين بود خلاصه گفتار آن مفسر.
توضيح بى پايگى و واهى بودن آن گفتار
مؤ لف : نمى دانم كدام يك از جملات اين مفسر كه سراسر آن فاسد است قابل اصلاح است
تا به وجهى از وجوه با حق و حقيقت منطبق شود، چون در چنين صورتى قضيه شبيه مثل
معروف مى شود كه مى گويند وصله از خود جامة بيشتر است .
زيرا اولا اين افسانه كه وى از پيش خود درباره بعثت درست كرده و يا اينكه گفته
اولين بخش نازل شده چيست (اقرء باسم ربك
) وقتى نازل شد كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) در راه بود، و
بعد از آن سوره حمد نازل شد، و آنگاه نماز را به آن جناب تعليم داده و آن حضرت داخل
خانه شد و از خستگى به خواب رفت ، و صبح آن شب سوره (مدثر)
نازل شده ، امر به تبليغش نمود همه اينها مطالبى است كه نه آيه محكمه دلالت بر آن
دارد، و نه سنت قائمه ، بلكه تنها وتنها قصه اى است تخيلى كه نه با كتاب موافق است
و نه با حديث ، و بيان ناسازگاريش خواهد آمد.
و ثانيا وى گفته : كه بطور مسلم بعثت و نزول قرآن و امر به تبليغ هر سه مقارن هم
اتفاق افتاد، و در مقام تفسير و توضيح اين سخن گفته است :نبوت با نزول قرآن آغاز شد
و رسولخدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) تنها در يك شب نبى و غير رسول بود، و صبح
همان شب به مقام رسالت هم رسيد، چون سوره (مدثر)
او را امر به تبليغ نمود، ولى اين مفسر هرگز نمى تواند بر طبق گفته هاى خود دليلى
از كتاب يا سنت بياورد، و عجب اينجا است كه مساءله را از مسلمات گرفته ، در حالى كه
چنين نيست اما از نظر سنت مسلم نيست براى اينكه كتب سنت چه آنها كه علماى اهل سنت
تاليف كرده اند، و چه آنها كه علماى اماميه تاءليف كرده اند، همه بعد ازدو قرن و
بيشتر از عصر رسولخدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) تدوين شده اند، هر چند كه مفسر
نامبرده اين اشكال را منحصرا به كتب شيعه وارد دانسته ، ولى تمامى كتب عامة نيز
اينطور بوده اند، اگر در روايات شيعه دسيسه شده باشد. در روايات عامة نيز شده است و
اما كتب تاريخ علاوه بر اينكه متعرض اين جزئيات نشده احتمال دسيسه در آنها بيشتر
است ، و اگر بيشتر هم نباشد حداقل مانند كتب حديث در معرض آن بوده است .
و اما كتاب خدا كه براى هر اهل فنى روشن است كه دلالت آيات آن بر مساءله بعثت
قاصرتر از دلالت روايات است ، بلكه مى توان گفت آيات قرآن بر خلاف آنچه مفسر
نامبرده در مساءله بعثت گفته دلالت دارد، و رسما افسانه و بافته هاى او را تكذيب مى
كند، چون سوره علق بطوريكه اهل حديث گفته اند و به شهادت پنج آيه اول آن اولين سوره
اى بوده كه بر رسولخدا(صلى الله عليه و آله و سلم ) نازل شده ،
و احدى از مفسرين نگفته و حتى احتمالش را هم نداده كه تكه تكه نازل شده باشد، و
حداقل احتمال مى دهيم كه يك باره نازل شده باشد، مشتمل بر اين نكته است كه رسولخدا
(صلى الله عليه و آله و سلم ) در انظار مردم نماز مى خوانده ، و بعضى از مردم او را
از اين كار نهى مى كردند، و در مجالس قريش از او بدگوئى مى كرده اند، و اگر قبل از
سوره علق قرآن بر آن جناب نازل نشده بود، پس رسو ل خدا (صلى الله عليه و آله و سلم
) چگونه نماز مى خوانده ، و در نمازش چه مى گفته ؟ سوره علق هم از نماز به غير از
امر سجده كه دستورى ديگر نداده ، پس معلوم مى شود آن جناب قبل از سوره علق نمازى
داشته و كسانى بوده اند كه آن جناب را از نماز نهى مى كرده اند، و از نهى خود دست
بردار نبوده اند، مگر اينكه بگوئى منظور از اين نمازگزار شخصى ديگر غير از رسولخدا
(صلى الله عليه و آله و سلم ) است ، و اين حرف بطلانش ر وشن است ، براى اينكه در
آخر سوره به خود آن جناب خطاب نموده مى فرمايد: (كلا
لا تطعه ) آن كسى را كه به تو مى گويد
نماز مخوان اطاعت مكن ، بلكه همچنان خدا را سجده كن ، و به او نزديك شو.
آياتى از قرآن كريم كه دلالت مى كند پيامبر (ص
)قبل از بعثت و نزول قرآن هم نبى بوده و هم نماز مى خوانده است
اينك آياتى از همين سوره كه دلالت بر بطلان قول مزبور دارد:
(ارايت الّذى ينهى عبدا اذا صلى ارايت ان كان على الهدى . او امر
بالتقوى . ارايت ان كذب و تولى . ا لم يعلم بان اللّه يرى ؟. كلا لئن لم ينته
لنسفعا بال ناصيه . ناصيه كاذبه خاطئه . فليدع ناديه . سندع الزبانيه . كلا لا تطعه
و اسجد و اقترب ).
پس از اين سوره استفاده مى شود كه رسولخدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) قبل از
نازل شدن اولين سوره از قرآن هم نماز مى خوانده ، و خود بر طريق هدايت بوده و
احيانا ديگران را هم امر به تقوا مى كرده ، و اين همان نبوت است ، ولى رسالت نيست ،
و بهمين جهت اين وضع آن جناب را انذار نناميده ، پس آن جناب قبل از بعثت هم نبى
بوده ، و نماز مى خوانده ، با اينكه هنوز قرآن بر او نازل نشده بود، و سوره حمد كه
جزء نماز است نيامده ، و ماءمور به تبليغ نشده بود.
و اما سوره حمد، مدتها بعد از بعثت نازل شد، و اگر نزولش بلا فاصله بعد از سوره علق
بود، و بقول اين مفسر در قلب رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) خطور كرده بود
جا داشت بفرمايد: (قل بسم اللّه الرحمن
الرحيم ، الحمد لله رب العالمين ...) و يا
بفرمايد: (بسم اللّه الرحمن الرحيم قل
الحمد لله رب العالمين ...) مترجم :
(چون سوره علق به عبارتى آغاز شده كه معناى
(قل )
را مى دهد اگر سوره حمد هم بلافاصله با آن سوره نازل شده بود بايد كلمه
(قل ) و يا
(اقرء) در اول آن قرار مى داشت
).
و نيز لازم بود كه در اين سوره گفتار در جمله (مالك
يوم الدين ) تمام شود زيرا بقيه سوره از
غرض بيگانه است از طرفى ختم شدن سوره در جمله (مالك
يوم الدين ) از نظر بلاغت قرآن شريف مناسب
تر و لايق تر بود.
استدلال به آياتى از سوره هاى محر و مدثر بر رد گفتار مفسر
مذبور
بله در سوره حجر كه به شهادت مضامين آياتش از سوره هاى مكى است و بيانش خواهد آمد
فرموده : (و لقد آتيناك سبعا من المثانى و
القرآن العظيم ) و مراد از كلمه
(سبع مثانى ) سوره حمد است كه
در آيه شريفه در مقابل قرآن عظيم قرار گرفته و اين منتها درجه تجليل و تعظيم از
سوره حمد است و ليكن با همه اين احوال سوره حمد قرآن ناميده نشده بلكه هفت آيه از
آيات قرآن معرفى شده به دليل اينكه آيه : (كتابا
متشابها مثانى ) همه قرآن مثانى خوانده
شده و در آيه سوره حجر سوره حمد هفت عدد از آن مثانى خوانده شده .
و با اين حال از آنجا كه سوره حجر مشتمل بر نامى از سوره حمد است معلوم مى شود سوره
حمد قبل ازسوره حجر نازل شده .
و نيز از آنجائى كه سوره حجر مشتمل بر آيه (فاصدع
بما تومرواعرض عن المشركين انا كفيناك المستهزئين ...)
مى فهميم كه رسولخدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) مدتى دست از انذار كشيده بود و
در اين آيه مجددا مامور بدان شده كه مى فرمايد: (فاصدع
)
پس از سوره حجر دو چيزشد يكى ترك انذار و ديگر نزول سوره حمد قبل از آن و شما از
كجا ثابت مى كنيد كه نزول حمد قبل از ترك انذار بوده ؟.
و اما سوره مدثر و مطالبى را كه مشتمل است چون آيه قم
(فانذر) اگر گفته شود همه آن
يك باره نازل شده حال آيه : (قم فانذر)
حال آيه : (فاصدع بما تومر)
در سوره حجر است و نيز حال جمله (وعرض عن
المشركين ) در سوره حجر حال جمله
(ذرنى و من خلقت وحيدا) در
سوره مدثر است و هر دو مضمونى نزديك به هم دارند،
از هر دو فهميده مى شود اولا كسانى مزاحم دعوت رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم
) بوده اند و در ثانى رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) مدتى انذار را تعطيل
كرده بود.
و چنانچه سوره مدثر قطعه قطعه نازل شده باز از سياق آن بر مى آيد كه تنها صدر آن در
آغاز رسالت نازل شده و بقيه بعد از تعطيل انذار آمده است .
رد بخش هاى ديگرى از گفتار اين مفسر
و ثالثا اينكه مى گويد: (رواياتى كه مى گويد قرآن قبل از بعثت و يكپارچه در شب قدر
از لوح محفوظ به بيت المعمور نازل شده و بعد از بعثت به تدريج از بيت المعمور بر
رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) نازل مى شده رواياتى است جعلى و خرافى چون
مخالف كتاب است و مضمونى مستقيم ندارد، بلكه مراد از لوح محفوظ عالم طبيعت و مراد
از بيت المعمور كره زمين است ) گفتارى است خطا و افتراء و به دليل اينكه اولا: ظاهر
هيچ آيه اى از آيات قرآن مخالف با اين روايات نيست و بيانش از نظر خواننده گذشت .
و ثانيا: در روايات نامبرده نفرموده اند: قرآن قبل از بعثت ، يك جا به بيت المعمور
نازل شد، و كلمه يك جا را مفسر نامبرده در اثر دقت نكردن در روايات اضافه كرده و
ثالثا: تفسير لوح محفوظ به عالم طبيعت تفسيرى است بسيار زشت و خنده آور، و ما نمى
دانيم بنا به گفته وى به چه مناسبت عالم طبيعت در كلام خدا لوح محفوظ خوانده شده ؟،
آيا از اين جهت است كه عالم طبيعت از تغير و دگرگونى محفوظ است ؟ كه عالم طبيعت جاى
همه دگرگونى ها است چون عالم حركات است و ذوات موجودات سيال و صفاتشان هر لحظه در
تغيير است .
و يا از اين جهت لوح محفوظ خوانده شده كه تكوينا و يا تشريعا از فساد و تباهى محفوظ
است ؟ كه اين نيز خلاف واقع است ، براى اينكه عالم طبيعت عالم كون و فساد است . و
يا بدين جهت بوده كه از اطلاع اغيار محفوظ است يعنى غير اهل اطلاع كسى از اسرار آن
آگاه نيست همچنانكه آيه شريفه : (انه
لقرآن كريم فى كتاب مكنون لا يمسه الا المطهرون )1
خبر مى دهد؟ كه اين نيز صحيح نيست براى اينكه ادراك هر صاحب ادراكى نسبت به عالم
طبيعت يكسان است .
و بعد از همه اين اشكالات اشكال مهمى كه به وى وارد است اين است كه اين مفسر در
توجيه نازل شدن قرآن در ماه رمضان هيچ وجه صحيحى كه هم در جاى خود صحيح باشد، و هم
لفظ آيه آن را بپذيرد، نياورده ، چون خلاصه گفتارش اين شد كه معناى جمله
(انزل فيه القرآن
) اين است كه (كانما انزل فيه
القرآن ) يعنى گويا قرآن در ماه رمضان
نازل شده و معناى آيه (انا انزلناه فى
ليلة كانا انزلناه فى ليلة ) است ،
يعنى گويا ما قرآن را در يك شب نازل كرديم ، و حال آنكه نه اهل لغت چنين معنائى از
چنين عبارتى مى فهمد، و نه اهل عرف و آشناى به سياق كلام .
و اگر جايز باشد كسى بگويد نزول قرآن در شب قدر به خاطر نزول سوره حمد است ، كه
مشتمل بر رووس مطالب قرآن است ، بايد جايز باشد كه ديگرى بگويد معناى نزول قرآن
نزول همه آن ، يعنى اجمال معارف آن است بر قلب رسولخد ا (صلى الله عليه و آله و سلم
)، و هيچ مانعى هم ندارد كه كسى اين حرف را بزند و بيانش در سابق گذشت .
البته در گفتار مفسر نامبرده اشكالهاى ديگرى نيز هست ، كه چون بيرون از غرض ما بود
متعرض آنها نشديم .
ورد استعمال كلمه (ناس
)
|
هدى للناس و بينات من الهدى و الفرقان
|
كلمه ناس - كه عبارت است از طبقه پائين افراد جامعه كه سطح فكرشان نازلترين سطح است
، بيشتر در همين طبقه اطلاق مى شود چنانكه آيه : (و
لكن اكثر الناس لا يعل مون و آيه : و تلك الامثال نضربها للناس و ما يعقلها الا
العالمون ) اطلاق گرديده ، معلوم مى شود
ناس معنائى اعم از علما و غير علما دارد.
و اين اكثريت همانهايند كه اساس زندگيشان بر تقليد است و خود نيروى تشخيص و تميز در
امور معنوى به وسيله دليل و برهان را ندارند، و نمى توانند از راه دليل ميان حق و
باطل را تشخيص دهند، مگر آنكه كسى ديگر ايشان را هدايت نموده حق را بر ايشان روشن
سازد، و قرآن كريم همان روشنگرى است كه مى تواند براى اين طبقه حق را از باطل جدا
كند، و بهترين هدايت است .
اما خواصى از مردم كه در ناحيه علم و عمل تكامل يافته اند، واقتباس از انوار هدايت
الهيه و اعتماد به فرقان ميان حق و باطل را دارند، قرآن كريم براى آنان بينات و
شواهدى از هدايت است ، و نيز براى آنان جنبه فرقان را دارد، چون اين طبقه را به سوى
حق هدايت نموده ، حق را برايشان مشخص ميكند، و روشن مى كند كه چگونه بايد ميان حق و
باطل فرق گذاشت ، همچنانكه فرمود:(يهدى به
اللّه من اتبع رضوانه سبل السلام ، و يخرجهم من الظلمات الى النور باذنه و يهديهم
الى صراط مستقيم ).
از اينجا علت اينكه چرا ميان (هدى
) و ميان (بينات من الهدى
) مقابله انداخت ؟ روشن مى گردد، چون مقابله ميان آن دو مقابله ميان عام
و خاص است ، قرآن براى بعضى افراد هدايت ، و براى بعضى ديگر بيناتى از هدايت است .
|
فمن شهد منكم الشهر فليصمه
|
كلمه شهادت به معناى حاضر بودن در جريان ، و اطلاع يافتن از آن است ، (وقتى مى
گوئيم من در وقوع فلان امر شاهد بودم ، يعنى حاضر بودم ، و در نتيجه حضورم از جريان
اطلاع يافتم )، و شاهد ماه رمضان بودن ، به اين معنا است كه انسان همچنان زنده و
هوشيار بماند، ت ا ماه رمضان فرا رسد، و آدمى از فرا رسيدنش آگاه شود، و اين شهادت
هم نسبت ب ه تمامى ماه صادق است ، و هم نسبت به بعضى از آن ، (مانند اينكه آدمى در
اوائل ماه ، مسافر باشد و در اواخر آن حاضر شود)
و اما اينكه مراد از شهود شهر اين باشد كه انسان شاهد رويت هلال رمضان باشد در حالى
كه مسافر هم نباشد، صحيح نيست چون دليلى در لفظ آيه بر آن نيست ، بله از راه ملازمه
آنهم در بعضى از اوقات و به كمك قرائن مى توان چنين معنائى را بر آيه تحميل كرد، و
ليكن در آيه هيچ قرينه اى بر اين معنا وجود ندارد.
|
ومن كان منكم مريضا او على سفر فعدة من ايام اخر
|
وارد ساختن اين جمله در آيه مورد بحث از قبيل تكرار به منظور تاءكيد و غيره نيست
،چون قبلا هم گفتيم دو آيه قبلى در مقام بيان حكم نبودند، و تنها در مقام زمينه
چينى بودند، و فقط آيه سوم حكم را بيان مى كند، پس آيه سوم مشتمل بر جمله تكرارى
نيست .
|
يريد اللّه بكم اليسر، و لا يريد بكم العسر، و لتكملوا العدة
|
كانه اين جمله مى خواهد مجموع مطالب آيه را تعليل كند، هم است ثنا شدن مريض و مسافر
و افطار كردن آن دو در ماه رمضان را، و هم روزه گرفتن در ايام ديگر سال را، چيزى كه
هست اينكه جمله اول مطلب اول را تعليل مى كند و مى فرمايد چون خدا سهولت را برايتان
خواست ه ، و جمله آخر يعنى (و لتكملوا
العده ) مطلب بعد را و مى فرمايد اينكه
گفتيم به همان عدد از روزهاى ديگر سال را روزه بگيريد براى اين بود كه تكميل سى روز
امرى واجب است .
و حرف لام در جمله (ولتكملواالعدة
) الخ لام غايت است ، و جمله عطف است بر جمله :
(يريد)
الخ ، چون آن جمله نيز مشتمل بر معناى غايت بود، و تقديركلام اين است كه : اگر ما
شما را دستور داديم كه در سفر و مرض روزه را بخوريد براى اين بود كه بار تكليف شما
را سبك كنيم ،
و هم براى اينكه عدد سى روزه را تكميل كرده باشيم ، و بعيد نيست كه ايراد جمله :
(ولتكملوا العده
) باعث شده كه ديگر مانند آيه قبلى حكم آن صورت را كه روزه طاقت فرسا
باشد بيان نكند چون هم بيان آيه قبلى براى اينجا نيز كافى بود و هم كلمه (سختى بر
شما نخواست ه ) دلالت بر آن مى كرد.
|
و لتكبروا اللّه على ما هديكم و لعلكم تشكرون ...
|
ظاهر دو جمله مورد بحث بطوريكه لام غايت (البته غايت به معناى غرض كه آن نيز اصطلاح
ديگرى است ) اشعار دارد، اين است كه مى خواهند غايت و نتيجه اصل روزه را بيان كنند،
نه حكم است ثناى مريض و مسافر را چون وقتى مى بينيم جمله شهر رمضان را مقيد كرد
به جمله : (الّذى انزل فيه القرآن ...)،
مى فهميم كه ميان وجوب روزه رمضان و نازل شدن قرآن در رمضان يك نحوه ارتباط و
پيوستگى وجود دارد، در نتيجه برگشت معناى غايت به اين مى شود كه تلبس و اشتغال به
روزه براى اظهار كبريائى حق تعالى است به خاطر اينكه قرآن را بر ايشان نازل فرمود،
و ربوبيت خود و عبوديت بندگان را اعلام داشت ، و نيز بدين منظور بود كه در مقابل
اينكه به سوى حق هدايتشان فرموده و با كتاب خود برايشان حق را از باطل جدا كرده
شكرش را بجاى آرند.
و چون روزه وقتى متصف به اين صفت مى شود، يعنى وقتى شكر نعمت هاى خدا مى شود
كهمشتمل بر حقيقت معناى روزه باشد، يعنى از روى اخلاص انجام شود، و روزه دار
ازآلودگيهاى طبيعت پاك باشد، و از بزرگترين مشتهياءت نفس چشم بپوشد، لذادنبال آيه
نفرمود: (وليتشكروا الله
)، چون شكر تنها با روزه واقعى محقق مى شود،بلكه در مقابل فرمود:
(و لتكبروا اللّه على ما هديكم )
براى اينكه تكبير وبزرگداشت خدا با صورت روزه هم انجام مى شود، چه اينكه اين صورت ،
حقيقت هم داشتهباشد و يا نداشته باشد، و بهمين جهت مساءله شكر را با كلمه(لعل
اميد است )، از تكبير جدا كرد، و فرمود،
(و لتكبروا اللّه على ما هديكم ، ولعلكم تشكرون
) همانطور كه در اول آيات ، در باره روزه فرمود:
(لعلكم تتقون ).
بحث روايتى
بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات روزه
ونزول قرآن )
در حديث قدسى (يعنى احاديثى كه سلسله سندش منتهى به خود خداى تعالى مى شود) آمده :
كه خداى تعالى فرمود:
روزه فقط براى من است ، و من خود جزاى آن را مى دهم .
مؤ لف : اين روايت را شيعه و سنى البته با مختصر اختلافى نقل كرده اند و وجه اينكه
روزه براى خداى سبحان است اين است كه تنها عبادتى است كه از امور عدمى تشكيل مى
شود، بخلاف عبادتهاى ديگر، از قبيل نماز، و حج و امثال آن ، كه از امور وجودى تركيب
مى يابد، و يا حداقل امور وجودى هم در آنها دخالت دارند، و معلوم است كه فعل وجودى
نمى تواند محض و خالص در اظهار عبوديت عبد و ربوبيت رب سبحان باشد، چون خالى از
نقايص مادى و آفت محدوديت و اثبات انانيت نيست ، و ممكن است در انجام آن قصد غير
خدا هم به ميان آيد، و سهمى از آن را براى غير خدا انجام دهد، چنانكه در موارد ريا
و سمعه و سجده براى غير خدا اين آفتها مشاهده مى شود، بخلاف عملى كه همه اش نفى است
، يعنى روزه كه عبارت است ازنخوردن ، ننوشيدن ، و فلان و بهمان نكردن ، كه صاحبش
خود را بالاتر از اسارت در برابر ماديات مى بيند، و با خويشتن دارى خود را از لوث
شهوات نفس پاك نگه مى دارد، و اين امور عدمى چيزى نيست كه غير خدا هم سهمى از آن
داشته باشد، زيرا امرى است تنها ميان بنده و پروردگارش و طبعا كسى جز خدا از آن با
خبر نمى شود.
و اينكه فرموده : و (انا اجزى به
) اگر كلمه (اجزى
) را به صيغه معلوم بخوانيم ، يعنى من جزاى آن را مى دهم آن وقت دلالت
مى كند بر اينكه در دادن اجر به بنده ، كسى ميان او و خدا فاصله و واسطه نمى شود،
همانطور كه بنده هم در بندگى و عبادت خدا به وسيله روزه كسى را دخيل قرار نداد، و
نگذاشت كسى از روزه داريش با خبر شود، چنانكه در باره صدقه آمده است : صدقه را تنها
خدا مى گيرد، و بين صدقه دهنده و خدا كسى واسطه نيست ، و در قرآن هم آمده : و
(ياخذ الصدقات ) و اما اگر
(اجزى ) را به صيغه مجهول
بخوانيم ، معنايش اين مى شود: (خود من جزاى روزه قرار مى گيرم ) آن وقت عبارت كنايه
مى شود از نزديكى روزه دار به خداى تعالى .
(دو روايت در كيفيت روزه گرفتن پيامبر اسلام (ص ))
مراد از حديث قدسى : روزه فقط براى من است و من جزاى آن هستم
(يا جزاى آنرا ميدهم
)
و در كافى از امام صادق (عليه السلام ) روايت آورده كه رسول خدا (صلى الله عليه و
آله و سلم ) در اوائل بعثت مدتى پشت سر هم روزه مى گرفت ، بطوريكه اشخاص مطلع مى
گفتند ديگر ترك نمى كند و سپس مدتى روزه را ترك مى كرد بطوريكه اشخاص مى گفتند
ديگر روزه نمى گيرد، بعد از مدتى اين رسم را رها كرد، يك روز روزه مى گرفت ، و يك
روز افطار مى كرد، كه اين همان روزه داوود پيغمبر است ، بعد از مدتى اين رسم را
كنار گذاشت ، و در هر ماه ايام البيض آن ماه يعنى (سيزده و چهارده و پانزدهم )
آن را روزه مى گرفت ، و سپس اين را هم ترك كرد، و در هر ده روز دو پنجشنبه و بين آن
دو يك چهارشنبه روزه مى گرفت ، و اين رسم را تا آخر عمر ادامه داد.
و از عنبسه العابد روايت شده كه گفت : رسولخدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) در
ايامى كه از دنيا رفت ، در اين رسم و برنامة بود كه همه ساله شعبان و رمضان و سه
روز از هر ماه را روزه مى گرفت .
مؤ لف : اخبار از طريق اهل بيت (عليه السلام ) در اين باب بسيار است ، و اين همان
روزه سنتى است كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) مى گرفت و گرنه روزه واجب
تنها همان روزه رمضان است .
رواياتى از امام صادق (ع ) در ذيل آيه
(اكتب عليكم الصيام )
و در تفسير عياشى از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه در تفسير آيه :
(يا ايهاالذّين آمنوا كتب عليكم الصيام )
فرموده : اين مخصوص است .
و از جميل روايت آورده كه گفت : از امام صادق (عليه السلام ) از معناى آيه :
(يا ايهاالذّين آمنوا كتب عليكم الصّيام )،
و (ياايهاالذّين آمنوا كتب عليكم القتال
) پرسيدم ، فرمود: همه اين خطاب ها شامل حال گمراهان و منافقين و خلاصه
تمامى افرادى كه به ظاهر شهادت به توحيد و نبوت و معاد داده اند مى شود.
و در فقيه از حفص روايت كرده كه گفت از امام صادق (عليه السلام ) شنيدم مى فرمود:
روزه ماه رمضان قبل از امت اسلام بر هيچ امتى واجب نبود، عرضه داشتم : پس اينكه
خداى عزوجل مى فرمايد: (يا ايهاالذّين
آمنوا كتب عليكم الصيام كما كتب على الذّين من قبلكم
)
چيست ؟ فرمود: بله ماه رمضان قبل از امت اسلام روزه اش واجب بوده ، اما نه بر امتها
بلكه تنها بر انبياى آنان ، خداوند امت اسلام را بر ساير امم برترى داده ، چيزى را
كه بر رسول خود واجب كرده بود بر امتش هم واجب فرمود.
مؤ لف : اين روايت به خاطر اينكه اسماعيل بن محمد در سند آن هست ضعيف است ، و اين
معنا در روايتى ديگر از عالم (عليه السلام ) آمده كه آنهم مرسل است ، يعنى اصلا
سندش ذكر نشده ، و به نظر مى رسد هر دو روايت يكى باشد، و به هر حال از اخبار آحاد
است ، و ظاهر آيه هم مساعد با اين نيست كه مراد از جمله
(كما كتب على الذّين من مقام مقام زمينه چينى و تشويق و ترغيب بوده ،
تصريح به اسم آن انبيا از كنايه بهتر و مؤ ثرتر بود، و خدا دانا است .
چند روايت در باره معناى (قرآن
)، (فرقان
) و (كتاب
)
و در كافى از كسى كه از امام صادق (عليه السلام )سؤ ال نموده روايت كرده كه گفت :
پرسيدم آيا كلمه (قرآن
) و كلمه (فرقان
) به يك معنا است ؟ و يا هر يك معنائى جداگانه دارد؟ فرمود: قرآن همه
كتاب خدا است ، و فرقان تنها آن آياتى است كه احكام واجب را در بر دارد.
و در كتاب جوامع از آن جناب (عليه السلام ) روايت كرده كه فرمود: فرقان عبارت است
از هر آيه محكمى كه در قرآن است .
و در تفسير عياشى و قمى از آن جناب (عليه السلام ) روايت آورده اند كه فرمود: فرقان
عبارت است از هر امر محكمى كه در قرآن است ، و كتاب عبارت است از آن آياتى كه
انبياى قبل را تصديق مى كند.
مؤ لف : خود كلمه فرقان و كلمه كتاب هم با معنائى كه در روايت براى آن دو شده
سازگار است ، و در بعضى از اخبار آمده كه كلمه رمضان يكى از اسماى خداى تعالى است
پس ديگر شايسته نيست كسى بگويد رمضان آمد و رمضان رفت ، بلكه بايد گفت : ماه رمضان
آمد و ماه رمضان رفت ، (تا آخر حديث ) و ا ين روايت خبر واحدى است كه در باب خودش
غريب است ، و اين كلام از ميان مفسرين از قتاده نيز نقل شده . ولى در اخبارى كه
راجع به اسامى خداى تعالى وارد شده نام رمضان ديده نمى شود، علاوه بر اينكه كلمه
رمضان بدون اينكه كلمه ماه قبل از آن آيد و نيز كلمه رمضانان دو رمضان در روايات
وارده از رسولخدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) و ائمه اهل بيت (عليه السلام )
بسيار آمده ، و اين جدا بعيد است كه احتمال دهم هر جا كلمه رمضان در احاديث آمده
شهر رمضان بوده ، و راوى كلمه شهر را از آن انداخته باشد.
رواياتى در زير آيه (فمن شهد منكم الشهر فلصمه ) و حكم روزه
ماه رمضان
براىمسافرو مريض
و در تفسير عياشى از صباح بن نباته روايت شده كه گفت : من به امام صادق (عليه
السلام ) عرضه داشتم : ابن ابى يعفور به من دستور داد چند مساءله را از شما بپرسم
حضرت پرسيد آن مسائل چيست ؟ عرضه داشتم : او از شما مى پرسد: وقتى ماه رمضان آمد و
من در منزل باشم آيا جايز است مسافرت كنم ؟ فرمود: خداى تعالى مى فرمايد:
(فمن شهد منكم الشهر فليصمه )،
پس هر كس ماه رمضان را درك كند و در ميان خانواده اش باشد نمى تواند مسافرت كند،
مگر براى حج و يا عمره ، و يا براى طلب مالى كه مى ترسد اگر به دنبالش نرود تلف
بشود.
مؤ لف : و اين نكته استفاده لطيفى است كه امام از اطلاق آيه براى حكم كراهت سفر
كرده است چون مسافرت در رمضان جايز است اما با كراهت . و در كافى از على بن الحسين
(عليهماالسلام ) روايت آورده كه فرمود: اما روزه در سفر و در حال مرض ،عامة در آن
اختلاف كرده اند، بعضى گفته اند: مريض و مسافر مى تواند روزه بگيرد، و بعضى ديگر
گفته اند نبايد بگيرد، طايفه سوم گفته اند مختار است ، اگر خواست بگيرد و اگر
نخواست نگيرد، ولى ما مى گوئيم بايد در اين دو حال حتما روزه را بشكند، و افطار
كند، (منظور اين است كه روزه نبايد بگيرد، پس اگر در سفر و يا حال مرض روزه بگيرد
روزه اش درست نيست بايد آن چند روز را دوباره قضا كند) براى اينكه خداى عزوجل مى
فرمايد، (فمن كان منكم مريضا او على سفر
فعدة من ايام اخر).
مؤ لف : اين روايت را عياشى نيز نقل كرده است .
و در تفسير عياشى از امام باقر(عليه السلام ) روايت آورده كه در تفسير جمله
(فمن شهد منكم الشهر فليصمه )
فرموده : چقدر اين بيان براى كسى كه تعقلش كند روشن است ! براى اينكه در عبارتى
كوتاه اين معنا را رسانده ، كه هر كس ماه رمضان را درك كرد بايد روزه اش را بگيرد،
و هر كس در ماه رمضان مسافرت كرد بايد روزه اش را بخورد.
مؤ لف : روايات وارده از ائمه اهل بيت (عليه السلام ) در اينكه مريض و مسافر حتما
بايد روزه اش را بخورد بسيار زياد است ، و اين مذهب ائمه اهل بيت (عليه السلام )
است ، (بخلاف علماى اهل سنت كه روزه رمضان را براى مسافر و مريض اختيارى مى دانند)،
و آيه شريفه بطوريكه خواننده توجه فرمود بر مذهب ائمه اهل بيت (عليه السلام ) دلالت
دارد.
و نيز در تفسير عياشى از ابى بصير روايت آمده كه گفت : من از امام (عليه السلام )
ازمعناى جمله : (و على الذّين يطيقونه
فديه طعام مسكين ) پرسيدم فرمود: منظور
بيماران و سالخوردگانى است كه توانائى روزه گرفتن ندارند.
و باز در همان تفسير از امام باقر (عليه السلام ) در تفسير همان آيه نقل كرده ، كه
فرمود: منظور سالخورده و كسى است كه عطش آزارش مى دهد.
و نيز در همان تفسير از امام صادق (عليه السلام ) روايت آورده كه فرمود منظور زنى
است كه از جان فرزندش بترسد و سالخوردگانى كه روزه برايشان طاقت فرسا باشد.
مؤ لف : روايات در تفسير آيه ، از ائمه (عليه السلام ) بسيار است ، و در روايت ابى
بصير مراد از مريض آن بيمارانى اند كه قبل از ايام ماه رمضان بيمار باشند و نتوانند
قضاى روزه رمضان را در ساير ايام سال بجا آورند، چون واضح است كه كلمه (مريض ) در
جمله : (فمن كان منكم مريضا)
شامل مريض نامبرده نمى شود، و كلمه (عطاش ) كه در روايت آمده به معناى بيمارى عطش
است . (كه ظاهرا همان مرض قند باشد).
دو روايت از امام صادق (ع ) در باره تكبير عيد فطر و حكم
شرعى آن
(مترجم )
باز در همان تفسير از سعيد از امام صادق (عليه السلام ) روايت آمده كه فرمود: در
عيد فطر هم تكبير هست ، عرضه داشتم تكبير كه غير از روز قربان نيست ، فرمود: چرا در
عيد فطر هم هست ، ليكن مستحب است كه در مغرب و عشاء و فجر و ظهر و عصر و دو ركعت
نماز عيد گفته شود.
و در كافى از سعيد نقاش روايت كرده كه گفت امام صادق (عليه السلام ) فرمود: براى من
در شب عيد فطر تكبير هست ، اما واجب نيست بلكه مستحب است ، مى گويد، پرسيدم اين
تكبير در چه وقت مستحب است ؟ فرمود در شب عيد درمغرب و عشا و در نماز صبح و نماز
عيد آنگاه قطع مى شود، مى گويد عرضه داشتم : چگونه تكبير بگويم ؟ فرمود: مى گوئى
(اللّه اكبر، اللّه اكبر، لا اله الا اللّه ، و الله اكبر، اللّه اكبر و
لله الحمد، اللّه اكبر على ما هدانا) و
منظور از كلام خدا كه مى فرمايد: (و
لتكملوا العدة ) همين است ، چون معنايش
اين است كه نماز را كامل كنيد. و خدا را در برابر اينكه هدايتتان كرده تكبير كنيد،
و تكبير همين است كه بگوئيد: (اللّه اكبر،
لا اله الا اللّه ، و اللّه اكبر، و لله الحمد)
راوى مى گويد در روايت ديگرى آمده كه تكبير آخر را چهار بار بايد گفت .
مؤ لف : اختلاف اين دو روايت كه يكى تكبير را در ظهر و عصر نيز مستحب مى داند و
ديگرى نمى داند ممكن است حمل شود بر مراتب استحباب ، يعنى دومى مستحب باشد، و اولى
مستحب تر، و اينكه فرمود: منظور از (و لتكملوا العدة ) اكمال نماز است شايد منظور
اين باشد كه با خواندن نماز عيد،
عدد روزه را تكميل كنيد و باز خود تكبيرات را بگوئيد، كه خدا شما را هدايت كرد، و
اين با معنائى كه ما از ظاهر جمله ،(ولتكبروا
اللّه على ما هديكم ...) فهميديم منافات
ندارد، براى اينكه كلام امام استفاده حكم است حبابى از مورد وجوب است ، نظير آنكه
در سابق در جمله : (فمن شهد منكم الشهر
فليصمه ) گذشت ، كه گفتم از آن ، كراهت
مسافرت در ماه رمضان براى كسى كه اول ماه را درك كند استفاده كرده اند، و اختلاف
آخر تكبيرات در دو جاى روايت اخيرمؤ يد اين احتمال است كه بعضى داده و گفته اند در
جمله : (و لتك بروا اللّه على ما هديكم
) تكبير به دليل اينكه با حرف (على ) متعدى شده متضمن معناى حمد است .
و در تفسير عياشى از ابن ابى عمير از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه گفت :
به آن حضرت عرضه داشتم : فدايت شوم احاديثى كه در بين ما بر سرزبانها جريان دارد
مبنى بر اينكه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) بيست و نه روز روزه مى گرفت ،
بيشتر است از احاديثى كه مى گويد، سى روز روزه مى گرفت ؟ آيا احاديث اول درست است ؟
فرمود يك كلمه از آنها سخن خدا نيست ، و رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) غير
از سى روز روزه نگرفته ، و علتش هم اين است كه قرآن مى فرمايد:
(و لتكملوا العدة ) و آيا
رسولخدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) آن را ناقص مى كرد؟
مؤ لف : اينكه امام فرمود: (آيا رسولخدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) آنرا ناقص مى
كرد) است فهامى است انكارى ، و روايت دلالت دارد بر بيانى كه ما كرديم ، و گفتيم
ظاهر تكميل ، تكميل ماه رمضان است .
و در محاسن برقى از بعضى راويان شيعه نقل كرده كه او بدون ذكر سند گفته منظور از
تكبير در جمله : (و لتكبروا اللّه على ما
هديكم ) تعظيم ، و منظور از هدايت ، ولايت
است .
مؤ لف : اينكه هدايت به معناى ولايت باشد از باب تطبيق كلى بر مصداق است و ممكن است
از قبيل همان قسم بياناتى باشد كه نامش را تاويل گذاشته اند، چنانكه در بعضى از
روايات آمده و در معناى دو كلمه (يسر و
عسر)
فرموده اند: يسر ولايت و عسر مخالفت با خدا و دوستى با دشمنان خداست .
رواياتى در باره نزول قرآن در ماه رمضان و شب قدر
و در كافى از حفص بن غياث از امام صادق (عليه السلام ) نقل كرده كه گفت : از آن
جناب از كلام خداى عزوجل پرسيدم ، كه مى فرمايد: (شهر
رمضان الّذى انزل فيه القرآن )،
چطور مى فرمايد قرآن در ماه رمضان نازل شد، با اينكه در دو دهه بين اول و آخرش نازل
شده ؟ امام (عليه السلام ) فرمود: قرآن در ماه رمضان يك باره به بيت المعمور نازل
شد و سپس در طول بيست سال به تدريج به زمين نازل گرديد، آنگاه فرمود: رسولخدا (صلى
الله عليه و آله و سلم ) فرموده صحف ابراهيم در اولين شب از ماه رمضان نازل شد، و
تورات در روز ششم رمضان ، و زبور در هيجدهم رمضان و قرآن در بيست و سوم از ماه
رمضان نازل شده .
مؤ لف : اين روايت را كه كافى از امام صادق و آن جناب از رسولخدا (صلى الله عليه و
آله و سلم ) نقل كرده الدر المنثور به چند طريق آن را از واثله بن اسقع از رسولخدا
(صلى الله عليه و آله و سلم ) نقل كرده است .
و نيز در كافى و فقيه از يعقوب روايت كرده كه گفت : مردى را شنيدم كه از امام صادق
(عليه السلام ) از شب قدر مى پرسيد، كه آيا گذشته و يا همه ساله هست ؟ فرمود: اگر
شب قدر از بين برود، و برداشته شود، قرآن هم برداشته مى شود.
گفتار ابن عباس درباره ماه رمضان وليله مباركه و بررسى گفتار
او
و در الدر المنثور از ابن عباس روايت كرده كه درباره ماه رمضان و ليله مباركة و
ليلة قدر گفت : ليلة قدر همان ليله مباركه است كه در ماه رمضان واقع است ، كه در آن
ماه قرآن كريم از ذكر به بيت المعمور نازل شد، و بيت المعمور همان موقع ستارگان در
آسمان دنيا است ، كه قرآن در آنجا قرار گرفت ، و سپس به تدريج به رسولخدا (صلى الله
عليه و آله و سلم ) نازل شد، قسمتى در امر و قسمتى در نهى و آياتى درباره جنگها
نازل مى شد.
مؤ لف : اين معنا از غير ابن عباس مانند سعيد بن جبير نيز روايت شده ، و از گفتار
ابن عباس چنين بر مى آيد كه اين نظريه خود را از آيات قرآنى است فاده كرده ، مانند
آيه :
(و الذكر الحكيم
) و آيات : (و كتاب مسطور فى
رق منشور و البيت المعمور و السقف المرفوع )
و آيات (فلا اقسم بمواقع النجوم ، و انه
لقسم لو تعلمون عظيم ، انه لقرآن كريم ، فى كتاب مكنون لا يمسه الا المطهرون
)
و آيه : (و زينا السماء الدنيا بمصابيح و
حفظا) كه ارتباط گفتار ابن عباس با همه
اين آيات روشن است ، تنها نقطه ابهامى كه در كلام وى هست و معلوم نيست از كجاى قرآن
استفاده كرده ، اين است كه گفته : محل ستارگان ، آسمان اول ، و موطن قرآن است ، و
دلالت آيات سوره واقعه بر اين معنا روشن نيست .
بله در روايات ائمه اهل بيت (عليه السلام ) آمده كه بيت المعمور در آسمان است كه ان
شاء اللّه بحث ما پيرامون آن خواهد آمد.
مطلب ديگرى كه تذكرش لازم است ، اين است كه احاديث هم مانند قرآن كريم محكم و
متشابه دارد، و اشاره و رمز در ميان احاديث بسيار شايع است ، و مخصوصا در مثل
اينگونه حقايق (كه فهم بشر از دركش عاجز است ) مانند لوح ، و قلم ، و حجب ، و آسمان
، و بيت معمور، و بحر مسجور، لا جرم بريك فرد دانشمند لازم است كه براى بدست آوردن
معناى واقعى كلام سعى كند قرائن كلام را به دست آورد.
آيه 186 بقره
سوره بقره ، آيه 186
|
واذا سالك عبادى عنى فانى قريب اجيب دعوه الداع اذا دعان فليستجيبوا لى و ليومنوا
بى لعلهم يرشدون .(186)
|
ترجمه آيايه
و چون بندگان من از تو سراغ مرا مى گيرند بدانند كه من نزديكم و دعوت دع اكنندگان
را اجابت مى كنم البته در صورتى كه مرا بخوانند پس بايد كه آنان نيز دعوت مرا اجابت
نموده و بايد به من ايمان آورند تا شايد رشد يابند.(186)
بيان آيايه
نكات و دقايقى كه در آيه شريفه بكار رفته است
|
و اذا سئلك عبادى عنى فانى قريب اجيب دعوة الداع اذا دعان
|
اين آيه در افاده مضمونش بهترين اسلوب و لطيف ترين و زيباترين معنا را براى دعا
دارد.
اولا: اساس گفتار را بر تكلم وحده (من چنين و چنانم ) قرار داده ، نه غيبت (خدا
چنين و چنان است )، و نه سياقى ديگر نظير غيبت ،و اين سياق دلالت دارد بر اينكه
خداى تعالى نسبت به مضمون آيه كمال عنايت را دارد.
و ثانيا: تعبير فرموده به (عبادى بندگانم )، و نفرمود (ناس مردم ) و يا تعبيرى ديگر
نظير آن و اين نيز عنايت ياد شده را بيشتر مى رساند.
و ثالثا: واسطه را انداخته ، و نفرموده : (در پاسخشان بگو چنين و چنان ) بلكه
فرمود: (چون بندگانم از تو سراغ مرا مى گيرند من نزديكم ).
و رابعا: جمله : (من نزديكم ) را با حرف (ان ) كه تاءكيد را مى رساند مؤ كد كرده و
فرموده : (فانى قريب ) پس به درستى كه من نزديكم .
و خامسا: نزديكى را با صفت بيان كرده و فرموده : (نزديكم ) نه با فعل ، (من نزديك
مى شوم ) تا ثبوت و دوام نزديكى را برساند.
و سادسا: در افاده اينكه دعا را مستجاب مى كند تعبير به مضارع آورد نه ماضى ، تا
تجدد اجابت و است مرار آن را برساند.
و سابعا: وعده اجابت يعنى عبارت (اجابت مى كنم دعاى دعا كننده ) را مقيد كرد به قيد
(اذا دعان - در صورتى كه مرا بخواند) با اينكه اين قيد چيزى جز خود مقيد نيست ، چون
مقيد خواندن خدا است و قيد هم همان خواندن خدا است و اين دلالت دارد بر اينكه دعوت
داعى بدون هيچ شرطى و قيدى مستجاب است نظير آيه : (ادعونى
است جب لكم ) و اين هفت نكته همه دلالت
دارد بر اينكه خداى سبحان به است جابت دعا اهتمام و عنايت دارد.
از طرفى در اين آيه با همه اختصارش هفت مرتبه ضمير متكلم (من ) تكرار شده ، وآيه اى
به چنين اسلوب در قرآن منحصر به همين آيه است .
نكات و دقايقى كه در آيه شريفه بكار رفته است و فرق بين دعا
و
سؤال و سخن در معناى عبوديت
و كلمه (دعا) و (دعوت ) به معناى اين است كه دعا كننده نظر دعا شده را به سوى خود
جلب كند، و كلمه (سوال ) به معناى جلب فائده و يا زيادتر كردن آن از ناحيه مسوول
است ، تا بعد از توجيه نظر او حاجتش برآورده شود، پس سؤ ال به منزله نتيجه و هدف
است براى دعا (مثل اينكه از دور يا نزديك شخصى را كه دارد مى رود صدا مى زنى ، و مى
خوانى ، تا روى خود را برگرداند، آن وقت چيزى از او مى پرسى تا به اين وسيله حاجتت
برآورده شود) پس اين معنا كه براى سؤ ال شد جامع همه موارد سؤ ال هست ، علمى براى
رفع جهل ، و سؤ ال به منظور حساب وسؤ ال به معناى زيادتر كردن خير مسوول به طرف
خود، و سوالهاى ديگر.
مطلب ديگر اينكه ، كلمه (عبوديت ) همانطور كه در سابق هم گفتيم به معناى مملوكيت
است ، البته نه هر مملوكيت ، بلكه مملوكيت ان سان (پس گوسفند را عبد صاحبش نمى
خوانند)،
و عبد عبارت است از انسان و يا هر صاحب عقل و شعور ديگرى كه ملك ديگرى باشد، د ر
نتيجه عبد وقتى به خدا نسبت داده مى شود نظير ملك منسوب به او است .
و ملك خداى تعالى با ملك ديگران فرق دارد، فرقى كه بين واقعيت و ادعا و بين حقيقت
ومجاز است ، براى اينكه خداى تعالى كه مالك بندگان خويش است ، ملكش هم طلق است ، و
هم محيط به همه نواحى و جوانب بنده است ، بندگان او نه در ذات خود مست قل از اويند،
و نه در توابع ذاتشان ، از صفات و افعال و هر چيز ديگرى كه منسوب به ايشان است ، از
قبيل همسر و اولاد و مال و جاه و غيره ، و جان كلام آنكه آنچه را كه ملك يك بنده مى
دانيم چون مى بينيم به نحوى از انحا نسبتى به آن بنده دارد، حال چه اينكه اين نسبت
حقيقى و به طبع باشد، مثل نسبتى كه ميان او و جان و بدن و گوش و چشم او و عمل و
آثار او هست ، و يا نسبت وضعى و اعتبارى باشد مانند نسبتى كه ميان او و همسر و مال
و جاه و حقوق او هست ، اين ملك را به اذن خدا مالك شده ، و اين نسبت ها به وسيله
خدا ميان او و مايملكش برقرار گشته ، حال مايم لكش هر چه باشد خداى عز اسمه به او
تمليك كرده ، او است كه جان بندگان و جسم آنان را به آنان نسبت داده ، و به بنده اش
فرمود: جان تو و جسم تو و گوش تو و امثال آن ، و اگر اين نسبت را برقرار نمى كرد
اصلا بنده اى موجود نمى شد، همچنانكه فرمود: (قل
هو الّذى انشاكم و جعل لكم السّمع و الابصار و الافئدة و نيز فرموده :
(و خلق كل شى ء فقدره تقديرا.
پس خداى سبحان ميان هر چيزى و خود آن چيز حائل است ، وميان آن و تمامى مقارنات آن
از فرزند و همسر و دوست و مال و جاه و حق او حائل است ، پس خداى تعالى از هر چيزى
كه فرض شود به مخلوق خود نزديك تر است ، پس او قريب على الاطلاق است ، همچنانكه
خودش فرموده :( و نحن اقرب اليه منكم و
لكن لا تبصرون ) و نيز فرموده :(و
نحن اقرب اليه من حبل الوريد) و نيز
فرموده :(ان اللّه يحول بين المرء و قلبه
) و مراد از قلب همان جان آدمى و نفس مدركه او است .
نزديك بودن خداى سبحان به بندگان ، مقتضاى مالكيت مطلقه الهى
و عبوديت عباد
است
و سخن كوتاه آنكه مالك بودن خداى سبحان نسبت به بندگانش به مالكيت حقيقى ،
و بنده بودن بندگان براى او باعث شده كه او بطور على الاطلاق قريب و نزديك به ايشان
باشد، نزديك تر از هر چيزى كه با او مقايسه شود، و نيز اين مالكيت باعث شده كه هر
تصرفى و به هر نحو كه بخواهد در بندگانش بكند جايز باشد بدون اينكه دافعى و مانعى
جلو تصرفاتش را بگيرد، و اين جواز تصرف حكم مى كند به اينكه خداى سبحان هر دعاى دعا
كننده را اجابت كند هر چه مى خواهد باشد و با اعطا و تصرف خود حاجتش را برآورد چون
مالكيت او عام و سلطنت و احاطه اش بر جميع تقادير و بدون هيچ قيد و اندازه است .
| 
