|
تفسير الميزان جلد ۱۹
علامه طباطبايي رحمه الله عليه
- ۲۲ -
در همين بينى كه
رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) بر كنار آن آب لشكرگاه كرده بـود، نـاگـهـان
آبـرسـان انصار از يك طرف ، و اجير عمر بن خطاب كه نگهبان اسب او و مـردى از بـنى
غفار بود از طرف ديگر كنار چاه آمدند تا آب بكشند. سنان جهنمى آبرسان انـصـار و
جـهـجـاه بـن سـعيد غلام عمر (به خاطر اينكه دلوشان به هم پيچيد) به جان هم
افـتادند، جهنى فرياد زد اى گروه انصار، و جهجاه غفارى فرياد برآورد اى گروه مهاجر
(كمك كمك ).
مردى از مهاجرين به نام جعال كه بسيار تهى دست بود به كمك جهجاه شتافت (و آن دو را
از هـم جـدا كـرد). جـريـان بـه گـوش عـبـداللّه بـن ابـى رسـيـد، بـه جـعـال گـفت
: اى بى حياى هتاك چرا چنين كردى ؟ او گفت چرا بايد نمى كردم ، سر و صدا بـالا
گـرفـت تـا كـار بـه خـشـونـت كـشيد، عبداللّه گفت : آن كسى كه بايد به احترام او
سوگند خورد، چنان گرفتارت بكنم كه ديگر، هوس چنين هتاكى را نكنى .
عـبد اللّه بن ابى در حالى كه خشم كرده بود به خويشاوندانى كه نزدش بودند - كه از
آن جمله زيد بن ارقم بود - گفت : مهاجرين از ديارى ديگر به شهر ما آمده اند، حالا
مى خـواهـنـد مـا را از شـهـرمان بيرون نموده با ما در شهر خودمان زورآزمايى مى
كنند، به خدا سوگند مثل ما و ايشان همان مثلى است كه آن شخص گفت :
(سـمـن كـلبـك يـاكلك - سگت را چاق كن تا
خودت را هم بخورد). آگاه باشيد به خدا
اگـر بـه مدينه برگشتيم تكليفمان را يكسره خواهيم كرد، آن كس كه
(عزيزتر) است ذليـل تـر را
بـيـرون خـواهـد نـمـود، و مـنـظـورش از كـلمـه عـزيـزتـر خـودش ، و از كـلمـه
(ذليل تر)
رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) بود.
سـپـس رو بـه حـاضـران كـرد، و گـفـت : ايـن كارى است كه شما خود بر سر خود آورديد،
مـهاجرين را در شهر خود جاى داديد، و اموالتان را با ايشان تقسيم كرديد، امروز مزدش
را بـه شـمـا مـى دهـنـد، بـه خـدا اگـر پـس مـانـده غـذايـتـان را بـه جـعـال ها
نمى داديد، امروز سوار گردنتان نمى شدند، و گرسنگى مجبورشان مى كرد از شهر شما خارج
گشته به عشاير و دوستان خود ملحق شوند.
در ميان حاضران از قبيله عبد اللّه ، جوان نورسى بود به نام
(زيد بن ارقم ) وقتى او ايـن
سـخنان را شنيد گفت : به خدا سوگند ذليل و بى كس و كار تويى كه حتى قومت هم دل
خـوشـى از تـو نـدارنـد، و محمد هم از ناحيه خداى رحمان عزيز است ، و هم همه
مسلمانان دوسـتش دارند، به خدا بعد از اين سخنان كه از تو شنيدم تودوست نخواهم داشت
. عبداللّه گفت : ساكت شو كودكى كه از همه كودكان بازيگوش تر بودى .
زيـد بـن ارقـم بـعد از خاتمه جنگ نزد رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) رفت ،
و جـريـان را بـراى آن جـنـاب نـقـل كـرد. رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله
وسـلم ) در حـال كـوچ كـردن بود، شخصى را فرستاد تا عبداللّه را حاضر كرد، فرمود:
اى عبدالله ايـن خـبـرهـا چـيـسـت كـه از نـاحـيـه تـو بـه من مى رسد؟ گفت به خدايى
كه كتاب بر تو نـازل كـرده هـيـچ يك از اين حرفها را من نزده ام ، و زيد به شما
دروغ گفته . حاضرين از انـصـار عـرضـه داشـتـند: يا رسول اللّه (صلى اللّه عليه و
آله وسلم ) او ريش سفيد ما و بـزرگ مـا اسـت ، شما سخنان يك جوان از جوانان انصار
را درباره او نپذير، ممكن است اين جوان اشتباه ملتفت شده باشد، و سخنان عبداللّه را
نفهميده باشد.
رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله وسـلم ) عبداللّه را معذور داشت ، و زيد از هر
طرف از ناحيه انصار مورد ملامت قرار گرفت .
رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله وسـلم ) قبل از ظهر مختصرى قيلوله و استراحت
كرد و سـپـس دسـتـور حـركـت داد. اسـيد بن حضير به خدمتش آمد، و آن جناب را به نبوت
تحيت داد، (يـعـنـى گـفـت السـلام عـليـك يـا نـبـى اللّه )، سـپـس گـفـت : يـا
رسـول اللّه ! شـمـا در سـاعـتـى حـركـت كـردى كه هيچ وقت در آن ساعت حركت نمى كردى
؟ فرمود: مگر نشنيدى رفيقتان چه گفته ؟
او پـنـداشـتـه اگـر بـه مـديـنـه بـرگـردد عـزيـزتـر ذليـل تـر را بـيـرون خـواهـد
كـرد. اسـيـد عـرضـه داشـت : يـا رسـول اللّه تـو اگـر بـخواهى او را بيرون خواهى
كرد، براى اينكه او به خدا سوگند ذليـل اسـت و تـو عـزيـزى . آنـگـاه اضـافـه كـرد:
يـا رسـول اللّه ! بـا او مـدارا كـن ، چـون بـه خـدا سـوگـنـد خـدا تـو را وقـتـى
گسيل داشت كه قوم و قبيله اين مرد داشتند مقدمات پادشاهى او را فراهم مى كردند، تا
تاج سلطنت بر سرش بگذارند، و او امروز ملك و سلطنت خود را در دست تو مى بيند.
پـسـر عـبداللّه بن ابى - كه او نيز نامش عبداللّه بود - از ماجراى پدرش با خبر شد،
نـزد رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله وسـلم ) آمـد، و عـرضـه داشـت : يـا
رسـول اللّه ! شـنـيـده ام مـى خـواهـى پـدرم را بـه قتل برسانى ، اگر چنين تصميمى
دارى دستور بده من سر او را برايت بياورم ، چون به خـدا سـوگـنـد خـزرج اطـلاع دارد
كـه مـن تا چه اندازه نسبت به پدرم احسان مى كنم ، و در خـزرج هيچ كس به قدر من
احترام پدر را رعايت نمى كند، و من ترس اين را دارم كه غير مرا مـاءمـور ايـن كـار
بـكنى ، و بعد از كشته شدن پدرم ، نفسم كينه توزى كند، و اجازه ندهد قـاتـل پـدرم
رازنـده ببينم كه در بين مردم رفت و آمد كند، و در آخر وادارم كند او را كه يك مـرد
مـسـلمـان بـا ايـمـان اسـت بـه انـتـقـام پـدرم كـه مـردى كـافر است بكشم ، و در
نتيجه اهـل دوزخ شـوم . حـضـرت فرمود: نه ، برو و همچنان با پدرت مدارا كن ، و
مادام كه با ما است با او نيكو معامله نما.
مـى گويند: رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) در آن روز تا غروب و شب را هم تا
صـبـح لشـكـر را بـه پـيـش راند، تا آفتاب طلوع كرد و حتى تا گرماى آفتاب استراحت
نـداد، آنـگـاه مـردم را پـيـاده كـرد، و مردم آن قدر خسته بودند كه روى خاك
افتادند، و به خـواب رفـتـنـد، و آن جـنـاب ايـن كـار را نـكـرد مـگـر بـراى
ايـنـكـه مـردم مجال گفتگو درباره عبداللّه بن ابى را نداشته باشند.
آنـگـاه مـردم را حركت داد تا به چاهى در حجاز رسيد، چاهى كه كمى بالاتر از بقيع
قرار داشت ، و نامش (بقعاء)
بود. در آنجا بادى سخت وزيد، و مردم بسيار ناراحت و حتى دچار وحشت شدند، و ناقه
رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) در آن شب گم شد. حضرت فرمود: منافقى عظيم
امروز در مدينه مرد، بعضى از حضار پرسيدند: منافق عظيم چه كسى بوده ؟ فرمود: رفاعه
. مردى از منافقين گفت : چگونه دعوى مى كند كه من علم غيب دارم ، آن وقت نمى داند
شترش كجا است ؟ آن كسى كه به وحى برايش خبر مى آورد چرا به او نمى گـويـد شـتـر كجا
است ؟ در همان موقع جبرئيل نزد آن جناب آمد، و گفتار آن منافق را و نيز مـحـل شتر
را به وى اطلاع داد. رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) هر دو خبر را به
اصـحـابـش اطـلاع داد، و فـرمود: من ادعا نمى كنم كه علم به غيب دارم ، من غيب نمى
دانم ، و ليكن خداى تعالى به من خبر داد كه آن منافق چه گفت ،
و شترم كجا است . شتر من در دره است . اصحاب رفتند و شتر را در همانجا كه فرموده
بود يافته با خود آوردند، و آن منافق هم ايمان آورد.
و هـمـين كه لشگر به مدينه برگشت ديدند رفاعه بن زيد در تابوت است ، و او فردى از
قبيله بنى قينقاع ، و از بزرگان يهود بود كه در همان روز مرده بود.
زيد بن ارقم مى گويد: بعد از آنكه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) به مدينه
رسيد من از شدت اندوه و شرم خانه نشين شدم ، تا آنكه سوره منافقون در تصديق زيد، و
تـكـذيب عبداللّه بن ابى نازل شد. آنگاه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) گوش
زيـد را گـرفـته او را از خانه اش بيرون آورد، و فرمود: اى پسر! زبانت راست گفت ، و
گـوشـت درسـت شـنـيـده بـود، و دلت درسـت فـهميده بود، و خداى تعالى در تصديق آنچه
گفتى قرآنى نازل كرد.
عـبـد اللّه بـن ابـى در آن مـوقـع در نـزديـكـى هـاى مـديـنـه بـود، و هـنـوز
داخـل مـدينه نشده بود، همين كه خواست وارد شود، پسرش عبداللّه بن عبداللّه بن ابى
سر راه پدر آمد، و شتر خود را در وسط جاده خوابانيد، و از ورود پدرش جلوگيرى كرد، و
به پـدر گـفـت : واى بـر تـو ايـن چـه كـارى بـود كـه كردى ؟ و به پدر خود گفت : به
خدا سـوگـنـد جز با اذن رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) نمى توانى و نمى
گذارم داخـل مـديـنـه شـوى ، تـا بـفـهـمـى عـزيـزتـر كـيـسـت ، و ذليـل تـر چـه
كـسـى اسـت . عـبـداللّه شـكـايـت خـود از پـسـرش را بـه رسـول خـدا (صـلى اللّه
عـليـه و آله وسـلم ) پـيـام داد. رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله وسـلم )
شـخصى را فرستاد تا به پسر او بگويد مـزاحـم پـدرش نـشـود. پـسـر گـف ت : حـالا كـه
دسـتـور رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) رسيده كارى به كارت ندارم .
عبداللّه بن ابى داخل مدينه شد، و چند روزى بيش نگذشت كه بيمار شد و مرد.
وقـتـى سـوره مـنافقون نازل شد، و دروغ عبداللّه برملا گشت ، مردم به اطلاعش
رساندند كـه چـنـد آيـه شـديـد اللحـن دربـاره ات نـازل شـده ، مـقـتـضـى اسـت نـزد
رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) روى تا آن جناب برايت استغفار كند، عبداللّه
در پـاسـخ سـرى تـكـان داد، و گـفـت : بـه من گفتيد به او ايمان آورم ، آوردم .
تكليف كرديد زكات مالم را بده مدادم ، ديگر چيزى نمانده كه بگوييد برايش سجده هم
بكنم . و در همين سـر تـكـان دادنـش ايـن آيـه نـازل شـد كـه :
(و اذا قيل تعالوا يستغفر لكم رسول اللّه لووا روسهم ... لا يعلمون
).
مـؤ لف : جزئيات داستان كه در اين حديث آمده از چند روايت مختلف گرفته شده كه از
زيد بن ارقم و ابن عباس و عكرمه ،
و مـحـمـد بـن سـيـريـن ، و ابـن اسـحـاق ، و ديـگـران نقل شده ، و مضمون آنها در
يكديگر داخل شده است .
روايتى در ذيل آيه (اذا جاءك
المنافقون ) و ماجراى عبدالله بن ابى منافق
و در تـفسير قمى در ذيل آيه (اذا جاءك
المنافقون ...)، آمده كه اين آيات در جنگ
مريسيع كـه جـنـگ بـا بـنـى المـصـطـلق بـود، و در سـال پـنـجـم هـجـرت اتـفـاق
افـتـاد نـازل شـده . رسـول خـدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) خودش در اين جنگ
شركت كرد و در مراجعت كنار چاهى كم آب فرود آمد.
انـس بـن سيار، همپيمان انصار و جهجاه بن سعيد غفارى اجير عمر بن خطاب در كنار چاه
به هـم برخوردند، و هر دو دلو در چاه انداخته تا آب بكشند، دلوها در چاه به هم
پيچيد. سيار گـفـت : دلو مـن ، جـهـجـاه هـم گـفـت دلو مـن . و هـمين باعث درگيرى
بين آن دو شد، جهجاه به صورت سيار سيلى زد، و خون از روى او جارى شد. سيار قبيله
خزرج را و جهجاه قريش را بـه كمك طلبيد، هر دو گروه سلاح برگرفتند، و چيزى نمانده
بود كه فتنه اى به پا شود.
عـبد اللّه بن ابى سر و صدا را شنيد، پرسيد: چه خبر شده ؟ جريان را برايش گفتند، و
او سـخـت در خـشـم شـد، و گـفـت : مـن از اول نـمـى خـواسـتـم ايـن مـسير را بروم ،
و من امروز خوارترين مردم عرب هستم ، و من هيچ پيش بينى نمى كردم كه زنده بمانم و
چنين سخنانى بشنوم ، و نتوانم كارى بكنم ، و وضع را به دلخواه خود تغيير دهم .
آنـگـاه روكـرد بـه اطـرافـيـان خـود و گـفـت : كـارى اسـت كـه شـمـا كـرديـد،
ايـنـهـا را در منازل خود جاى داديد، و مال خود را با آنان تقسيم نموديد، و با جان
خود جانشان را از خطر حـفـظ كـرديـد، و گـردنـهاى خود را آماده شمشير ساخته ، زنان
خود را بيوه و فرزندان را يـتـيـم كـرديـد (ايـنـهـم مـزدى اسـت كـه دريـافـت مـى
داريـد)، آن هم از مردمى كه اگر شما بـيـرونـشـان كـرده بـوديـد وبـال گـردن مردمى
ديگر مى شدند. آنگاه گفت : (اگر به
مـديـنـه بـرگـرديـم ، آن كـس كـه عـزيـزتـر اسـت ذليل تر را بيرون خواهد كرد).
يـكـى از حـضار در آن مجلس زيد بن ارقم بود كه تازه داشت به حد بلوغ مى رسيد، و آن
روز رسـول خـدا (صـلى اللّه عليه و آله وسلم ) در هنگام گرماى ظهر در سايه درختى با
جـمـعـى از اصـحـاب مهاجر و انصارش نشسته بود، زيد از راه رسيد، و سخنان عبداللّه
بن ابـى را بـه رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله وسلم ) گزارش داد. حضرت فرمود:
اى پسر! شايد اشتباه شنيده باشى . عرضه داشت : به خدا سوگند اشتباه نكرده ام .
فرمود: شـايـد از او خشمگين باشى . عرضه داشت : به خدا قسم هيچ دشمنى با او ندارم .
فرمود: ممكن است خواسته سربسرت بگذارد؟ عرضه داشت : نه به خدا سوگند.
رسـول خـدا (صـلى اللّه عليه و آله وسلم ) به غلامش شقران فرمود: مركب را زين ، و
آماده حركت كن ، و فورا سوار شد. مردم به يكديگر خبر دادند ولى كسى باور نمى كرد كه
در آن گـرمـاى ظهر حركت كرده باشد، ولى بالاخره سوار شدند، و سعد بن عباده خود را
به آن جـنـاب رسـانـيـده ، عـرضـه داشـت : السـلام عـليـك يـا رسول اللّه و رحمه
اللّه و بركاته . حضرت فرمود: و عليك السلام . عرضه داشت : شما هـيـچ وقـت در
گـرمـاى ظـهر حركت نمى كرديد. فرمود: مگر سخنان رفيقتان را نشنيده اى ؟ پـرسـيـد:
كدام رفيق يا رسول اللّه ؟ ما به غير تو رفيقى نداريم ؟ فرمود: عبداللّه بن ابـى ،
او پـيـش بـيـنـى كـرده كـه اگـر بـه مـديـنـه بـرگـردد آن كـس كه عزيزتر است ذليـل
تـر را از شـهـر بـيـرون كـنـد. سـعـد عـرضـه داشـت : يـا رسـول اللّه (صـلى اللّه
عـليـه و آله وسـلم ) تـو و اصـحـابـت عزيزتر و او و اصحابش ذليل ترند.
رسـول خـدا (صـلى اللّه عليه و آله وسلم ) آن روز را تا به آخر به حركت ادامه داد،
و با احدى سخن نگفت ، قبيله خزرج نزد عبداللّه بن ابى آمدند، و او را ملامت كردند.
عبداللّه قسم خورد كه من هيچ يك از حرفها را نزده ام . گفتند: اگر چنين حرفى نزده
اى برخيز تا نزد رسـول خـدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) شويم تا از آن جناب
عذرخواهى كنى ، عبداللّه سر و كله را تكان داد كه نه .
شـب شد رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) آن شب را هم تا به صبح حركت كرد، و
اجـازه اسـتـراحـت نـداد، مـگـر بـه مـقـدار نـمـاز صـبـح . فـرداى آن روز رسول خدا
(صلى اللّه عليه و آله وسلم ) پياده شد، اصحاب هم پياده شدند، در حالى كه آن قـدر
خـسـتـه بـودنـد كـه خـاك زمـيـن بـرايشان بهترين رختخواب شد، (و همه به خواب
رفتند). عبداللّه بن ابى نزد رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) آمد، و سوگند
ياد كـرد كه من حرفها را نزده ام ، و به وحدانيت خدا و رسالت آن حضرت شهادت داد، و
گفت : زيـد بـن ارقـم بـه مـن دروغ بـسـتـه . رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم
) عذرش را پـذيـرفـت ، آن وقـت قـبيله خزرج نزد زيد بن ارقم رفته شماتتش كردند كه
تو چرا به بزرگ قبيله ما تهمت زدى .
هـنـگـامـى كـه رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله وسـلم ) از آن مـنـزل حـركـت
كـرد زيـد بـا آن جـنـاب بود، و مى گفت : بار الها! تو مى دانى كه من دروغ نـگـفـته
ام ، و به عبداللّه بن ابى تهمت نزده ام . چيزى از راه را نرفته بودند كه حالت وحى
و برحاء به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم )
دست داد و آنقدر سنگين شد كه نزديك بود شترش زانو بزند و بخوابد، و خود او عرق از
پيشانى مباركش مى چكيد، و ب عد از آن كه به حالت عادى برگشت ، گوش زيد بن ارقم را
گرفته ، او را از روى بار و بنه اش (و يا از روى شتر) بلند كرد و فرمود: اى پسر
سـخـنـت راسـت و دلت فـراگـيـر اسـت ، و خـداى تـعـالى قـرآنـى دربـاره ات نازل
كرده .
و چـون بـه مـنـزل رسـيـدنـد و پـياده شدند، سوره منافقين را تا جمله
(و لكن المنافقين لا يعلمون )
بر آنان خواند، و خداى تعالى عبداللّه بن ابى را رسوا ساخت .
رواياتى ديگر در ذيل آيات مربوط به
منافقين
و نـيـز در تـفـسـيـر قـمـى در روايـت ابـى الجارود از امام باقر (عليه السلام )
آمده كه در تـفـسـيـر جـمـله (كـانـهـم
خـشـب مـسـنـده ) فـرمـود: يـعـنـى نـه
مـى شـنـونـد و نـه تعقل مى كنند، (يحسبون
كل صيحه عليهم )، يعنى هر صدائى را دشمن
خود مى پندارند، هم (العدو فاحذرهم قاتلهم
اللّه انى يوفكون ).
و پس از آنكه خداى تعالى رسول گرامى خود را از ماجرا خبر داد، قوم و قبيله منافقين
نزد ايـشـان شـدنـد، و گـفـتـنـد واى بـر شـمـا، رسـوا شـديـد، بـيـايـيـد نـزد
رسـول خـدا تـا برايتان طلب آمرزش كند. منافقين سرى تكان دادند كه نه ، نمى آييم ،
و رغـبـتـى بـه اسـتـغـفـار آن جـنـاب نـشـان نـدادنـد، لذا خـداى تـعـالى فـرمـود:
(و اذا قيل لهم تعالوا يستغفر لكم رسول اللّه لووا روسهم و رايتهم يصدون
و هم مستكبرون ).
و در كـافـى بـه سند خود از سماعه از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه
فرمود: خداى تبارك و تعالى همه امور خود را به مؤ من واگذار كرده ، ولى اين كه او
خود را خوار كـنـد به او واگذار ننموده ، مگر نديدى كه خداى تعالى در قرآن كريم
درباره فرموده :
(و لله العـزة و لرسوله و للمؤ منين
) كه به حكم اين آيه مؤ من بايد عزيز باشد، و ذليل نباشد.
مـؤ لف : كـافـى ، ايـن مـعنا را از داوود رقى ، و حسن احمسى و به طريقى ديگر از
سماعه روايت كرده .
و نـيـز به سند خود از مفضل بن عمر روايت كرده كه گفت : امام صادق (عليه السلام )
فر مـود: سـزاوار نـيـسـت كـه مـؤ مـن خـود را ذليـل كـنـد. عـرضـه داشـتـم : بـه
چـه چـيز خود را ذليل كند؟ فرمود: به اينكه كارى را انجام دهد كه در آخر مجبور به
عذرخواهى شود.
گقتارى پيرامون مساءله نفاق در صدر
اسلام
قـرآن كـريم درباره منافقين اهتمام شديدى ورزيده ، و مكرر آنان را مورد حمله قرار
داده ، و زشـتـى هـاى اخـلاقـى ، دروغها، خدعه ها، دسيسه ها، و فتنه هايشان را به
رخشان مى كشد. فتنه هايى كه عليه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) و مسلمانان
بپا كردند، و در سـوره هـاى قـرآن كـريـم از قـبـيـل سـوره بـقـره ، آل عـمـران ،
نـسـاء، مـائده ، انـفـال ، تـوبـه ، عـنـكـبـوت ، احزاب ، فتح ، حديد، حشر،
منافقين و تحريم سخن از آن را تكرار نموده .
و نـيـز در مواردى از كلام مجيدش ايشان را به شديدترين وجه تهديد نموده به اينكه در
دنيا مهر بر دلهايشان زده ، و بر گوش و چشمشان پرده مى افكند، و نورشان را از ايشان
مى گيرد، و در ظلمتها رهايشان مى كند، به طورى كه ديگر راه سعادت خود را نبينند، و
در آخرت در درك اسفل و آخرين طبقات آتش جايشان مى دهد.
و ايـن نيست مگر به خاطر مصائبى كه اين منافقين بر سر اسلام و مسلمين آوردند. چه
كيدها و مـكـرهـا كـه نـكـردنـد؟ و چـه تـوطـئه ها و دسيسه ها كه عليه اسلام طرح
ننمودند، و چه ضـربـه هـايـى كـه حتى مشركين و يهود و نصارى به اسلام وارد
نياوردند. و براى پى بـردن بـه خـطـرى كـه مـنافقين براى اسلام داشتند، همين كافى
است كه خداى تعالى به پـيـامـبـرش خطاب مى كند كه از اين منافقين برحذر باش ، و
مراقب باش تا بفهمى از چه راههاى پنهانى ضربات خود را بر اسلام وارد مى سازند:
(هم العدو فاحذرهم ).
اشاره به خطر مناقين و فتنه انگيزى ها
و توطئه هايشان در صدر اسلام
از هـمان اوائل هجرت رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) به مدينه ، آثار دسيسه
ها و تـوطـئه هـاى مـنـافقين ظاهر شد، و بدين جهت مى بينيم كه سوره بقره - به طورى
كه گفته اند - شش ماه بعد از هجرت نازل شده و در آن به شرح اوصاف آنان پرداخته ، و
بـعـد از آن در سـوره هـاى ديگر به دسيسه ها و انواع كيدهايشان اشاره شده ، نظير
كناره گـيريشان از لشكر اسلام در جنگ احد، كه عده آنان تقريبا ثلث لشكريان بود، و
پيمان بـسـتـن بـا يهود، و تشويق آنان به لشكركشى عليه مسلمين و ساختن مسجد ضرار و
منتشر كردن داستان افك (تهمت به عايشه )،
و فـتـنـه بـه پـا كـردنـشـان در داسـتـان سـقـايـت و داسـتـان عـقـبـه و امـثـال
آن تـا آنـكـه كـارشـان در افـسـاد و وارونـه كـردن امـور بـر رسول خدا (صلى اللّه
عليه و آله وسلم )
بـه جـايـى رسـيـد كـه خداى تعالى به مثل آيه زير تهديدشان نموده فرمود:
(لئن لم يـنـته المنافقون و الذين فى قلوبهم مرض و المرجفون فى المدينه
لنغرينك بهم ثم لا يجاورونك فيها الا قلى لا ملعونين اين ما ثقفوا اخذوا و قتلوا
تقتيلا).
روايـات هـم از بـسـيـارى بـه حـد اسـتـفـاضـه رسـيـده كـه عـبـداللّه بـن ابـى
سـلول و هـمـفـكـران مـنـافـقـش ، هـمـانـهـايـى بـودنـد كـه امـور را عـليـه رسول
خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) واژگونه مى كردند، و همواره در انتظار بلايى براى
مسلمانان بودند، و مؤ منين همه آنها را مى شناختند، و عده شان يك سوم مسلمانان بود،
و هـمانهايى بودند كه در جنگ احد از يارى مسلمانان مضايقه كردند، و خود را كنار
كشيده ، در آخـر بـه مدينه برگشتند، در حالى كه مى گفتند:
(لو نعلم قتالا لا تبعناكم - اگر مى دانستيم قتالى واقع مى شود با شما
مى آمديم ).
رد ايـــن ســـخـــن كـــه نـــفـــاق
بـــعـــد از هـــجـــرت پـــديـــد آمـــد
وقبل از رحلت پيامبر(ص ) برچيده شد
و از هـمـيـن جـا اسـت كـه بـعـضى نوشته اند حركت نفاق از بدو وارد شدن اسلام به
مدينه شـروع و تـا نـزديـكـى وفـات رسـول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) ادامه
داشت . اين سـخنى است كه جمعى از مفسرين گفته اند، و ليكن با تدبر و موشكافى حوادثى
كه در زمان رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) رخ داد و فتنه هاى بعد از رحلت
آن جناب ، و در نظر گرفتن طبيعت اجتماع فعال آن روز، عليه اين نظريه حكم مى كند.
بـراى ايـنـكـه اولا: هـيـچ دليـل قـانـع كننده اى در دست نيست كه دلالت كند بر
اينكه نفاق مـنـافـقـيـن در مـيـان پـيـروان رسـول خـدا (صلى الله عليه و آله وسلم
) و حتى آنهايى كه قـبـل از هـجـرت ايـمان آورده بودند رخنه نكرده باششد، و دليلى
كه ممكن است در اين باره اقامه شود،
هـيـچ دلالتـى نـدارد. و آن دليل اين است كه منشاء نفاق ترس از اظهار باطن و يا طمع
خير اسـت ، و پـيـامـبر و مسلمانان آن روز كه در مكّه بودند، و هنوز هجرت نكرده
بودند، قوت و نـفـوذ كلمه و دخل و تصرف آن چنانى نداشتند كه كسى از آنان بترسد و يا
طمع خيرى از آنـان داشـتـه بـاشـد، و بـه ايـن مـنـظـور در ظـاهـر مـطـابـق مـيـل
آنـان اظـهـار ايـمان كنند و كفر خود را پنهان بدارند، چون خود مسلمانان در آن روز
تو سـرى خـور و زيـر دسـت صـناديد قريش بودند. مشركين مكّه يعنى دشمنان سرسخت آنان
و مـعـانـدين حق هر روز يك فتنه و عذابى درست مى كردند، در چنين جوى هيچ انگيزه اى
براى نفاق تصور نمى شود.
به خلاف بعد از هجرت كه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) و مسلمانان ياورانى
از اوس و خـزرج پـيـدا كردند، و بزرگان و نيرومندان اين دو قبيله پشتيبان آنان شده
و از رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله وسـلم ) دفـاع مـى نـمـودنـد، هـمـان طور
كه از جان و مـال و خـانـواده خـود دفـاع مـى كـردنـد، و اسـلام بـه داخل تمامى
خانه هايشان نفوذ كرده بود، و به وجود همين دو قبيله عليه عده قليلى كه هنوز بـه
شـرك خـود باقى بودند قدرت نمايى مى كرد، و مشركين جرات علنى كردن مخالفت خـود را
نـداشـتـنـد، بـه هـمين جهت براى اينكه از شر مسلمانان ايمن بمانند به دروغ اظهار
اسـلام مـى كـردند، در حالى كه در باطن كافر بودند، و هر وقت فرصت مى يافتند عليه
اسلام دسيسه و نيرنگ به كار مى بردند.
وجـه ايـنـكـه گـفـتيم : دليل درست نيست ، اين است كه علت و منشاء نفاق منحصر در
ترس و طـمع نيست تا بگوييم هر جا مخالفين انسان نيرومند شدند، و يا زمام خيرات به
دست آنان افتاد، از ترس نيروى آنان و به اميد خيرى كه از ايشان به انسان برسد نفاق
مى ورزد، و اگـر گـروه مـخالف چنان قدرتى و چنين خيرى نداشت ، انگيزه اى براى نفاق
پيدا نمى شـد، بـلكـه بـسـيـارى از مـنـافـقـيـن را مـى بـيـنـيـم كـه در
مـجـتـمـعـات بـشـرى دنبال هر دعوتى مى روند، و دور هر ناحق و صدايى را مى گيرند،
بدون اينكه از مخالف خـود هـر قـدر هـم نـيـرومـند باشد پروايى بكنند. و نيز اشخاصى
را مى بينيم كه در مقام مـخـالفـت با مخالفين خود برمى آيند، و عمرى را با خطر مى
گذرانند، و به اميد رسيدن به هدف بر مخالفت خود اصرار هم مى ورزند تا شايد هدف خود
را كه رسيدن به حكومت اسـت بـه دسـت آورده ، نـظـام جـامـعـه را در دسـت
بـگـيـرنـد، و مـسـتـقـل در اداره آن بـاشـنـد، و در زمـيـن غـلو كـنـنـد. و رسـول
خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله وسـلم ) هـم از هـمـان اوائل دعـوت فـرمـوده بـود كه
اگر به خدا و دعوت اسلام ايمان بياوريد، ملوك و سلاطين زمين خواهيد شد.
بـا مـسـلم بـودن ايـن دو مـطـلب چـرا عـقـلا جـائز نـبـاشـد كـه احتمال دهيم :
بعضى از مسلمانان قبل از هجرت به همين منظور مسلمان شده باشند؟
يـعـنـى بـه ظـاهـر اظـهـار اسـلام كـرده باشند تا روزى به آرزوى خود كه همان رياست
و اسـتـعـلاء است برسند، و معلوم است كه اثر نفاق در همه جا واژگون كردن امور، و
انتظار بلا براى مسلمانان و اسلام ، و افساد مجتمع دينى نيست ، اين آثار، آثار
نفاقى است كه از ترس و طمع منشاء گرفته باشد، و اما نفاقى كه ما احتمالش را داديم
اثرش اين است كه تـا بـتـوانـنـد اسـلام را تـقـويـت نموده ، به تنور داغى كه اسلام
برايشان داغ كرده نان بـچـسـبـانـنـد، و بـه هـمـيـن مـنـظـور و بـراى داغ تـركـردن
آن ، مـال و جـاه خـود را فـداى آن كـنـنـد تـا بـه وسيله امور نظم يافته و آسياى
مسلمين به نفع شـخـصى آنان بچرخش در آيد. بله اين گونه منافقين وقتى دست به كارشكنى
و نيرنگ و مخالفت مى زنند كه ببينند دين جلو رسيدن به آرزوها را كه همان پيشرفت و
تسلط بيشتر بر مردم است مى گيرد كه در چنين موقعى دين خدا را به نفع اغراض فاسد خود
تفسير مى كنند.
و نـيـز مـمكن است بعضى از آنها كه در آغاز بدون هدفى شيطانى مسلمان شده اند، در
اثر پيشامدهايى درباره حقانيت دين به شك بيفتند، و در آخر از دين مرتد بشوند، و
ارتداد خود را از ديـگـران پـنـهـان بـدارنـد، همچنان كه در ذيل جمله
(ذلك بانهم امنوا ثم كفروا...)
بدان اشاره نموديم ، و همچنان كه از لحن آياتى نظير آيه
(يا ايها الذين امنوا من يرتد مـنـكـم عن دينه فسوف ياتى اللّه بقوم
)، نيز امكان چنين ارتداد و چنين نفاقى استفاده مى شود.
و نيز آن افراد از مشركين مكّه كه در روز فتح ايمان آوردند، چگونه ممكن است
اطمينانى به ايـمـان صـادق و خـالصـشان داشت ؟ با اينكه بديهى است همه كسانى كه
حوادث سالهاى دعوت را مورد دقت قرار داده اند، مى دانند كه كفار مكّه و اطرافيان
مكّه و مخصوصا صناديد قريش هرگز حاضر نبودند به پيامبر ايمان بياورند، و اگر آوردند
به خاطر آن لشكر عـظـيـمـى بـود كه در اطراف مكّه اطراق كرده بود، و از ترس
شمشيرهاى كشيده بر بالاى سـرشـان بود، و چگونه ممكن است بگوييم در چنين جوى نور
ايمان در دلهايشان تابيده و نـفـوسـشـان داراى اخـلاص و يـقـيـن گـشـتـه ، و از
صـمـيـم دل و با طوع و رغبت ايمان آوردند، و ذره اى نفاق در دلهايشان راه نيافت .
و ثـانـيـا ايـنـكـه : اسـتـمـرار نـفـاق تـنـهـا تـا نـزديـكـى رحـلت رسول خدا
(صلى اللّه عليه و آله وسلم ) نبود، و چنان نبوده كه در نزديكيهاى رحلت نفاق
مـنـافـقـيـن از دلهـايـشـان پـريـده بـاشـد، بـله تـنـهـا اثـرى كـه رحـلت رسول
خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) در وضع منافقين داشت ،
ايـن بـود كـه ديـگـر وحـيـى نـبود تا از نفاق آنان پرده بردارد. علاوه بر اين ، با
انعقاد خـلافت ديگر انگيزه اى براى اظهار نفاق باقى نماند، ديگر براى چه كسى مى
خواستند دسيسه و توطئه كنند؟
آيـا ايـن مـتـوقـف شـدن آثـار نـفـاق بـراى ايـن بـوده كـه بـعـد از رحـلت رسـول
خـدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) تمامى منافقين موفق به اسلام واقعى و خلوص
ايـمـان شـدنـد، واز مـرگ آن جـنـاب تاثيرى يافتند كه در زندگيشان آن چنان متاثر
نشده بـودنـد، و يـا بـراى ايـن بـوده كـه بـعـد از رحـلت يـا قـبـل از آن با
اولياى حكومت اسلامى زدوبندى سرى كردند. چيزى دادند و چيزى گرفتند، ايـن را دادنـد
كـه ديـگـر آن دسـيسه ها كه قبل از رحلت داشتند نكنند، و اين را گرفتند كه حكومت
آرزوهايشان را برآورد، و يا آنكه بعد از رحلت مصالحه اى تصادفى بين منافقين و
مـسـلمـيـن واقـع شـد، و هـمـه آن دو دسته يك راه را برگزيدند، و در نتيجه ديگر
تصادم و برخوردى پيش نيامد؟
شـايـد اگـر بـقـدر كـافـى پـيـرامـون حـوادث اواخـر عـمـر رسـول خـدا (صلى اللّه
عليه و آله وسلم ) دقت كنيم ، وفتنه هاى بعد از رحلت آن جناب را درسـت بـررسـى
نـمـايـيـم ، بـه جـوانـب كـافـى ايـن چـنـد سـوال بـرسـيـم ، مـنـظـور از ايـراد
ايـن سـوالهـا تـنـهـا ايـن بـود كـه بـه طـور اجمال راه بحث را نشان داده باشيم .
آيات 11 - 9 سوره منافقون
|
يـا ايـهـا
الذيـن امـنـوا لا تـلهـكـم امـوالكـم و لا اولادكـم عـن ذكـر اللّه و مـن يـفـعـل
ذلك فـاولئك هـم الخـاسـرون (9) و انـفـقـوا مـمـا رزقـنـاكـم مـن قـبـل ان يـاتـى
احـدكـم المـوت فـيـقـول رب لو لا اخـرتـنـى الى اجـل قـريـب فـاصدق واكن من
الصلحين (10) و لن يوخر اللّه نفسا اذا جاء اجلها و اللّه خبير بما تعملون (11)
|
ترجمه آيات
هـان اى كـسـانـى كـه ايـمـان آورديـد امـوال و اولادتـان شـمـا را از يـاد خـدا
بـه خـود مشغول نسازد و هر كس چنين كند زيانكار است چون زيانكاران افرادى اينچن
ينند (9).
و از آنـچه ما روزيتان كرده ايم انفاق كنيد و تا مرگ شما نرسيده فرصت را از دست
ندهيد و گرنه بعد از رسيدن مرگ خواهد گفت پروردگارا چه مى شد تا اندك زمانى مهلتم
مى دادى صدقه دهم و از صالحان باشم (10).
و ليـكـن خـداى تعالى هرگز به كسى كه اجلش رسيده مهلت نخواهد داد و خدا از آنچه مى
كنيد با خبر است (11).
بيان آيات
در ايـن چـند آيه مؤ منين را تذكر مى دهد به اينكه از بعضى صفات كه باعث نفاق در
قلب مى شود بپرهيزند،
يـكـى از آنـهـا سـرگـرمـى بـه مـال و اولاد و غـافـل شـدن از يـاد خـداسـت ، و
يـكـى ديگر بخل است .
نـــهـــى از دو صـــفـــت نـــفـــاق
آور: ســـرگـــرمـــى بـــه
مـال و اولاد، وبخل ورزى
(يا ايها الذين امنوا لا تلهكم اموالكم و
لا اولادكم عن ذكر اللّه ...)
كـلمـه (تـلهـى
) از مـصـدر (الهـاء)
گـرفـتـه شـده ، و ايـن كـلمـه بـه مـعـنـاى مـشـغـول و سـرگـرم شـدن بـه كـارى و
غـفـلت از كـارى ديـگـر است ، و منظور از (الهاء
امـوال و اولاد از ذكـر خـدا) ايـن اسـت
كـه اشـتـغـال بـه مال و اولاد انسان را از ياد خدا غافل كند، چون خاصيت زينت حيات
دنيا همين است كه آدمى را از تـوجـه بـه خـداى تـعـالى بـاز مـى دارد هـمـچـنـان
كـه فـرمـود:
(المـال و البـنـون زيـنـه الحـيـوه
الدنـيـا) و اشـتـغـال بـه ايـن زيـنـت دل
را پـر مـى كـنـد، و ديـگـر جايى براى ذكر خدا و ياد او باقى نمى ماند، و نيز غير
از گـفـتـار بـى كـردار، و ادعـاى بـدون تـصـديـق قـلبـى بـرايـش نـمـى ماند، و
فراموشى پـروردگـار از ناحيه عبد باعث آن مى شود كه پروردگارش هم او را از ياد
ببرد، همچنان كـه فـرمـود: (نـسـوا اللّه
فـنسيهم ) و اين خود خسرانى است آشكار،
همچنان كه باز در صفت منافقين فرمود: (اولئك
الذين اشتروا الضلاله با لهدى فما ربحت تجارتهم ).
و در آيـه مـورد بـحـث بـه هـمـيـن مـعـنـا اشـاره نـمـوده ، مـى فـرمـايـد:
(و مـن يفعل ذلك فاولئك هم الخاسرون ).
در ايـن آيـه شـريـفـه مـال و اولاد را نـهـى كـرده و فـرمـوده : مـال و اولادتـان
شـمـا را از يـاد خـدا غافل نسازد در حالى كه بايد فرموده باشد:
(شما سـرگـرم بـه مـال و اولاد نشويد)
و اين به خاطر آن بوده كه اشاره كند به اينكه طبع مـال و اولاد ايـن اسـت كـه
انـسـان را از يـاد خـدا غـافـل سـازد، پـس مـؤ مـنـيـن نـبايد به آنها دل
بـبـنـدنـد، و گـرنـه مـؤ مـنـيـن هـم مـانـنـد سـايـريـن از يـاد خـدا غافل مى
شوند، پس نهى در آيه نهى كنايه اى است ، كه از تصريح موكدتر است .
|
و انفقوا مما
رزقنا كم من قبل ان ياتى احدكم الموت ...
|
در ايـن جـمـله مـؤ مـنـيـن را امـر مـى كـند به انفاق در راه خير، اعم از انفاق
واجب مانند زكات و كفارات ، و مستحب مانند صدقات مستحبى . و اگر قيد
(مما رزقناكم ) را آورد براى
اعلام ايـن حـقـيـقـت بـود كـه دستور فوق درخواست انفاق از چيزى كه مؤ منين مالكند
و خدا مالك آن نـيست نمى باشد، چون آنچه را كه مؤ منين مى كنند عطيه اى است كه خداى
تعالى به آنان داده ،
و رزقـى اسـت كـه رازقـش او اسـت ، و مـلكـى اسـت كـه او به ايشان تمليك فرموده ،
آن هم تـمـليـكـى كـه از مـلك خـود او بـيـرون نـرفـتـه پـس در هـر حال منت خداى
تعالى راست .
پيش از مرگ انفاق كنيد كه چون اجل آمد
آرزوى بازگشت اجابت نمى شود
(مـن قـبـل ان يـاتـى احـدكـم المـوت
) - يـعـنـى قبل از آنكه قدرت شما در تصرف در مال و انفاق آن در راه خدا
تمام شود.
(فـيقول رب لولا اخرتنى الى اجل قريب
) - اين جمله عطف است بر جمله قبلى ، و اگر كلمه
(اجل ) را مقيد به قيد قريب
كرد، براى اين بود كه اعلام كند به اينكه چنين كسى قـانـع اسـت بـه مـخـتـصـرى
عـمـر، بـه مـقـدارى كـه بـتـوانـد مـال خـود را در راه خـدا انـفـاق كـند، تقاضاى
اندكى مى كند تا اجابتش آسان باشد. و نيز بـراى ايـن اسـت كـه اجـل و عـمـر هـر
قـدر هـم كـه بـاشـد انـدك اسـت هـمـچـنـان كـه رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و
آله وسـلم ) فـرمـود:
(كل ما هو ات قريب - هر آنچه خواهد آمد
نزديك است .)
(فـاصدق و اكن من الصالحين
) - در اين جمله كلمه (اصدق
) به نصب قاف خوانده مى شود تا جواب تمناى چه مى شد مرا تا مدتى اندك
مهلت مى دادى باشد، و كلمه (اكن
) بـه سـكـون نـون خـوانـده مـى شـود تـا
جـزاى شرطى تقديرى باشد، و تقدير (ان
اتصدق اكن من الصالحين - اگر تصدق دهم از صالحان خواهم بود)
مى باشد.
|
و لن يوخر الله
نفسا اذا جاء اجلها
|
در ايـن جـمـله آرزومـنـدان نـامـبـرده را از اجـابـت دعايشان و هر كس ديگر را كه
از خدا تاخير اجـل را بـخـواهـد مـايـوس كـرده مـى فـرمـايـد: وقـتـى اجل كسى رسيد،
و نشانه هاى مرگ آمد، ديگر تاخير داده نمى شود، و اين معنا در كلام خداى تـعـالى
مـكـرر آمده كه اجل يكى از مصاديق قضاى حتمى است ، از آن جمله مى فرمايد:
(اذا جاء اجلهم فلا يستاخرون ساعه و لا يستقدمون
).
(و اللّه خـبير بما تعملون
) - اين جمله حال است از ضمير (احدكم
) ممكن هم هست عطف بـر آغاز كلام باشد، و فايده تعليل را دارد، و معنايش
اين است كه از خدا بى خبر نشويد و انـفـاق كـنـيـد، بـراى ايـنـكـه خـدا بـه
اعـمـال شـمـا دانـا اسـت ، طـبـق هـمـان اعمال جزايتان مى دهد.
(چند روايت در ذيل برخى آيات گذشته )
در كـتـاب فـقـيـه آمـده كـه شخصى از امام (عليه السلام ) از كلام خدا پرسيد، آنجا
كه مى فـرمـايـد: (فاصدق و اكن من
الصالحين )، فرمود:
(اصدق ) از صدقه است ، يعنى تا
صدقه دهم ، و منظور از جمله (و اكن من
الصالحين ) حج است ، يعنى تا حج خانه خدا
كنم .
مـؤ لف : ظـاهـرا ذيـل حـديـث از قـبـيل اشاره به بعضى از مصاديق صلاح باشد، نه
اينكه بخواهد صلاح را منحصر در حج كند.
و در مـجـمـع البـيـان از ابـن عـبـاس نـقـل كـرده كـه گـفـتـه اسـت : هـيـچ كـس از
كـسانى كه مال زكات نداده دارند، و استطاعت حج داشتند و نرفته اند، از دنيا نمى رود
مگر اينكه هنگام مرگ از خدا درخواست بازگشتن به دنيا مى كند.
شنوندگانش گفتند: اى ابن عباس از خدا بترس ، اين چه حرفى است كه مى گويى ؟
مـا ايـن افراد كافر را هم مى بينيم كه درخواست برگشتن به دنيا را مى كنند؟ گفت :
من از قـرآن برايتان دليل مى آورم ، آنگاه اين آيه را خواند:
(يا ايها الذين امنوا لا تلهكم ... من الصـالحين
) آنگاه گفت : صلاح در اينجا حج است . صاحب مجمع البيان اين معنا را از
امام صادق (عليه السلام ) نيز روايت كرده .
مؤ لف : الدر المنثور هم آن را از عده اى از ارباب كتب حديث از ابن عباس روايت كرده
است .
و در تفسير قمى به سند خود از ابى بصير از امام باقر (عليه السلام ) روايت آورده كه
در ذيـل كـلام خـدا كـه فـرموده : (و لن
يوخر اللّه نفسا اذا جاء اجلها ) فرموده :
نزد خدا كـتـابها و مقدراتى است موقوف و غير حتمى ، هر كدام را بخواهد عملى مى كند،
تا شب قدر بـرسـد، در آن شـب هـمـه چـيـزهـايـى را كـه تـا سـال بـعـد بـايـد رخ
دهـد نـازل مـى كـنـد، اين است معناى آيه (و
لن يوخر اللّه نفسا اذا جاء اجلها) يعنى
وقتى كه خـدا آن مقدر را در شب قدر نازل كرده باشد، و نويسندگان آسمانها آن را
نوشته باشند، و اين همان مقدرى است كه ديگر تاخير داده نمى شود.
سوره تغابن مدنى است و هجده آيه دارد
سوره تغابن آيات 10 - 1
|
بـسـم اللّه
الرحـمـن الرحـيـم يـسبح لله ما فى السموات و ما فى الارض له الملك و له الحـمـد و
هـو عـلى كـل شى ء قدير(1) هو الذى خلقكم فمنكم كافر و منكم مؤ من و اللّه بما
تـعـمـلون بـصـيـر(2) خـلق السـموات و الارض بالحق و صوركم فاحسن صوركم و اليه
المـصـيـر(3) يـعـلم مـا فـى السموت و الارض و يعلم ما تسرون و ما تعلنون و اللّه
عليم بـذات الصـدور(4) الم يـاتـكـم نـبـوا الذيـن كـفـروا مـن قـبـل فـذاقوا وبال
امرهم و لهم عذاب اليم (5) ذلك بانه كانت تاتيهم رسلهم بالبينات فـقـالوا ابـشـر
يـهـدونـنـا فكفروا و تولوا و استغنى اللّه و الله غنى حميد(6) زعم الذين كـفـروا
ان لن يـبـعـثـوا قـل بـلى و ربـى لتـبـعثن ثم لتنبون بما عملتم و ذلك على اللّه
يـسـيـر(7) فامنوا باللّه و رسوله و النور الذى انزلنا و اللّه بما تعملون خبير(8)
يوم يـجـمـعـكـم ليـوم الجـمـع ذلك يـوم التـغـابـن و مـن يـومـن بـاللّه و يـعـمل
صالحا يكفر عنه سياته و يدخله جنت تجرى من تحتها الانهر خالدين فيها ابدا ذلك
الفـوز العـظـيـم (9) و الذيـن كـفروا و كذبوا بايتنا اولئك اصحاب النار خالدين
فيها و بئس المصير(10).
|
ترجمه آيات
بـه نـام خداى رحمان و رحيم . تسبيح مى گويد هر آنچه در آسمان ها و زمين است خداى
را و ملك همه اش از او و حمد نيز همه اش براى او است و او بر هر چيز توانا است
(1).
او كسى است كه شما را بيافريد، بعضى از شما كافر و بعضى مومنند و خدا بدانچه مى
كنيد بينا است (2).
آسمانها و زمين را به حق آفريد و شما را صورتگرى كرد و صورتهايتان را زيبا كرد و
بازگشت به سوى او است (3).
او آنچه را كه در آسمانها و زمين است مى داند و نيز آنچه را كه شما پنهان كنيد و
آنچه را آشكار سازيد مى داند و خدا داناى به درون دلها است (4).
مـگـر خـبـر آن كـسـانـى كـه قـبل از اين كافر شدند به شما نرسيده كه چگونه در دنيا
و بال كفر خود را چشيدند و در آخرت هم عذابى اليم دارند (5).
و ايـن بـدان جـهت بود كه همواره پيامبرانشان با آيات و معجزات روشن مى آمدند ولى
آنها مـى گـفـتـنـد آيـا يـك فـرد انـسـان ، مـا را هـدايت كند؟ در نتيجه اين تكبر
كافر شدند و از پـذيـرفـتـن حق اعراض نمودند خدا هم از آنان و از ايمان آوردنشان
اظهار بى نيازى كرد و خدا بى نيازى ستوده است (6).
كـسـانـى كـه كـافـر شـدنـد پنداشتند كه مبعوث نمى شوند، بگو چرا، به پروردگارم
سـوگـنـد كـه به طور قطع مبعوث مى شويد و بدانچه كه كرده ايد خبرتان خواهند داد و
اين براى خدا آسان است (7).
پـس بـه خـدا و رسـول او و نـورى كه ما نازل كرده ايم ايم ان بياوريد و خدا بدانچه
مى كنيد با خبر(8).
روزى كـه شـما را جمع مى كند براى يوم الجمع ، آن روز روز تغابن است و كسى كه به
خدا ايمان آورده عمل صالح كرده باشد خدا گناهانش را مى آمرزد و در جناتى داخلش مى
كند كـه از زيـر درخـتـانـش نـهـرهاروان است و در آن جنات تا ابد جاودانه خواهد بود
و اين خود رستگارى عظيمى (9).
و كـسـانـى كـه كـافـر شـدنـد و آيـات مـا را تـكـذيـب كـردنـد آنـان اهل آتش و در
آتش خالدند و چه سرانجامى است (10).
بيان آيات
اين سوره از نظر سياق و نظم شبيه به سوره حديد است ، و گويى خلاصه اى از آن است ، و
غـرض سـوره ايـن اسـت كـه مـومـنين را تشويق و تحريك كند به اينكه در راه خدا انفاق
كـنـنـد، و غـرض ديـگرش اين است كه ناراحتى ها و تاسف هايى كه در اثر هجوم مصائب در
دلهـاشان نشسته برطرف سازد، و نويد دهد كه اگر در راه ايمان به خدا و جهاد در راه
او و انفاق در آن راه مشقاتى را متحمل مى شوند، همه به اذن خدا است .
و آيـاتـى كـه در صدر سوره واقع شده جنبه مقدمه و زمينه چينى براى بيان اين غرض را
دارد، در آن آيـات بـيـان مـى كـنـد كـه اسـمـاى حسنى و صفات علياى خدا اقتضا مى
كند كه بـراى بـشـر بـعـث و بـازگـشـتـى فـراهـم سـازد، تا همه به سويش برگردند و
در آن بـازگـشـت اهـل ايـمـان و عـمـل صـالح بـه سـوى بـهـشـت جـاودان هـدايـت
شـونـد، و اهـل كـفر و تكذيب به سوى آتش ابدى رانده شوند، پس اين مطالب مقدمه چينى
است براى آيـات بعد كه مى فرمايد: بايد خدا و رسول را اطاعت كنيد و بر مصائب و نيز
در برابر انفاق در راه خدا خويشتن دار باشيد، بدون اينكه از منع موانع متاثر و از
ملامت شماتتگران بـيـمـى بـه خـود راه دهـيـد. و ايـن سـوره بـه شـهـادت سـيـاق
آيـاتـش در مـديـنـه نازل شده .
|
يـسـبـح لله مـا
فـى السـمـوات و مـا فـى الارض له المـلك و له الحـمـد و هـو عـلى كل شى ء قدير
|
.
ذكـــر پـــاره اى از اســـمـــاء
حـــســـنـــى و صـــفـــات عـــليـــاى
خـداىمتعال كه وجود قيامت و بعث و جزا را اقتضاء دارند
گفتار در معناى تسبيح و معناى ملك و حمد و قدرت ، و نيز اينكه مراد از آنچه در
آسمان ها و زمين است شامل خود آسمان ها و زمين نيز مى شود، در سوره جمعه گذشت .
اطلاق در جمله (له الملك
) بر اطلاق ملك خدا، و عدم محدوديت آن به هيچ حد و قيدى و هيچ شـرطـى
دلالت دارد پس هيچ حكم نافذى غير حكم او نيست ، و او هيچ حكمى ندارد مگر آن كه طبق
اراده اش نافذ است .
و همچنين اطلاق در جمله (و له الحمد)
مى فهماند كه تمامى حمدهايى كه از هر حامدى سر مـى زنـد بـه او بـرمـى گـردد، بـراى
ايـنـكـه حـمـد عـبـارت اسـت از ثـنـاى در بـرابـر عـمـل نـيـكـى كـه بـه اخـتيار
از كسى سر زده باشد، و وقتى خلائق همه از خداست ، و امر و تـدبـيـر خـلائق هـم از
او اسـت ، پـس هـيـچ ذاتـى جـمـيـل و صـفـتـى جـمـيل و عملى جميل از هيچ محمودى
سرنمى زند، مگر آنكه از خدا سرزده است ، همه آفرين و مرحبا و متشكرم ها نيز ثناى
خدا است .
و هـمچنين جمله (و هو على كل شى ء قدير)
كه آن نيز كليت دارد، بر عموميت متعلق قدرت او دلالت مـى كـنـد، و مـى فـهـماند
قدرت او محدود به هيچ حد، و مقيد به هيچ قيد و شرطى نيست .
و وقـتـى آيـات هـمانطور كه اشاره كر ديم در مقام اثبات معاد است قهرا آيه مورد بحث
به مـنـزله مـقـدمـه اول بـراى اثـبـات مـعـاد مـى شـود، و مـى فـهـمـانـد خـداى
عـزوجـل منزه از هر نقصى و هر نقطه ضعفى در ذات و صفات و افعالش است ، او مالك حكم
بر هر چيز و تصرف در آن است ، هر طور كه بخواهد و اراده كند، و معلوم است كه به جز
جميل اراده نمى كند، و قدرت او هر چيزى را فرا گرفته ،
پـس او مـى تـوانـد در خـلقش تصرف نموده و دوباره زنده اش سازد، همانطور كه در آغاز
تـصـرف كرد و ايجادش نمود، پس او مى تواند مردگان را مبعوث كند، هر طورى كه اراده
اش تعلق گرفته باشد، كه البته جز به حكمت تعلق نمى گيرد.
|
هو الذى خلقكم
فمنكم كافر و منكم مؤ من و الله بما تعملون بصير
|
حـرف (فـاء)
در كـلمه (فمنكم
) صرف ترتب كفر و ايمان بر خلقت را مى رساند، يـعـنـى تـنـهـا مـى
فـهماند اگر خلقتى نبود كفر و ايمانى هم نبود، پس حرف مذكور نمى خـواهـد
بـفـهـمـاند كفر و ايمان هم دو مخلوق خداى تعالى هستند و يا نيستند از اين جهت ساكت
است ، تنها مى خواهد بفهماند مردم بعد از آنكه خلق شدند دو دسته شدند، بعضى كافر و
بعضى مومن ، و اگر كافر را اول ذكر كرد براى اينكه هميشه اكثريت با كافران است .
و حرف (من )
در دو كلمه (فمنكم
) و (و منكم
) براى تبعيض است و چنين معنا مى دهد كـه بـعـضـى از شـمـا كـافـر و
بـعـضى مومنند و با جمله (و اللّه بما
تعملون بصير)
تـوجه داد كه تقسيم شدن مردم به دو قسم همانطور كه گفتيم حق است ، و آن دو نزد
خدااز يـكـديـگـر مـتـمـايـزنـد، چـون مـلاك كـفـر و ايـمـان ظـاهـر و بـاطـن
اعـمـال اسـت ، كـه خـدا بـه آن بـيـنـا اسـت ، نه چيزى از آن بر او پوشيده است ، و
نه به يكديگر مشتبه مى شوند.
ايـن آيـه مـقـدمه دوم براى اثبات معاد و حتميت آن است ، مى فرمايد: مردم مخلوق
خدايند، و از نـظر كفر و ايمان و اعمال خوب و بد براى او متمايزند.
|
خلق السموات و
الارض بالحق و صوركم فاحسن صوركم و اليه المصير
|
مـراد از (حـق
) مـعـنـايـى خـلاف مـعـنـاى بـاطـل اسـت ، و بـاطـل ايـن اسـت كه
آسمانها و زمين را بدون هدف و غرضى ثابت خلق كرده باشد، همچنان كـه در جـاى ديـگـر
در نفى چنين خلقتى باطل فرمود: (لو اردنا
ان نتخذ لهوا لاتخذناه من لدنـا) و نـيـز
فـرمـود: (و مـا خـلقـنا السموات و الارض
و ما بينهما لاعبين ما خلقناهما الا بالحق و لكن اكثرهم لا يعلمون
).
معناى جمله
(و صوركم فاءحسن صوركم )
و در جمله (و صوركم فاحسن صوركم
) منظور از (تصوير)
قلم به دست گرفتن و نقشه كشيدن نيست ، بلكه منظور، اعطاى صورت است ، و صورت هر چيز
قوام و نحوه وجود آن است ،
همچنان كه در جاى ديگر فرمود: (لقد خلقنا
الانسان فى احسن تقويم ).
و (حسن صورت
) عبارت است از تناسب تجهيزات آن نسبت به يكديگر، و تناسب مجموع آنـها
با آن غرضى كه به خاطر آن غرض ايجاد شده ، اين است معناى حسن ، نه خوشگلى و زيبايى
منظر و يا نمكين بودن ، چون حسن يك معناى عامى است كه در تمامى موجودات جارى است
همچنان كه فرمود: (الذى احسن كل شى ء خلقه
).
و اگر در آيه مورد بحث تنها حسن صورت انسان ها را نام برد، شايد براى اين بوده كه
مردم را توجه دهد به اينكه خلقت انسان ها طورى شده كه با بازگشت آنان به سوى خدا
سـازگـار اسـت ، بـراى اينكه وقتى خداى تعالى ملكى قادر على الاطلاق است ، مى تواند
بـه آنـچـه مـى خـواهـد حـكـم كند، و به هر طور كه مى خواهد در آن تصرف نمايد. و او
در افـعالش منزه از هر نقص و عيب ، و بلكه محمود و ستايش شده است ، از سوى ديگر
مردم از نـظـر كـفـر و ايـمـان مـختلفند، و او به اعمال آنان بينا است ، و خلقت هم
لغو نيست ، بلكه بـراى آن غـايـت و هـدفـى اسـت ، پـس بـر او واجب است كه مردم را
بعد از نشاءه دنيا براى نـشـاءه ديـگر مبعوث كند، براى نشاءه جاودانه و فناناپذير،
تا در آن نشاءه به مقتضاى اخـتلافى كه از نظر كفر و ايمان داشتند زندگى كنند، و اين
همان جزا است كه مؤ من با آن سعادتمند، و كافر شقى مى شود.
و جمله (و اليه المصير)
اشاره به همين نتيجه است .
|
يـعـلم مـا فـى
السـمـوات و الارض و يـعـلم مـا تـسرون و ما تعلنون و اللّه عليم بذات الصدور
|
در ايـن آيـه شـريـفـه شبهه منكرين معاد را كه به جز استبعاد اساسى ندارد دفع مى
كند، شـبـهـه آنـان ايـن اسـت كه چطور ممكن است موجودات فانى و متلاشى شده در عالم
، دوباره بـرگـردنـد؟ بـا ايـنـكـه حـوادث عـالم و اعـمـال و صـفـات قـابـل شمار
نيست ؟ بعضى ظاهر و علنى ، و بعضى باطن و سرى است ، بعضى به چشم ديده مى شود و بعضى
جزو غيب به شمار مى رود؟ آيه شريفه جواب مى دهد كه خدا آنچه در آسـمـانـهـا و زمـين
است - كه آن نيز قابل شمار نيست - مى داند، و آنچه شما در باطن خود پنهان مى كنيد و
آنچه علنى مى سازيد همه را مى داند.
و جـمـله (و اللّه عـليـم بذات الصدور)
به گفته بعضى اعتراضى است كه به عنوان دنـبـاله سـخـن آورده شد، تا شمول علم خدا به
(ما تسرون ) و به
(ما تعلنون ) را كاملا روشن
سازد،
و مـعـنـايـش اين است كه وقتى خداى تعالى محيط به مضمرات و اسرار نهفته در سينه هاى
مـردم است ، اسرارى كه خودشان هم توجهى به آنها ندارند، آن وقت چگونه ممكن است
(ما تسرون ) و
(ما تعلنون ) بر او پوشيده
بماند.
و در جـمله (و اللّه عليم ...)،
با اينكه مى توانست بفرمايد: (و هو عليم
)، اگر به جـاى ضـمـيـر، اسـم ظـاهـر را آورد، براى اين بود كه به علت
حكم اشاره كرده و فهمانده باشد اگر عالم به اسرار و آشكار شما است ، براى اين است
كه الله است ، و نيز براى اين بود كه قاعده اى كلى باشد تا نظير مثلى معروف همه به
آن تمسك كنند.
خطاب به مشركين كه از سرنوشت اقوام
گذشته عبرت بگيرند
|
الم يـاتـكـم
نـبـوا الذيـن كـفـروا مـن قـبـل فـذاقـوا وبال امرهم و لهم عذاب اليم
|
مـنظور از (وبال امر)
آثار سوء كفر و فسق آنان است ، و منظور از امر همان كفر و آثار كفر يعنى فسق است .
از آنـجـا كـه مـقتضاى اسماى حسنى و صفات علياى مذكور در آيات قبلى اين بود كه خداى
عـزوجـل بـراى مـردم مـعـادى برقرار كند، و آنان را دوباره به سوى خود برگرداند،
لذا لازم بـود اين مقتضا را اعلام نمايد، و نيز آنچه كه بر مردم لازم است انجام
دهند، و آنچه را كـه واجـب اسـت اجـتـنـاب كنند، و خلاصه شرع و دينى را كه لازم است
براى تاءمين سعادت مـعـادشـان داشـتـه بـاشـنـد، اعـلام بدارد، و چون طرق اين شرع
رسالت است لذا لازم بود رسـولانـى بـر اسـاس انـذار از عـقـاب آخرت و تبشير به ثواب
آن و يا بگو بر اساس انذار از خشم خدا و تبشير به رضاى او، گسيل بدارد.
در آيه مورد بحث به منظور اشاره به اين معنا سرگذشت اقوامى را به ياد مى آورد كه در
زمـانـهـاى پـيـش زنـدگـى مـى كـردنـد، و نـسـبـت به دين خدا كفر ورزيدند، و به
همين جهت وبـال امـر خـود را چـشـيـدنـد، و در آخـرت عـذابـى دردنـاك دارنـد،
آنـگـاه از ايـن يـادآورى مـنـتـقـل مـى شـود به اينكه چرا كفر ورزيدند؟ و مى
فرمايد: سبب كفرشان تكذيب رسالت بود، و سبب تكذيبشان هم انكار بعث و معاد بود.
و در آخر نتيجه مى گيرد كه پس بر مردم حاضر واجب است به خدا و رسولش و دينى كه بـر
آن رسـول نازل فرموده ايمان بياورند. و مقدمه چينى هاى مذكور را با تبشير و انذار
خـتـم فـرمـود، البـتـه بـه طـور اشـاره بـه آنـچه براى مؤ منين تهيه ديده كه همان
بهشت جاودانه است ، و آنچه براى كفار تكذيب گر مهيا نموده كه همان آتش ابدى است .
پـس ايـنـكـه فـرمـود: (الم يـاتـكـم
نـبـوا الذيـن كـفـروا مـن قـبـل )
خـطـابـش بـه مـشـركـيـن اسـت ، و مـنـظـورش از خـبـر آنهايى كه قبلا كافر شدند
داستانهاى اقوام گذشته است ، چون قوم نوح و عاد و ثمود و ديگران است كه خدا به كيفر
گناهان هلاكشان كرده بود،
و جـمـله (فـذاقـوا وبـال امـرهـم
) اشـاره اسـت بـه آن عـذاب بـنـيـانـكـن كه خدا بر آنان نازل كرد و
منصرفشان فرمود، و جمله (و لهم عذاب اليم
) اشاره است به عذاب اخروى آنان .
|
ذلك بانه كانت
تاتيهم رسلهم بالبينات فقالوا ابشر يهدوننا...
|
|
