901-1 و 2. طه (20)
902-آيه 86.
903-اعراف (7) آيه 150.
904-طه (20) آيات 92 و 93.
905-همان ، آيه 150.
906-اعراف (7) آيه 150.
907-بقره (2) آيه 54.
908-مجمع البيان ، ج 1، ص 113.
909-3 و 4. همان ، ج 7، ص 29؛ ج 1، ص 113.
910-
911-همان ، ج 1، ص 109، 111 و 113.
912-درالمنثور، ج 1، ص 135.
913-كامل التواريخ ، ج 1، ص 193.
914-بقره (2) آيات 63 و 64.
915-نساء (4) آيه 154.
916-اعراف (7) آيه 171.
917-در اين جا افسانه هايى گفته اند. ثعلبى مى نويسد: اين دوازده نفر سر راه خود به عوج بن عناق برخوردند و او مردى بود كه طول قمتش بيست و سه هزار و سيصد زرع بود و كسى بود كه آب مشروب خود را از ابرها و ماهى را از آب دريا مى گرفت و در برابر خورشيد نگاه مى داشت و كباب كرده مى خورد. در روايت است كه در وقت توفان به نزد نوح آمد و بدو گفت : مرا در كشتى خود سوار كن حضرت بدو فرمود: من به سوار كردن تو ماءمور نيستم . وقتى آب تمام كوه و دشت را گرفت ، از زانوى او بالاتر نرفت . عوج سه هزار سال عمر كرد تا وقتى كه خدا او را به دست موسى هلاك نمود. لشكر موسى يك فرسنگ مربع راه را فرا گرفته بود و چون عوج آن ها را نگريست سنگى به انداره سطح لشكر برگرفت و ا را بياورد تا بر سر لشكريان موسى بيندازد. خداى تعالى هدهدى را با منقار بيزش ‍ فرستاد تا آن سنگ را سوراخ كرده و به گردن عوج افتاد و سنگينى همان سنگ سبب شد كه به زمين بيفتد. موسى كه طول قامتش ده ذرع و درازى عصايش هم ده ذرع بود، ده ذرع نيز در هوا پريد تا توانست عصاى خود را بر كعب عوج بزند و همين ضربت سبب قتل او گرديد. در اين وقت گروه بسيارى آمدند و سرش را باخنجرهاى خود بريدند $ مادرش عنق يا عناق دختر صلبى حضرت آدم بود.
هنگامى كه آن دوازده نفر براى اطلاع از وضع مردم اريحا رفتند، عوج بار هيزمى بر سر گرفته بود و به خانه خود مى رفت . آن دوازده نفر را نيز در دامن خود گرفته و پيش همسرش برد و بدو گفت : اين مردم را بنگر كه مى خواهند با ما بجنگند. سپس آن ها را به زمين ريخته و گفت : آيا در زير لگد خود آن ها را نرم نكنم ؟ همسرش گفت : نه ! آن ها را رها كن تا نزد قوم خود بروند و آن چه را ديده اند به آن ها بگويند. به دنبال آن مى نويسد: آن ها مردمى بودند كه خوشه انگورشان را مى بايستى روى تخته چوبى بگذارند و پنج نفر آن را به دوش بكشند و چون انارى را نصف مى كردند و دانه هاى آن را مى خوردند چهار يا پنج نفر در پوست آن نصف انار جاى مى گرفتند $.
مرحوم طبرسى از ابن عباس نقل كرده كه وقتى عوج آن دوازده نفر را ديد، آن ها را در آستى خود گرفت و به نزد پادشاهان آورد و پيش روى او ريخت و از روى تعجب به سلطان گفت : اينان مى خواهند با ما بجنگند، سلطان به آن دوازده نفر گفت : به نزد صاحب خود برگرديد و نيروى ما را به او گزارش دهيد و سپس از مجاهد مانند آن چه را ثعلبى گفته نقل كرده ، واللّه اءعلم .
918-مائده (5) آيه 23.
919-همان ، آيه 22.
920-همان ، آيه 24.
921-همان ،آيه 24.
922-همان ، آيه 25.
923-همان ، آيه 26.
924-معناى من و سلوى در ذيل خواهد آمد.
925-بقره (2) آيه 57.
926-همان ، آيه 60.
927-عرائس الفنون ، ص 135 138.
928-2 4.بقره (2) آيه 61.
929-
930-
931-قصص (28) آيات 76 82.
932-همان ، آيات 83 و 84.
933-برخى او را عموى موسى و برخى ديگر او را خاله زاده آن حضرت دانسته اند.
934-مجمع البيان ، ج 7، ص 257 و 268.
935-تفسير قمى ، ص 791 493.
936-بقره (2) آيات 67 و 68.
937-همان ، آيه 69.
938-همان ، آيه 70.
939-همان ، آيه 71.
940-همان ، آيات 72 و 73.
941-تفسير قمى ، ص 41 و 42.
942-عرائس الفنون ، ص 130 132.
943-بحار الانوار، ج 13، ص 265؛ راوندى ، قصص الانبياء، ص 159.
944-عيون الاخبار، ص 186 و 187.
945-بقره (29 آيه 67.
946-همان ، آيه 72.
947-همان ، آيه 73.
948-نجّار، قصص الانبياء، ص 295.
949-تفسير قمى ، ص 398 401.
950-كمال الدين ، ص 219.
951-كامل التواريخ ، ص 160.
952-قرآن كريم ملازم موسى را با عنوان فتى ذكر شرده و نامى از وى نبرده است . فتى در لغت به معناى جوان و كنايه از بنده و خدمت كار است . گويند وجه آن كه خداوند او را فتاى موسى خوانده آن بود كه وى خدمت كارى موسى را در اين سفر به عهده داشت .
953-اختلاف است كه مجمع البحرين كه در فارسى به معناى تلاقى دو درياست ، در اين داستان كجا بوده است ؟ بعضى گفته اند كه محل تلاقى اقيانوس هند و درياى سرخ در باب المندب بوده و برخى عقيده دارند كه محل تلاقى اقيانوى اطلس و درياى مديترانه نزديكى تنگه جبل الطارق بوده است و قول دوم را بعضى ترجيح داده اند، و اللّه اعلم .
954-كهف (18) آيات 62 و 63.
955-همان .
956-در تفسير على بن ابراهيم آده است كه يوشع بن نون در اين سفر همراه موسى و خضر بود، ولى ظاهر آيات قرآنى كه در همه جا ضمير را به صورت تثنيه آورده آن است كه موسى يوشع بن نون را همراه خود نبرد و معلوم نيست آيا يوشع بازگشت يا همان جا ماند.
957-كهف (18) آيه 74.
958-همان ، آيه 75.
959-همان ، آيه 76.
960-بيشتر مفسران گفته اند دهكده مزبور انطاكيه (يكى از شهرهاى قديم سوريه ) بوده است و بيضاوى در تفسير خود نقل كرده كه آن دهكده ابله بصره يا باجروان ارمينيه بوده است .
961-از رسول خدا نقل شده كه فرمود: خدا رحمت كند برادرم موسى را كه اگر صبر مى كرد، چسزهاى عجيبى مى ديد.
962-در تفسير مجمع البيان ، از امام صادق (ع ) روايت شده كه خداوند به جاى آن پسر مقتول دخترى به آن دو عنايت كرد كه هفتاد پيغمبر بنى اسرائيل از نسل او پديد آمدند. در روايات بسيارى كه از شيعه و سنى نقل شده با مختصر اختلافى كه در آن هاست ، چنين است كه گنج مزبور لوحى از طلا بود كه در آن چند جمله حكمت آميز نوشته بود و مطابق روايت صدوق در معانى الاخبار كلمات مزبور اين گونه بود: بسم الله الرحمن الرحيم ، لااله الا اللّه ، محمد رسول اللّه ، عجبت لمن يعلم ان الموت حق كيف يفرح ؟ عجبت لمن يومن بالقدر كيف يحزن ؟ عجبت لمن يذكر النار كيف يضحك ؟ عجبت لمن يرى الدينا و تصرّف اهلها حالا بعد حال كيف يطمئنّ اليها؟ يعنى : به نام خداى بخشاينده مهربان ، معبودى جز خدا نيست و محمد رسول خداست . تعجب مى كنم از كسى كه مى داند مرگ حق است ، چگونه فرحناك مى شود؟ تعجب دارم از كسى كه ايمان به قدر دارد، چگونه محزون مى گردد؟ و تعجب مى كنم از كسى كه آتش دوزخ را به ياد مى آورد، چگونه مى خندد؟ و تعجب دارم از كسى كه دنيا و زير و رو شدن و تحولات آن را مى بيند، چگونه بدان دل بستگى و اطمينان پيدا مى كند.
963-مجمع البيان ، ج 6، ص 481.
964-امالى ، ص 194.
965-خصال ، ج 1،ص 54 و 55.
966-تفسير قمى ، ص 153.
967-بحارالانوار، ج 13، ص 368؛ راوندى ، قصص الانبياء، ص 170 174.
968-تهذيب ، ج 1، ص 32.
969-امالى ، ص 192 و بحار الانوار، ج 13، ص 379.
970-كامل التواريخ 7 ج 1، ص 200.
971-اكمال الدين ، ص 91 و 92؛ امالى ، ص 140.
972-اعراف (7) آيات 175 و 176.
973-كامل التواريخ ، ج 1، ص 68 70.
974-بحارالانوار، ج 13، ص 378 و 379؛ قصص الانبياء، ص 173.
975-كامل التواريخ ، ج 1، ص 203.
976-تاريخ طبرى ، ج 1، ص 131.
977-كامل التواريخ ، ج 1، ص 203؛ تاريخ طبرى 7 ج 1، ص 12؛ مروج الذهب ، ص 67 و 68.
978-مجمع البيان ، ج 2، ص 346.
979-كامل التواريخ ، ج 1، ص 68 70؛ بحارالانوار، ج 13، ص 374.
980-مروج الذهب ، ص 67 و 68.
981-اثبات الوصيه ، ص 53.
982-تاريخ يعقوبى ، ج 1، ص 52.
983-كامل التواريخ ، ج 1، ص 53.
984-تاريخ طبرى ، ج 1، ص 322.
985-درباره اين كه ذوالكفل نام كدام يك از پيغمبران بوده سخن بسيار است و رواياتى هم در اين مورد آمده است كه ان شاءاللّه در صفحات بعد جداگانه نام آن پيغمبر بزرگوار را با سبب نام گذارى او و اختلافاتى كه ميان مفسران و تاريخ نگاران است ، ذكر خواهيم كرد.
986-مجمع البيان ، ج 1، ص 346.
987-بقره (2) آيه 243.
988-روضه كافى ، ص 198 و 199.
989-الحتجاج طبرسى ، ص 228 و 229؛ توحيد صدوق ، ص 434 و 436؛ عيون الاخبار،ص 90 و 91.
990-مجمع البيان ، ج 2، ص 347.
991-احتجاج طبرسى ، ص 188.
992-انعام (6) آيه 85.
993-بعل نام بتى بوده كه قوم الياس آن را مى پرستيده اند و برخى گفته اند كه بك نام شهرى در شام بوده كه مردم آن جا بعل را مى پرستيدند و شهر مزبور اكنون به بعلبك موسوم است .
994-صافات (37) آيات 123 و 132.
995-5 و 6.مجمع البيان ، ج 8، ص 457.
996-
997-اصول كافى ، ج 1، ص 242 244 و 247.
998-بحار الانوار، ج 13، ص 393؛ راوندى ، قصص الانبياء، ص 244.
999-مجمع البيان ، ج 7، ص 59.
1000-در لغت نامه دهخدا در ذيل كلمه ذوالكفر داستان پادشاه مزبور و كفالت نامه ذوالكفر به تفصيل نقل شده است كه براى توضيح بيشتر مى توان به آن جا مراجعه كرد.
1001-انوار التنزيل ، ج 2، ص 89.
1002-دهخدا، لغت نامه ذيل واژه ذوالكفل .
1003-بحارالانوار، ج 13، ص 404 و 405؛ راوندى ، قصص الانبياء، ص 212 و 213.
1004-بحارالانوار،ج 13، ص 404 و 405؛ راوندى ، قصص الانبياء، ص 212 و 213.
1005-ص (38) آيه 48.
1006-اختلاف درباره اين كه محتويات آن تابوت چه بوده و ويژگى آن چگونه بوده ، بسيار است . قرآن كريم در اين باره به طور اجمال فرموده است : فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ بَقِيَّةٌ مِمّا تَرَكَ آلُ مُوسى وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِكَةُ ؛ سكينه و آرامشى از پروردگارتان و باقى مانده اى از خاندان موسى و هارون در آن است و فرشتگان آن را حمل مى كنند ظاهراً منظور از سكينه ، همان است كه در بالا بداان اشاره شد. در روايتى هم كه صدوق از امام باقر(ع ) روايت كرده آن حضرت فرمود:سكينه همان ايمان است و منظور از باقى مانده خاندان موسى و هارون ، به اختلاف روايات و گفتار مفسران يا قسمت هايى از الواح تورات يا عصا و زره و جامه هايى از هارون يا نشانه هاى نبوت و مواريث انبياى قبل از موسى بوده است .(معانى الاخبار، ص 82).
1007-بقره (2) آيات 246 248.
1008-همان ، آيه 249.
1009-برخى گفته اند كه نهرى مابين اردن و فلسطين بود و 1010-قول ديگر آن است كه نهر مزبور نهر فلسطين بود.
1011-2 و 3.بقره (2) آيه 249 250.
1012-در برخى از احاديث و هم چنين در كامل ابن اثير نقل است : هم چنان كه مى رفت ، سنگ هايى او را صدا زده و گفتند: اى داود! ما را برگير و با خود ببر كه ما براى كشتن جالوت آفريده شده ايم . (اكمال الدين ، ص 92 95؛ كامل التواريخ ، ج 1، ص 320.
1013-كامل التواريخ ، ج 1، ص 220.
1014-صدوق در خصال از امام باقر(ع ) روايت كرده كه آن حضرت فرمود: خداى تعالى پس از نوح پيغمبرانى كه سلطان هم بوده باشند جز چهار تن مبعوث نفرمود: 1 ذوالقرنين كه نامش عياش بود؛ 2 داود؛ 3 سليمان ؛ 4 يوسف . عياش بر مابين مغرب و مشرق سلطنت كرد، اما داود بر مابين شامات تا بلاد اصطخر سلطنت داشت و سليمان هم به همين صورت ، اما يوسف بر مملكت مصر و اطراف آن سلطنت كرد.(خصال ، ج 1، ص 118.
1015-طبرسى در مجمع البيان نقل كرده كه سبب نرم شدن آهن در دست داود آن بود كه روزى هم چنان كه داود براى سرگشى ماءموران خود رفته بود، جبرئيل به صورت انسانى پيش وى آمد و بر او سلام كرد. داود جواب سلامش را داد و از وى پرسيد: سيره و روش داود ميان مردم چگونه است ؟ جبرئيل در پاسخ گفت : سيره خوبى است اگر يك چيز در او نبود. داود پرسيد: آن يك چيز كدام است ؟ جبرتيل گفت : آن كه وى از بيت المال روزى مى خورد. داود از وى تشكر كرد و سوگند ياد كرد كه از آن پس از بيت المال ارتزاق نكن . خداى سبحان كه صدق گفتار داود را دانست ، آهن را براى او نرم كرد تا به وسيله بافتن زره نان بخورد و صدوق در من لايحضره الفقيه نظير همين قول را با اختصار از امام صادق (ع ) روايت كرده و در آن جا است كه داود سيصد و شصت زره به دست خود بافت و سيصد و شصت هزار فروخت و بدين ترتيب از بيت المال بى نياز گرديد. (مجمع البيان ، ج 7، ص 58.)
1016-سباء (34) آيات 10 و 11.
1017-ص (38) آيات 17 - 20.
1018-كامل التواريخ ، ج 1، ص 223.
1019-انبياء (21) آيه 105.
1020-فروع كافى 7 ج 10، ص 187.
1021-كامل التواريخ ، ج 1، ص 223.
1022-ص (38) آيات 21 26.
1023-كامل التواريخ ، ج 1، ص 224 و 225.
1024-1 و 2.يعنى اين آيه شاهد بر اين است كه خطاى آن حضرت خطاى در حد حكم بوده ، نه آن چه شما خيال كرده ايد، زيرا خداى تعالى به وى خشدار مى دهد كه تو جانشين ما در زمين هستى ، پس مواظب باش تا ميان مردم به حق قضاوت كنى و عجولانه و بى تاءمل و بدون برقرار ساختن موازين قضاوت از اقامه دليل و شاهد و غيره قضاوت نكن هم چنين در حديثى كه شيعه و سنى از اميرمؤ منان روايت كرده اند، آن حضرت فرمود: اگر به كسى دست يابم كه درباره داود عقيده داشته باشد كه او با زن اوريا بدان ترتيب كه گفتهاند همبستر شده است ، دو حدّ بر او جارى مى كنم : يكى به سبب اين كه به پيغمبران الهى نسبت گناه داده و ديگرى براى اصل اين نسبت دروغ ؛(عيون
1025-الاخبار، صص 107 و 108)
1026-تهذيب ، ج 2، ص 96 و 97.
1027-بحارالانوار، ج 14، ص 38؛ راوندى ، قصص الانبياء، ص 205 و 206.
1028-تنبيه الخواطر، ج 1، ص 18 و 19.
1029-اكمال الدين ، ص 289؛ كامل التواريخ ، ج 1، 76 و 77.
1030-نساء (4) آيه 163؛ اسراء آيه 55.
1031-انبياء (21) آيه 105.
1032-معانى الاخبار، ص 106؛ عيون الاخبار، ص 174.
1033-قرب الاسناد، ص 33.
1034-امالى ، ص 328.
1035-بحار الانوار، ج 14، ص 37؛ قصص الانبياء، ص 198 و 199.
1036-اصول كافى ، ج 2، ص 116.
1037-همان ، ص 123.
1038-تنبيه الخواطر، ج 2، ص 22.
1039-عدة الداعى ، ص 22 و 23.
1040-عدة الداعى ، ص 22 و 23.
1041-اصول كافى ، ج 12، ص 314.
1042-محاسن برقى ، ص 193.
1043-تفسير قمى ، ص 431.
1044-اصول كافى ، ج 1، ص 278 و 279.
1045-ر.ك : تفسير الميزان ، ج 15، ص 403 و خزائلى ، اعلام القرآن ، ص 390.
1046-اين قسمت گفتار جبائى و هم چنين دنباله آن با آن چه ما درباره عمر حضرت داود قبل از اين نقل كرديم سازگارى نداد، و اللّه اعلم .
1047-مجمع البيان ، ج 8، ص 382.
1048-به طور خلاصه ، حمله ها و قتل و غارت هايى كه در اين شهر تاريخى انجام شده چه قبل از نبوت سليمان و چه بعد از آن به شرح زير است :
حمله اى كه در سال 1819 قبل از ميلاد به دست بنى اسرائيل صورت گرفت و پس از اين كه شهر را فتح كردند، هر چه انسان و حيوان در آن شهر بود قتل عام كرده و شهر را به كلى سوزاندند؛
حمله اى در 713 قبل از ميلاد به دست آشوريان و سخاريب صورت گرفت و پس از قتل عام مردم همه نقدينه و كالاى شهر را تاراج كردند؛
حمله نخست بخت نصر در سال 597 قبل از ميلاد؛
حمله دوم بخت نصر در سال 586 قبل از ميلاد كه دو سال شهر را محاصره كرد و پس از قتح آن همه شهر را ويران ساخت و مسجد را سوزاند و اموال را غارت كرد و شهر را به صورت بيابانى درآورد؛
حمله انتيوخس ، يكى از جانشينان اسكندر در سال 168 قبل از ميلاد كه پس از قتح ، همه شهر را ويران كرد و مردم بسيار را بكشت ؛
حمله پومپى سردار روم كه سال 65 قبل از ميلاد به جنگ مردم بيت المقدس رفت و پس از سه ماه محاصره وقتى كه شهر را گشود، ساكنان آن را قتل عام كرد؛
حمله پيلاطس ، حاكم رومى در سال 26 تا 36 پس از ميلاد؛
حمله تيطس در سال 79 ميلادى كه شهر در محاصره بى سابقه اى قرار گرفت و چند هزار نفر در مدت محاصره از گرسنگى جان دادند و پس از فتح تنها در جاى مسجد و معبد ده هزار نفر كشته شدند و بنا به قول يوسيفوس كه خود در حلقه محاصره بود، خون مانند سيل در كوچه هاى شهر روان بود و تعداد كشتگان در اين حادثه به نيم ميليون نفر رسيد. تيطس پس از ويران كردن شهر، جمع زيارى از اهالى شهر را به اسارت برد و در بازار برده فروشان روم بفروخت و عده اى از اسيران را طعمه درندگان ساخت ؛
حمله آدريانوس در سال 135 ميلادى كه مانند گذشتان شهر را قتل عام كرد و به كلى ويران ساخت ؛
حملهئ لشكر ايران كه به تحريك يهود در سال 614 ميلادى انجام شد و در اين حمله كنيسه قيامت و كنيسه هاى ديگر را سوزاندند و به گفته مورخان نود هزار نفر از مسيحيان را طعمه شمشير ساختند؛
حمله صليبيان در جنگ هاى صليبى كه قسمتى از آن در بالا ذكر شد.
فته ها و كشت و كشتارهايى كه در زمان ما به دست يهوديان غاصب و توطئه دولت هاى بزرگ در جنگ هاى اوّل و دوم اعراب و اسرائيل در اين شهر اتفاق افتاد و بسيارى از خوانندگان به خاطر دارند و تواريخ روز جزئيات آن را ثبت كرده است .
1049-انبياء (21) آيه 81.
1050-سباء (34) آيه 12.
1051-ص (28) آيه 36.
1052-نمل (27) آيات 17 19.
1053-من لايحضره الفقيه ، ص 128 139.
1054-چكاوك يا چكاوه پرنده اى خوش آواز و حلال گوشت شبيه گنجشك و كمى بزرگ تر از آن ، كه بالاى سرش تاج كوچكى از پر دارد.
1055-فروع كافى ، ج 2، ص 146.
1056-ص (38) آيات 30 - 33.
1057-نظير آن چه از كعب روايت شده در تفسير على بن ابراهيم نيز آمده است ، ولى چنان كه گفته شد، ائمه دين در روايات ديگر آن ها را تكذيب كرده و مردود دانسته اند. ازاين رو علماى بزرگوار ما نقل على بن ابراهيم را كه موافق با اهل سنت است بر تقيه حمل كرده اند.
1058-2 و 3.مجمع البيان
1059-ج 8، ص 475.
1060-تفسير قمى ، ص 476 478.
1061-در روايات نقل است كه هدهد چنان تيز بين است كه آب هاى زير زمين را مى بيند، چنان كه ما آب را در شيشه مى بينيم . در اين باره از تفسير عياشى حديثى نقل شده كه ابوحنيفه به امام صادق (ع ) عرض كرد: چه شد كه سليمان ميان همه پرندگان از هدهد جويا شد؟ حضرت فرمود: چون هدهد آب را در زير زمين مى بيند، چنان كه شما روغن را در شيشه مى بينيد. ابوحنيفه رو به اصحاب خود كرد و خنديد. امام بدو فرمود: چرا مى خندى ؟ گفت : قربانت گردم بر تو پيروز شدم . امام فرمود: چگونه ؟ گفت : مرغى كه آب را در زير زمين مى بيند، چگونه دام را در زير خاك نمى بيند كه در آن مى افتد و گردنش را مى گيرد؟ حضرت فرمودند: اَما عَلِمَت اِنَّهُ اذا نَزَلَ القَدَرُ اءغشَى البَصَر ؛ يعنى مگر نمى دانى كه وقتى قضا و قدر بيايد چشم را مى پوشاند.
و به گفته مولوى :