 |
|
پژوهشى در علوم قرآن حبيب اللّه احمدى - ۴ - تدوين و جمع قرآن . ديدگاه ها.
واژه جـمـع قـرآن دو كـار برد دارد ,يكى به معناى جمع در اذهان و سينه ها كه
همان حفظ قرآن مـى باشد,ديگرى به معناى تدوين و نگاشتن قرآن است جمع به معناى اول
مورد نظر نيست غرض در ايـن بـخـش اين است كه تاليف قرآن به صورت كتاب مدون درچه
زمانى صورت گرفته است جـمـع به اين معنا از موضوعات علوم قرآنى است كه بسيارى تحت
عنوان (( تاريخ قرآن )) نوشتار مـسـتقل در پيرامون آن نگاشنه اند و به لحاظكثرت
شواهد روايى و تاريخى و تفاوت هاى به ظاهر نـاسـازگـار آنـهـا بـرخى از
ايجادهماهنگى ميان آنها محروم شده و مجبور به طرد شواهد روايى شـده انـد از ايـن
جهت مورد از موارد برخورد آرا است كه انتخاب ديدگاه صحيح پژوهش ژرف را طـالـب اسـت
, تـا با ايجاد سازگارى بين شواهد تاريخى و روايى و عدم اعتماد به روايات ضعيف و
اكـاذيـب كـه مـنـجـر به اعتقاد به تحريف قرآن مى شود روش صحيح را انتخاب نموده و
ضربه به انـديـشـه هـاى مـعتبر و ناب مسلمانان وارد نكند وبهانه به دست ملحدان و
برخى مستشرقان بى اطـلاع از حـقايق و يا بهانه جو ندهد با توجه به اهميت موضوع
ابتدا نگاهى به دو ديدگاه همراه با ادله آنها نموده آنگاه ديدگاه منتخب را به صورت
مستدل طرح مى نماييم . بررسى
اين كه مى فرمايد مفاد برخى روايات مخالف اجماع مسلمانان است كه قرآن باتواتر
ثابت مى شود نه باخبر واحد, يا شهادت دو عادل , سخنى است حق و متقن ,اين گونه
روايات قابل اعتماد نيستند اما ايـن كـه تـعـارض درونى بين روايات مى بيندو راويات
را ناسازگار با روايات جمع قرآن در زمان رسـول اللّه (ص ) مـى داند ويا ناسازگار با
ظاهرآيه هاى تحدى قلمداد مى كند ,سخنى قابل خدشه مـى بـاشـد,زيـرا روايـات بـه جمع
هاى گوناگون نظر دارند,اگر هر كدام به مورد خودش معنا شـود,تـعـارض وجـود نـخـواهد
داشت و با آيه هاتحدى هم ناسازگار نيستند, زيرا آيه هاى تحدى مفادش اين است كه قرآن
به صورت سوره ها شكل گرفته بودند نه اين كه سوره ها هم نظم خاصى داشـتـه انـد
روايات ياد شده با اين نكته ناسازگار نيستند وعجب از برخى بزرگان است با اين كه
آشـنـا بـا عـلوم قرآن هستند و در حل تعارض روايات اهل فن بلكه خريط فن مى باشند
,در اينجا با طـرح ايـن گونه تعارض ها روايات را طرد نموده اند در هر صورت هماهنگى
بين روايات در بخش بـعدى طرح شده است البته بر دليل دوم اين ديدگاه اشكال ديگرى نيز
متوجه است كه در بخش بـعـدى خـواهـدآمد, عمده اين است كه اين ادله ترتيب و نظم سوره
ها را در عهد رسول اللّه (ص ) دلالت ندارند. ديدگاه منتخب
ديـدگـاه سـوم معتقد است كه براى قرآن سه مرحله جمع آورى شكل گرفته است يكى در
عهد رسـول اللّه (ص ) دوم در زمـان ابو بكر و سوم درخلافت عثمان و روايات وشواهد
تاريخى متفاوت , هم هر كدام نظر به زمان خاص خودش دارد. مرحله اول
مرحله اول از جمع آورى عبارت از نظم و چينش آيه هادر كنار يكديگر كه شكل گيرى
سوره ها را درپى دارد اين جمع آورى كه از همه مهمتر مى باشد در عهدرسول اللّه (ص )
انجام گرفته است به طـورى كـه تمام سوره ها در الواح و اكتاف و صحف جمع آورى شده
بودند, اول سوره با اخر سوره مـقـدار جـمله ها و آيه هاآن ترتيب آيه هاكاملا مشخص
بوده است اما اين كه سوره ها از نظم خاصى بـرخـوردار باشند, مثلا سوره حمد اول سوره
ناس آخر قرار گيرد به صورت يك كتاب مدون ,اين كار بعد ازرسول اللّه (ص ) انجام
گرفته است اين كار از آن مقدار از اهميت بر خوردار نبود كه رسول اللّه (ص ) به آن
اقدام كند. انگيزه مرحله اول
چـيـنـش و نظم آيه هااز يك سو فضا و سياق سخن را شكل مى دهد,كه در برداشت هاى
متفاوت از سياق سخن تاثير مى گذارد از سوى ديگر تعيين جايگاه جمله ها ونظم آنهامشخص
مى كند كه هر سـوره اى چـه مـقدار از آيه و جمله را در بردارد كه اگر اين مقداراز
جمله ها نظم و ترتيب حاصل نشود, احتمال جابجايى و حذف آنها وجود دارد براى تحقق اين
دو محور, آيه ها بايد در عهد رسول اللّه (ص ) و با اشراف حضرت انجام شكل گيرد اما
نظم سوره ها هيچ كدام ازاين دو ويژگى را ندارد و اگر در آن زمان هم انجام نمى گرفت
, مشكلى پديد نمى آمد. نويسندگان وحى 2ـ دلـيـل ديـگـرى كـه بر مرحله اول مى توان طرح نمود, وجود نويسندگان وحى است ,در عهد رسول اللّه (ص ) با اين كه هم افراد با سواد اندك بودند و هم لوازم التحرير دايرنبود , ليكن به لحاظ اهـتـمـام رسول اللّه (ص ) به خواندن و نوشتن و نگاشتن قرآن ,تعدادزيادى از اين نعمت برخوردار شـدند و به عنوان (( نويسنده وحى )) قرآن را نگاشتند, گرچه نويسندگان وحى در يك درجه و رتـبـه نـبودند بلكه برخى از ابتدا همراه حضرت بودند و تمام قرآن را نگاشتند, و برخى مقدارى از قـرآن را نـوشتند و برخى دراواخربعثت حضرت به جمع آنان پيوستند, ليكن وجود افراد زيادى به عنوان كاتب وحى ,دليل گويايى به موضوع نگاشتن و جمع آورى قرآن و اهتمام فوق العاده به اين شـان ازشـؤون قـرآن مـى بـاشـد, كـه افرادى اصولا به همين عنوان معروف و مشهور شده بودند كـه اسـامى تعدادى از آنها با ذكر منابع تقديم مى شود ابو عبداللّه زنجانى تعداد 43 نفر را به عنوان كاتب وحى مطرح مى كند آنگاه بيست و نه نفر را اسم مى برد 1ـ على بن ابى طالب (ع ) 2ـ ابوبكر بن ابـى قـحاطه 3ـ عمر بن خطاب 4ـ سعيد بن العاص 5ـ ابان بن سعيد 7ـ خالد بن سعيد8ـ زيد بن ثـابـت 9ـ زبـيـر بـن عـوام 10ـ طلحه بن عبداللّه11 ـ سعدبن ابى وقاص 12ـ عامر بن فهميده 13ـ عـبـداللّه بـن ارقـم 14ـ عـبـداللّه بن رواحه 15ـعبداللّه بن سعيد بن ابى السرح 16ـ ابى بن كعب 17ـثـابت بن قيس 18ـ حنظلة بن الربيع19 ـ شرحبيل بن حسنه 20ـ علابن حضرمى 21ـ خالد بن ولـيد22ـ عمرو بن عاص 23ـ مغيرة بن شعبه 24ـ معيقب بن ابى القاطمه الدوسى 25ـ حذيفة بن اليمان26 ـحويطب بن عبد العزى عامرى 27ـ ابو سفيان 28ـ معاوية بن ابو سفيان 29ـ يزيدبن ابى سـفيان ((175)) آن گاه يعقوبى افراد ديگرى را هم نام مى برد مانند 30ـ معاذ بن جبل 31ـ جهيم بـن الـصـلـت 32ـ الحصين بن نميرى ((176)) ناسخ التواريخ چند نفرديگر را اضافه مى كند 33ـ مـحمد بن سلمه 34ـ عبد اللّه بن زبير 35ـ ابو ايوب انصارى36 ـ بريد بن حصيب 37ـ ابو سلمه بن عبد الاسد38ـ حاطب بن عمر الاخطل 39ـ علابن عقبه40 ـ عبداللّه بن مسعود ((177))آنگاه برخى منابع ديگر اضافه مى كند 41ـ عبداللّه بن ابى سلول ((178)) سيوطى دو نفر ديگر را نيز نام مى برد ((يـكـى از بـين زنان )) 42ـ ام ورقه 43ـ ابو دردا ((179)) تاريخ جرجى زيدان اضافه مى كند 44ـ سـعـد بـن عـبـيـد,((180)) در الـتـمـهـيـد افـراد ديـگـرى هـم نـام بـرده شـده است 45ـ ابو موسى اشعرى ,((181))46ـ مقداد بن الاسود,((182)) ممكن است اگر به منابع بيشتر مراجعه شود افراد ديگرى نيز به ليست اضافه شوند ((183)). در بـين اين افراد شخصى چون ابو سفيان و معاويه و نيز شخصى همانند عبد اللّه بن ابى سلول نام بـرده شده است كه هيچ گونه اعتبارى ندارند همان گونه كه مانند على بن ابى طالب (ع )كه از اول ملازم رسول اللّه (ص ) بودند و نيز مانند عبد اللّه بن مسعود و ابى بن كعب نيز نام برده است , كه تـمـام قرآن را نگاشته بودند, ليكن فعلا سخن در اعتبار كاتبان وحى نيست سخن در اين است كه مـوضـوع نـگـاشتن قرآن تا چه اندازه از اهميت برخوردار بوده است كه درآن شرايط كم سوادى و تنگناهاى فراوان حدود پنجاه نفر به عنوان كاتب وحى ثبت شده , و به دست ما رسيده است . 3ـ دليل ديگرى كه بر مرحله اول ديدگاه سوم مى توان طرح نمود, كاربرد واژه ((كتاب )) در قرآن اسـت در موارد متعدد از قرآن به عنوان كتاب ياد شده است مانند(ذالك الكتاب لا ريب فيه هدى للمتقين )((184)), ((اين كتاب كه شك بردار نيست رهنمود انسانهاى با تقوى است )). (كـتـاب احـكـمـت آيـاتـه ثم فصلت من لدن حكيم خبير)((185)), ((كتابى كه آيات آن رااحكام بخشيده آنگاه تفكيك و تفصيل حاصل شده است )). و كـتـاب بـه چـيزى كه در خارج نگاشته شده باشد اطلاق مى شود معلوم مى شود قرآن در هنگام نزول نوشته مى شده است ونگاشتن قرآن نظم آيه هاو شكل گيرى سوره هارا در پى دارد. 4ـ نـظـير همين بيان را در مورد حديث شريف ثقلين مى توان طرح كرد زيرا در آن حديث مبارك رسول اللّه (ص ) از دو يادگار خودش نام برده است يكى به عنوان كتاب اللّه ديگرى به عنوان عترت (ع ) لذا به قرآن كتاب اطلاق مى شده است و اين كاربرد رايج درزبان احاديث نبوى (ص )است اگر قرآن نگاشته نمى شده است به چه اعتبار به آن كتاب گفته مى شده است ؟ . چـنـد نـكته ديگر را به لحاظ اين كه برخى اشكال ها در مورد آنها مطرح است به عنوان تاييد نه به عنوان دليل , مى توان طرح كرد. الـف : در روايـات بـسـيـارى سـخـن از فـضـايـل سوره ها و ثواب قرائت آنها و برخى احكام فقهى آنـهـامـى بـاشد تعبيراتى كه حكم سوره را بيان مى كند, يا حكم برخى آيات آنها را عنوان مى نمايد شـاهـد بر اين است كه سوره هانگاشته مى شده است نظم و ترتيب خاصى داشته اند, ابتدا و انتهاى آنها مشخص بوده است مانند:((عن الصادق (ع ) قال رسول اللّه (ص ) ان فاتحة الكتاب وآية الكرسى والاتـيـن مـن آل عـمـران ( شـهـد اللّه وقل اللهم مالك الملك ) معلقات ليس ما بينهن وبين اللّه حجاب ))((186)), ((سوره حمد وآية الكرسى و دو آيه آل عمران آويخته هايى هستند ( شايد منظور اين باشد كه حبل اللّه هستند) كه هيچ حجابى بين آنها و خداى سبحان وجود ندارد. مـانـنـد:((يـا رسـول اللّه (ص ) قـد اسـرع الـيـك الـشـيـب قال شيبتنى هود والواقعة والمرسلات وعـم ))((187)), ((از رسـول اللّه (ص ) پـرسـيـدند چگونه زود پير شدى ,فرمودندسوره هاى هود, واقعه , مرسلات , عم نبا مرا پير كرد)). ((قـال رسـول اللّه (ص )مـن قـرا يـس والصافات يوم الجمعة ثم سال اللّه اعطاه سؤله ))((188)), ((از رسـول اللّه (ص ) نـقـل شـده كه هر كس در روز جمعه سوره يس وصافات را بخواند و آنگاه از خدا طلب حاجت كند, حاجت او بر آورده مى شود)). ((عـن رسـول اللّه (ص ) مـن قرا حم والدخان فى ليلة جمعة اصبح مغفورا))((189)),((هركس در شب جمعه سوره دخان و حم را بخواند, بخشيده مى شود)). ((من حفظ عشر آيات من سورة كهف عصم من الدجال ))((190)), ((كسيكه ده آيه ازسوره كهف را حفظ كند از شر دجال در امان خواهد بود)). (( عن النبى (ص ) :اقرؤوا الظهراوين من القرآن البقرة وسورة آل عمران ))((191)),((ظهر اوين از قرآن را بخوانيد كه منظور سوره بقره و آل عمران مى باشد)). اين گونه تعبيرات كه فراوان هستند شاهد بر اين نكته مى باشند كه سوره ها مشخص بوده است , و سـوره هـا در صـورتـى مشخص مى شوند كه آيه هاى آنها با ترتيب خاص كنارهم قرار گيرد و اين همان مرحله اول ديدگاه سوم است . ب : دومين نكته كه تاييد همين موضوع است , آيه هاى تحدى قرآن است كه مى فرمايد :اگر ترديد داريـد قـرآن از جـانـب خداست مانند آن بياوريد كار برد سوره درخود قرآن دليل بر اين است كه سـوره هـا بـه صورت نوشتار بوده اند وحدود آنها مشخص بوده است كه مى گويد مثل اين سوره ها بياوريد. ج : و نـيـز اهـميت قرآن كه آخرين وحى آسمانى است بايد از هر گونه خطر در امان باشد و بدون شك نگاشتن آيه هاو تنظيم آن و مطرح شدن قرآن به صورت مكتوب دربين مردم كمك به تحقق ايـن هدف دارد, تا اراده الهى كه مى خواهد قرآن از هر خطرحفظ شود شكل گيرد:(انا نحن نزلنا الذكر وانا له لحافظون ), ((ماقرآن را نازل كرديم وآن را از هر خطر مصون نگه مى داريم )). امـا اين كه اين سه نكته را به عنوان مؤيد نه دليل عنوان نموديم به لحاظ اين است كه بر سه مورد اشكالى متوجه است , كه استدلال بر آنها را سست مى كند و آن اشكال اين است كه تحقق هيچ كدام از ايـن سـه مـحور با نوشتار قرآن ملازمه ندارد زيرامطرح شدن فضايل سوره ها و مطرح بودن نام سـورهـا در فـرهنگ و زبان روايات , مبتنى بر اين نيست كه قرآن به صورت نوشتار در آمده باشد, بـلكه اگر به صورت حفظدر سينه ها نيز شكل گرفته باشد,اين كاربردها صحيح خواهد بود و هم چـنـيـن اطـلاق سـوره در آيـه هـاى تـحدى ملازمه با نوشتار قرآن ندارد بلكه اگر قرآن در بين مـسلمانان و حتى به صورت حفظ آن در سينه ها كه دهها نفر حافظ قرآن بودند شكل بگيرد هم باز صحيح است كه قرآن بگويد يك سوره همانند اين سوره ها كه مردم آنها راحفظ نموده اند و به طور دقـيق حدود آنها را مى شناسند بيوريد و همين نكته درمورد مطلب سوم هم مطرح است , اهتمام بـه قـرآن فـوق العادة بوده است و قرآن بايداز هر خطر حفظ مى شد, واراده الهى تحقق مى يافت , لـيـكـن هيچ كدام اينها متوقف برمكتوب بودن قرآن نيست بلكه اگر قرآن به صورت محفوظ در سـيـنـه هـا كه ((جيلا بعدجيل )) و نسل به نسل دست به دست شده است نيز اين هدف را تامين مـى كـنـد و اصولاتواتر قرآن به محفوظ بودن آن در سينه هاى مسلمانان مى باشد مسلمانان صدر اسـلام بـه لـحـاظ ايـن كـه شـور و علاقه زايد الوصفى به قرآن داشتند به محض اين كه سوره اى نـازل مـى شـد دهـها نفر به طور دقيق آن را حفظ مى كرند و لو خواندن و نوشتن هم ياد نداشتند وهـمـيـن موضوع باعث تواتر قرآن شد كه هر كس مى خواست دخل و تصرفى در آن صورت بدهد هـمـگـان متوجه مى شدند آنچه محور در حفظ و حراست قرآن است , تواترآن است و تواتر قرآن به كـتـابـت آن نبود حتى اگر هيچ نويسنده اى قرآن را نمى نگاشت باز هم با تواتر, قرآن از هر گزند مصون بود زيرا به صورت حفظى سينه به سينه , نسل به نسل منتقل مى شد. جواب يك اشكال از ايـن بـيـان جواب يك شبهه ديگر نيز روشن مى شود كه برخى مستشرقان مطرح كرده اند كه با توجه به اين كه در حجاز افراد با سواد كم بود و با توجه به اين كه نوشت افزار كم ياب و يا ناياب بود و قرآن نگاشته نمى شد چگونه مسلمانان ادعا مى كنند كه اين قرآن همان قرآنى است كه بر محمد (ص ) نازل شده است ؟ جواب اين سؤال اين است كه , اولا نويسندگان وحى وجود داشتند و قرآن را بـا هـمـان نـوشت افزار آن زمان نگاشتندو ثانيا سلامتى قرآن متوقف بر نگاشتن آن نبوده است انتقال قرآن از هر نسلى به نسل بعدى با تواتر بوده است كه شرح آن گذشت . بـا تـوجه به مطالبى كه از نظر خوانندگان گذشت ,نوشته شدن قرآن به صورت سوره هاو نظم و تـرتـيـب خـاص آيه هاكه همين نظم فعلى مى باشد در زمان رسول اللّه (ص ) شكل گرفته است اما تـرتـيـب سـوره هـا كـه مثلا سوره حمد اول قرار بگيرد و بقرة دوم و هكذااين كار در زمان رسول اللّه (ص ) صـورت نگرفت كه صاحبان ديدگاه دوم مدعى آن بودند زيرا اين ادله تنها شكل گيرى سـوره ها را دلالت دارد نه نظم و ترتيب آنها را ولذابسيارى از محققان علوم قرآنى نيز به اين نكته تصريح دارند ((192)) و از همين جا نكته بسيار مهم ديگرى نيز مستدل مى شود كه ترتيب آيه هادر عهد رسول اللّه (ص ) شكل گرفته است و با نظارت و اشراف حضرت بوده است ,كه قبل از پرداختن به دو مرحله ديگر از جمع آورى قرآن به توضيح اين نكته مى پردازيم . ترتيب آيه ه بـا تـوجـه بـه ادلـه اى كه دلالت مى نمايد كه قرآن در عهد رسول اللّه (ص ) نگاشته شده است , اين مطلب نيز مستدل مى شود كه نظم آيه هاقرآن با اشراف حضرت انجام گرفته است زيرا وقتى قرآن بـه صورت نوشتار در آيد ,نوشتار نظم كلمه ها و جمله ها رامى طلبد,بدون نظم و ترتيب كلمه ها و جـمله ها نوشتار صورت نمى گيرد اگر قرآن زيراشراف حضرت نگاشته شده نظم آيه هاى آن هم به ديد حضرت تنظيم شده است افزون بر اين شواهد ديگرى نيز مؤيد همين نكته است از جمله اين كـه :((فكان اذا نزل عليه شئ دعا بعض من كان يكتب فقال ضعوا هذه الايات فى السورة التى يذكر فيهاكذاكذا))((193)), ((هرگاه بر حضرت چيزى نازل مى شد برخى نويسندگان را مى خواست و مى فرمود اين آيات را در فلان سوره بنگاريد)). در جـاى ديگر عثمان بن عاص نقل مى كند:(( قال اتانى جبرئيل فامرنى ان اضع هذه الاية فى هذا الموضع عن هذه السورة (ان اللّه يامر بالعدل والاحسان وايتاذى القربى )((194)), ((جبرئيل بر من نازل شد و دستور داد كه اين آيه را دراين مكان ازاين سوره قرار بدهم )). مـعـلـوم مى شود جايگاه آيه هابه دستور رسول اللّه (ص ) انجام مى گرفته است و اين همان توقيفى بـودن نـظم و ترتيب آيه هامى باشد, كسى حق جاتجايى آيه هاقرآن راندارد زيرا نظم آيه هادر ايجاد سـيـاق مـؤثـر است و محتواى سخن را تغيير مى دهد مگر درمواردى كه پاراگراف مستقل باشد بـنابراين ترتيب آيه هازير نظر رسول اللّه (ص ) شكل گرفته , و اين امرى مسلم است , گر چه برخى بزرگان از محققان شيعه در آن ترديد نموده اند ((195)) . مرحله دوم آنـچه تا كنون گذشت توضيح مرحله اول از جمع آورى قرآن كه مهمترين مرحله مى باشد بود در عين حال دو نوع كار قرآنى در زمان خلفا صورت گرفته است كه از آنهاهم به جمع آورى و تدوين قـرآن ياد شده است مرحله دوم از جمع آورى در زمان ابوبكر بوده است كه عبارت از جمع نمودن مـصحف هاى پراكنده در يكجا و تهيه جلدبراى آنها همان گونه كه توضيح داده شد قرآن بر روى الواح و صحف نگاشته شده بودليكن چون به صورت پراكنده بود ابوبكر زيد بن ثابت را مامور كرد تا آنها را يك جاجمع نموده و به صورت كتاب مدون در آورد و براى آن جلد تهيه نمايد. انگيزه مرحله دوم در اواخر سال يازدهم هجرى بعد از رحلت رسول اللّه (ص )مسيلمه كذاب كه دريمامه ادعاى نبوت مى كرد و اكاذيبى هم به عنوان وحى بافته بود,فتنه انگيزى نمود وموجب درگيرى هواداران خود با مسلمانان شد در اين جنگ كه در زمان ابوبكر اتفاق افتاد تعداد زيادى از دو طرف كشته شدند,از جـمـلـه خـود مـسـيـلمه به دست وحشى قاتل حمزه سيد الشهدا (رضوان اللّه عليه ), كشته شد ((196)) و تعداد زيادى از قاريان قرآن نيزكه برخى تا هفتاد نفر ياد كرده اند كشته شدند ((197)) . بـعـد از ايـن جـنگ كه تعداد زيادى از قاريان را از مسلمانان گرفت , اين خطرمطرح شدكه اگر چـنـين جنگى تكرار شود و تعداد ديگرى از قاريان را از جامعه نو پاى مسلمانان بگيرد ,آنگاه خطر تحريف , قرآن را تهديد خواهد نمود به همين جهت عده اى از جمله عمر با اصرار از خليفه خواستند تـا فـكرى درباره جمع آورى قرآن كند خليفه هم زيد بن ثابت را كه يكى از نويسندگان وحى بود خواست و مامور اين كار كرد و زيد هم اين عمل را انجام داد, و سوره هاى قرآن را كه پراكنده بودند جمع آورى نمود و در داخل جلد قرار داد. شـواهد ديگرى نيز اين عمل ابوبكر را تاييد مى كند از جمله اين گونه تعبيرات از طريق اهل سنت نـقـل شـده است :(( سمعت عليا(ع ) يقول اعظم الناس فى المصاحف اجرا ابوبكرهو اول من جمع كتاب اللّه بين اللوحين ))((198)), ((از على (ع ) شنيدم مى فرمود ابوبكربيشترين پاداش در مورد قرآن را دارد زيرا وى اولين كسى بود كه قرآن را جمع آورى نمود)). اين قرآن در نزد ابوبكر بود تا هنگام وفات ايشان , آنگاه در نزد عمر قرار گرفت وپس از عمر هم در نـزد حـفـصـه دخـترش بود كه عثمان ازايشان براى استنساخ نسخه اصلى مطالبه نمود ((199)) بنابراين , شواهد روايى يا تاريخى كه مى گويد ابوبكر قرآن را جمع آورى نمود مانند:(( جمع القرآن ابـوبـكـر فـى قـراطـيس ))((200)) و مانند آنچه اكنون اشاره شد موردش همين كار قرآنى ابوبكر مـى بـاشـد و هيچ گونه تعارضى هم با روايات جمع آورى قرآن در عهد رسول اللّه (ص ) يا درزمان عثمان ندارد. مرحله سوم مرحله سوم از تدوين قرآن , مربوط به زمان عثمان مى شود در اثر اختلاف قرائتى كه پديد آمده بود عثمان عده اى را ماموريت داد تا براى ايجاد وحدت قرائت تمام قرآنهاى نويسندگان وحى را جمع آورى كنند و از روى صحيح ترين آنهايك قرآن به عنوان الگو در قرائت بنگارند و از روى آن نسخه چـندين نسخه ديگراستنساخ كنند و به شهر هاى بزرگ ارسال نمايند, كه از اين كار نيز به عنوان جـمـع آورى قـرآن يـاد شـده اسـت مـانند آنچه مشهور است كه جامع قرآن عثمان ((201)) است , منظوراين نوع جمع آورى مى باشد. انگيزه مرحله سوم درزمان عثمان حدود پانزوده سال از رحلت رسول اللّه (ص ) گذشته بود و فتوحاتى هم بر فتوحات رسـول اللّه (ص ) افـزوده شـده بود و كشورهاى بزرگى چون ايران و روم تحت تاثير قرار گرفته و بـسيارى از آنها با مليت هاى گوناگون و زبانهاى متفاوت مسلمان شده بودند گسترش اسلام از يـك سو و وجود زبانها و لهجه هاى گوناگون از سوى ديگر,موجب تشديد اختلاف قرائت از قرآن شده بود كه از زمان خود رسول اللّه (ص ) اين پديده عارضى در كنار قرائت اصلى قرآن قرار گرفته بود در هر صورت در زمان عثمان اين موضوع (اختلاف قرائت ) گسترش پيدا كرد به گونه اى كه بعد از فتح ارمنستان وآذربايجان حذيفه يمان با مشاهده قرائت ها و لهجه هاى گوناگون از قرآن , هـراسـان بـه خـدمـت خـلـيـفـه مى آيد و داد وا قرآنا سر مى دهد و با احساسات تمام , دم از خطر تـحـريـف قـرآن مـى زنـد كـه اگـر به فكر قرآن نباشيد, امت اسلامى به سرنوشت يهود و نصارى دچـارخواهد آمد آنگاه عثمان با مشاوره با سران امت اسلامى هيئتى را به سرپرستى زيد بن ثابت و مـتـشكل از دوازده نفر تعيين مى كند كه اعضاى اصلى آن : سعيد بن العاص , زيد بن ثابت , عبد اللّه بن زبير, عبد الرحمن بن حارث , مى باشد اين افراد با همكارى ابى بن كعب مالك بن ابى عامر, كثير بن افلح ,انس بن مالك ,عبد اللّه بن عباس ,مصعب بن سعد,عبد اللّه بن فطيمه شروع به كار مى كنند مـى باشد اين هيئت ماموريت دارد تا قرآنهارا جمع آورى كند از بين آنها يك قرآن به عنوان الگو و امام بنگارند و آنگاه ازسوى الگو چندين نسخه استنساخ نموده به شهرهاى بزرگ آن زمان بفرستد و قرآنهاى ديگر را محو نمايند ((202)) . انگيزه اصلى از اين اقدام از بين بردن قرائت هاى گوناگون از قرآن و ايجاد يك قرائت در بين همه مـسـلـمـانان است تا قرآن از خطرها مصون بماند خصوصيات اين جمع آورى اين بود كه افزون بر ايجاد وحدت قرائت كه هدف اصلى بود, سوره ها نيز نظم خاصى گرفتند زيرا در جمع آورى ابوبكر تـربـيـت سوره ها در نظر نبود, فقط جمع كردن مصاحف در يكجا مد نظر بود اما در تدوين مرحله سوم سوره ها هم نظم خاصى پيداكردند, همين نظم كه اكنون در سوره ها وجود دارد يعنى سوره حـمـد اول و سوره ناس آخرين سوره قرآن به حساب آمد و به همين جهت برخى از قرآن ,با عنوان قرآن عثمانى ياد مى كنند, زيرا نظم آن قرآن تاكنون مطرح است ((203)) بنابر اين اگر رواياتى ويا شـواهـد تـاريـخـى سخن از جمع آورى عثمان دارند, منظور اين جمع آورى است , باشواهد ديگر ناسازگار نخواهد بود در مورد قرآن عثمان بحث هايى مطرح است ماننداين كه چرا زيد بن ثابت را بـه عـنـوان مـسـؤول انتخاب كرد, تعداد نسخه هاى آن قرآنهاچند عدد بوده , قرآن را به چه رسم الخطى مى نگاشتند, نظر على (ع ) چه بود, كه برخى اين محورها را مطرح مى كنيم . تعداد قرآنهاى مرحله سوم در تـعداد قرآنهايى كه عثمان استنساخ نمود اختلاف است برخى تنها چهار عددنوشته اند,كه يكى در مـديـنـه و بـقـيـه را به مكه و يمن و بحرين ارسال نمود ((204)) برخى تعداد آنها را شش عدد مـى دانـنـد ((205)) بـرخـى تـعـداد آنـهـا را هفت عدد عنوان مى كنند كه افزون بر آن شهرها به بصره ,كوفه ,شام ,نيز فرستاده شده است ((206)) تاريخ يعقوبى آنهارا نه عدد مى داند,مصر و جزيره را هم اضافه مى كند ((207)) . موفقيت مرحله سوم عـثـمـان از ايـن كـار قـرآنـى دو هـدف را دنبال مى كرد,يكى نظم سوره ها ديگرى وحدت قرائت ((208)) به هدف اولى دست يافت , ليكن موفقيت آن در هدف دوم كه هدف اصلى بود چشم گير نـبـود زيرا در آن زمان قرآن نقطه و اعراب گذارى نشده بود و براى ايجاد وحدت قرائت هم با هر قـرآنـى كـه به شهرها مى فرستاد يك قارى آشنا به قرائت اصلى قرآن , همراه مى كرد كه اين قارى هـمان كار علائم اعراب را انجام مى داد با قرآن مكه عبد اللّه بن سائب را همراه كرد با مصحف شام مـغـيـرة بن شهاب , با قرآن كوفه عبدالرحمن بن سلمى , با قرآن بصره عامر بن عبد القيس ,همراه نـمـود ((209)) عثمان گرچه دررسيدن به اين هدف خيلى پا فشارى نمود و ساير قرآنها را به هر نـحـوى بود و لو باتمسك به قدرت ,جمع آورى كرد و محو نمود, حتى در برخى موارد مانند مورد عـبـداللّه بـن مـسـعـود مـنـجـر بـه مـخـالـفت و ضرب و شتم ايشان شد ابن مسعود همواره بر عثمان غضبناك بود تا در گذشت ((210)) .
|
