بخش سوم‏تاريخ قرآن (2) نزول قرآن(3)

فصل ششم سوره‏هاى مكّى و مدنى

الف) فايده اين تقسيم

آيات و سوره‏هاى قرآن كريم به دو بخش مكى و مدنى تقسيم گرديده‏اند. دليل اين تقسيم فوايد و ثمراتى بوده كه بر آن مترتب مى‏شده است. اينك به برخى از آنها اشاره مى‏كنيم:

1. شناخت سير دعوت و رسالت پيامبر و نحوه تبيين و تشريع احكام و قوانين در قرآن.

2. فوايدى كه از جهت تقييد و يا تخصيص مطلقات و عمومات قرآنى با شناخت تقديم و تأخير آيات و سوره‏ها و نيز احياناً تشخيص آيات ناسخ از منسوخ حاصل مى‏شود.

3. آگاهى بر يكى از ابعاد اعجاز قرآن و تحريف‏ناپذيرى آن، كه از راه تأمّل و تدبّر در سوره‏هاى مكّى و مدنى به دست مى‏آيد. توضيح اين كه، سوره‏هاى مكّى غالباً سوره‏هايى كوچك و با آياتى كوتاه و موزونند، به خلاف سوره‏هاى مدنى. اين ويژگى‏ها در آغاز نزول قرآن از طرفى اعجاز قرآن در ناحيه تحدّى و از سوى ديگر تحريف‏ناپذيرى آن را به جهت سهولت در فراگيرى و حفظ نمايان مى‏سازد.

اين فوايد سبب گشته است تا بسيارى تأكيد نمايند كه ورود در تفسير و فهم آيات قرآن بدون اطلاع از سوره‏هاى مكّى و مدنى امكان‏پذير نيست.

ب) ضابطه اين تقسيم

در تفكيك آيات و سوره‏هاى مكى از مدنى، سه معيار و ضابطه ذكر شده است:

1 . ضابطه زمانى. 2 . ضابطه مكانى. 3 . ضابطه خطابى.

1. ضابطه زمانى: در اين معيار، هجرت پيامبراكرم(ص) ملاك قرار گرفته است. هرآيه و سوره‏اى كه قبل‏از هجرت و يا در اثناى هجرت قبل از رسيدن به‏مدينه نازل‏شده باشد، مكى و آن‏چه پس‏از هجرت‏نازل گرديده - اگرچه در مكه نازل شده‏باشد - مدنى است.

2. ضابطه مكانى: در اين معيار، مكان نزول آيه تعيين‏كننده مكى يا مدنى بودن آن است. هرچه در مكه و اطراف آن نازل شده باشد، مكى و هرچه در مدينه و اطراف آن نازل شده باشد، مدنى است. بر اين اساس آيات و سورى كه نه در مكه و نه در مدينه نازل شده باشند، نه مكى‏اند و نه مدنى.

3. ضابطه خطابى: آيات و سورى كه خطاب به مردم مكه است؛ يعنى در آنها خطاب يا أيّها النّاس به كار رفته مكّى، و آيات و سورى كه خطاب به مردم مدينه است، يعنى در آنها خطابِ يا أيّها الذين آمنوا به كار رفته مدنى هستند (ابن مسعود).

مشهور در ميان مفسّران، انتخاب ضابطه اول در تفكيك بين سوره‏هاى مكى و مدنى است.(1)

ج) ويژگى‏هاى سوره‏هاى مكى و مدنى

جعبرى گفته است:

براى شناخت مكى و مدنى دو روش وجود دارد: سماعى و قياسى. سماعى، همان است كه نزول هر سوره در مكه يا مدينه به مانقل شده باشد.

در روش قياسى هر سوره‏اى كه در آن فقط «يا أيها الناس» يا «كلّا» يا اوّل آن حروف مقطّعه باشد (به استثناى بقره و آل عمران) يا قصّه حضرت آدم و ابليس (غير از بقره) و يا قصص انبيا و امّت‏هاى گذشته در آن آمده باشد، مكّى است و هر سوره‏اى كه در آن فريضه يا حدّى باشد مدنى است.(2)

به طور كلّى با تدبّر در محتواى آيات و سوره‏هاى قرآن و مقايسه ميان آيات، مى‏توان براى هريك از آيات و سوره‏هاى مكى يا مدنى، ويژگى‏هايى را برشمرد. اين ويژگى‏ها گرچه نمى‏توانند كليّت داشته باشند، امّا راهنماى خوبى براى تشخيص مكى و مدنى بودن آيه‏ها و سوره‏ها هستند.

ويژگى‏هايى كه غالباً در سوره‏هاى مكى وجود دارند، عبارتند از:

1. دعوت به اصول عقايد؛ مثل ايمان به خدا و روز قيامت و تصوير نمودن صحنه‏هاى حساب و حالات بهشتيان و دوزخيان.

2. كوچكى سوره‏ها و كوتاهى و موزون بودن آيه‏ها و ايجاز در خطابات.

3. مجادله با مشركان و ابطال عقايد آنها.

4. كثرت قسم به خداوند، روز قيامت، قرآن و جز اينها. در سوره‏هاى مكى نزديك به سى سوگند وجود دارد؛ در حالى كه در سوره‏هاى مدنى تنها در دو مورد ادات قسم به كار رفته است: فلا وَربّكَ لا يُؤمنونَ حَتّى يُحكّموك فيما شَجَرَ ب‏(3)َيْنَهُم؛(4)ولى چنين نيست به پروردگارت قسم، كه ايمان نمى‏آورند، مگر آن‏كه تو را در مورد آن‏چه ميان آنان مايه اختلاف است داور گردانند بلى‏ وَربّى لتُبْعَثُنَّ ثم لَتُنَبّؤُنَّ بما عَمِلْتُم؛(5) آرى سوگند به پروردگارم، حتماً برانگيخته خواهيد شد، سپس شما را به آن‏چه كرده‏ايد واقف خواهند ساخت؛

5. كثرت قصص انبيا و امّت‏هاى پيشين و داستان حضرت آدم و ابليس.

6. كثرت استعمال «يا أيّها الناس» و قلّت استعمال «يا أيّها الذين آمنوا».(6)

در اين مورد برخى به طور كلى گفته‏اند: هر سوره‏اى كه در آن «يا أيّها الناس» باشد، مكّى است. ولى چنين نيست؛ زيرا سوره بقره با اين كه مدنى است در آيه 21 و 168 خطاب «يا أيّها الناس» وجود دارد و همين طور در آيه اول سوره نساء كه مدنى است «يا أيّها الناس» است.

ابن‏حصار گفته است: «همه متّفقند كه سوره «حج» مكى است، ولى در آيه 77 از اين سوره خطاب «يا أيّها الذين آمنوا اركعوا و اسجدوا...» وجود دارد».(7)

7. آيه‏ها و سوره‏هاى مكى پرحرارت، تند و با شدّت لحنند و تجانس صوتى در آيات وجود دارد.

8. دعوت به ارزش‏هاى دينى و اخلاق متعالى؛ نظير محبت، اخلاص، احترام به غير، اكرام به همسايه، نيكى به والدين و مبارزه با عادات زشت اخلاقى، مانند قتل و خونريزى و خوردن مال يتيم و....

ضمناً هر سوره‏اى كه حروف مقطّعه در آغاز آن باشد - به جز بقره و آل‏عمران - مكّى است.

ويژگى‏هايى كه غالباً در سوره‏هاى مدنى وجود دارد، بدين قرار است:

1. طولانى بودن سوره‏ها و آيات.

2. مجادله با اهل كتاب.

3. رويارويى با منافقان.

4. كثرت ذكر جهاد و اذن به جهاد و احكام آن.

5. تشريح احكام حدود، فرايض، حقوق، ارث، قوانين سياسى و اقتصادى و معاهدات.

6. تفصيل ادلّه و براهين بر حقايق دينى.(8)

د) جدول سوره‏هاى مكى و مدنى

در پايان اين فصل به پيروى از ساير كتب علوم قرآنى كه اسامى سور مكى و مدنى را به ترتيب نزول فهرست مى‏كنند، نظرى اجمالى بر اين سوره‏ها خواهيم داشت. دوروايت ابن عباس و جابر بن زيد، كه سيوطى و ديگران آنها را در ترتيب نزول سور ملاك قرار داده‏اند، معمولاً مورد استناد قرار مى‏گيرند؛ ولى بعضى معتقدند:

اين روايات به هيچ وجه قابل اعتماد نيست؛ زيرا روشن نيست كه ابن‏عباس اين ترتيب را از خود پيامبر اكرم(ص) فراگرفته يا از كسانى ديگر، كه معلوم نيست چه كسانى بوده‏اند، يا از راه اجتهاد و نظر خود، كه فقط براى خودش حجّيت دارد. از نظر ارزش تاريخى نيز، ابن عباس جز زمان ناچيزى از حيات پيامبر را درك نكرده و بديهى است كه در نزول اين همه سوره‏هاى قرآن حاضر و شاهد نبوده و اگر ترتيب او اجتهادى نباشد از ديگران شنيده كه خبر بى‏مدرك است و حجيت ندارد. بنابراين تنها راه تشخيص ترتيب سوره‏هاى قرآنى و مكى يا مدنى بودن آنها، تدبّر در مضامين آنها و تطبيق آن با اوضاع و احوال پيش از هجرت و پس از هجرت مى‏باشد. چنان كه مضامين سوره‏هاى انسان و عاديات و مطفّفين به مدنى بودن آنها گواهى مى‏دهد؛ در حالى كه در اين روايات آنها را جزو سور مكّى قرار داده‏اند.(9)

سيوطى روايت ابن عباس در ترتيب سوره‏هاى مكى و مدنى را در الاتقان، (ج‏1، ص‏31 -32) ذكر نموده است؛ در اين روايت سوره «فاتحةالكتاب» ذكر نشده است. اما در روايتى كه از جابر (ص‏81) نقل‏مى‏كند، سوره فاتحه پنجمين سوره در ترتيب نزول سوره‏هاى مكّى است. براساس اين روايات تعداد سوره‏هاى مكى 86 سوره، ورقم سوره‏هاى مدنى، 28 است.

البته در مورد بعضى از سوره‏هاى قرآن كريم در مكى يا مدنى بودن آنها اختلاف نظر وجود دارد كه به جهت پرهيز از طولانى شدن بحث، از آن صرف‏نظر مى‏كنيم.

ما به تبعيّت از التمهيد كه سوره «فاتحةالكتاب» را در ترتيب روايت ابن عباس قرارداده، جدول سوره‏ها را تنظيم كرده‏ايم. در اين ترتيب آغاز هر سوره مورد نظر است. بنابراين اگر چند آيه از آغاز يك سوره نازل شده باشد، بعد سوره‏اى ديگر نازل و سپس آيات سوره نخست، تكميل شود، در ترتيب نزول، سوره اول بر سوره دوم مقدّم مى‏شود.

آيات مستثنيات

آيا در سوره‏هاى مكى، آيات مدنى و يا در سوره‏هاى مدنى، آيات مكى وجود دارد؟ بسيارى به اين سؤال پاسخ مثبت داده‏اند. سيوطى در بيانى مفصل، استثنائات آيات در سوره‏هاى مكى و مدنى را ذكر كرده‏است؛ مثلاً گفته است: «در سوره بقره كه مدنى است، دو آيه استثناست، كه آيات 109 (فاعفوا واصفحوا) و 272 (ليس عليك هديهم) است و....»(10)

التمهيد همين موارد را به تفصيل ذكر نموده ولى وجود استثنا را، چه در سوره‏هاى مكى و چه در سوره‏هاى مدنى، رد كرده است.(11)

در فرهنگ آمارى كلمات قرآن كريم، آيات مستثنيات براساس تفسير كشّاف زمخشرى كه با تنوير المقياس من تفسير ابن عباس و تاريخ القرآن، از ابوعبدالله زنجانى و المعجم المفهرس نيز هماهنگى دارد، در دو جدول توزيع كلمات مدنى در سوره‏هاى مكّى به تفكيك سوره و آيه و توزيع كلمات مكى در سوره‏هاى مدنى به تفكيك سوره و آيه آورده شده و نتيجه بررسى آمارى آن در جدول صفحه بعد نشان داده شده است.(12)

به موجب اين آمار، 4468 آيه مكى با 45653 كلمه و 1768 آيه مدنى با 32154 كلمه در قرآن مجيد وجود دارد؛ يعنى 71/6% آيات مكى و 28/4% آن مدنى است. اين نسبت‏ها براى كلمات به ترتيب 58/7% (حدود 35) و 41/3% (حدود25) است.

گزيده مطالب

1. آيات و سوره‏هاى قرآن كريم به دو گروه مكى و مدنى تقسيم شده‏اند.

2. آيه‏ها و سوره‏هايى كه قبل از هجرت نازل شده‏اند، مكى و آنها كه پس از هجرت نازل شده‏اند مدنى‏اند.

3. ويژگى‏هاى غالبى سوره‏هاى مكى عبارتند از: دعوت به اصول عقايد، اخلاق متعالى، سخن از قيامت و بهشت و دوزخ، مجادله با مشركان، كثرت وجود قسم، قصص انبيا، كوچكىِ سوره‏ها، كوتاهى و موزون بودن آيات و ايجاز در خطابات.

4. ويژگى‏هاى غالبى سوره‏هاى مدنى عبارتند از: مجادله با اهل كتاب، رويارويى با منافقين، ذكر جهاد و احكام آن، تشريح احكام حدود، واجبات، حقوق، ارث، قوانين سياسى و اقتصادى و معاهدات و طولانى بودن آيه‏ها و سوره‏ها.

5. قرآن داراى 86 سوره مكى و 28 سوره مدنى است.

پرسش

1. به چه دليل قرآن داراى دو نوع نزول (دفعى و تدريجى) است؟

2. نظريه التمهيد را در مورد نزول قرآن ذكر و نقد كنيد.

3. اسباب نزول به چه معناست؟ اعتبار روايات آن به چه ميزان است؟

4. آيه و سوره را تعريف كنيد.

5. چرا قرآن به سوره‏هاى گوناگون تقسيم شده است؟

6. سبع طوال و مئون چه سوره‏هايى هستند؟

7. عدد سوره‏ها، آيات و كلمات قرآن را ذكر كنيد.

پژوهش

1. آيا كتب آسمانى ديگر نظير تورات و انجيل نيز دو نوع نزول داشته‏اند؟ توضيح دهيد.(13)

2. سه آيه از قرآن را كه داراى شأن نزولند بيان كنيد.

3. چند سوره ديگر از قرآن كه هدف خاصى را تعقيب مى‏نمايند، ذكر كنيد.

4. راجع به اسباب نزول آيات شراب و ترتيب اين آيات، تحقيقى ارائه دهيد.

5. چرا حجم آيه‏ها و سوره‏هاى مكّى بيش از آيه‏ها و سوره‏هاى مدنى است؟

پى‏نوشتها:‌

1 . الاتقان، ج‏1، ص‏26.

2 . ر.ك: همان، ص‏53 و 54.

3 . نساء (4) آيه 65.

4 . تغابن (64) آيه 7.

5 . موجز علوم القرآن، ص‏143.

6 . الاتقان، ج‏1، ص‏52 و 53.

7 . موجز علوم القرآن، ص‏144.

8 . قرآن در اسلام، ص‏186 و 187.

9 . الاتقان، ج‏1، ص‏52-43.

10 . التمهيد فى علوم القرآن، ج‏1، ص‏203-137.

11 . فرهنگ آمارى كلمات قرآن كريم، ج‏1، ص‏36 و 37.

12 . ر.ك: الاتقان، ج‏1، نوع 16.