انتظار فرج دو گونه انتظار قرآن و تاريخ بينش ديالكتيكی يا ابزاری تاريخ اصلاحات از نظر بينش ابزاری بينش انسانی يا فطری تاريخ اصلاحات از نظر بينش فطری دو گونه تلقی از انسان جامعه ايده‏آل انتظار ويرانگر انتظار سازنده

قيام و انقلاب مهدی ( ع ) از ديدگاه فلسفه تاريخ

زيرا اين انديشه ، به حسب اصل و ريشه ، قرآنی است . اين قرآن مجيد است كه با قاطعيت تمام ، پيروزی نهائی ايمان اسلامی ( 1 ) ، غلبه قطعی صالحان و متقيان ( 2 ) ، كوتاه شدن دست‏ ستمكاران و جباران برای هميشه ( 3 ) و آينده درخشان و سعادتمندانه بشريت‏ ( 4 ) را نويد داده است
اين انديشه بيش از هر چيز مشتمل بر عنصر خوشبينی نسبت به جريان كلی‏ نظام طبيعت و سير تكاملی تاريخ و اطمينان به آينده ، و طرد عنصر بدبينی‏ نسبت به پايان كار بشر است ، كه طبق بسياری از نظريه‏ها و فرضيه‏ها فوق‏العاده تاريك و ابتر است

انتظار فرج

مردم مؤمن به عنايات الهی ، هرگز و در هيچ شرائطی اميد خويش را از دست نمی‏دهند و تسليم يأس و نااميدی و بيهوده گرائی نمی‏گردند . چيزی كه‏ هست اين انتظار فرج و اين عدم يأس از روح الله در مورد يك عنايت‏ عمومی و بشری است ، نه شخصی يا گروهی ، و به علاوه ، توأم است بانويدهای‏ خاص و مشخص كه به آن قطعيت داده است

دو گونه انتظار

اين دو نوع انتظار فرج ، معلول دو نوع برداشت از ظهور عظيم مهدی موعود است . و اين دو نوع برداشت به نوبه خود ، از دو نوع بينش درباره تحولات و انقلابات تاريخی ناشی می‏شود . از اين رو لازم است اندكی درباره دگرگونيها و تحولات تاريخی به بررسی‏ بپردازيم

شخصيت و طبيعت جامعه

امور تصادفی تحت ضابطه كلی در نمی‏آيد و قانونی علمی نمی‏تواند داشته‏ باشد ، زيرا قوانين علمی عبارت است از جريانات كلی و عمومی طبيعت
ممكن است كسی تحولات تاريخی را يك سلسله امور تصادفی و اتفاقی يعنی‏ اموری كه تحت قاعده و ضابطه‏ای كلی در نمی‏آيد بداند ، از آن جهت كه مدعی‏ شود جامعه چيزی جز مجموعه‏ای از افراد با طبايع فردی و شخصی نيست ، مجموع‏ حوادثی كه به وسيله افراد به موجب انگيزه‏های فردی و شخصی به وجود می‏آيد منجر به يك سلسله حوادث تصادفی می‏شود و آن حوادث تصادفی منشأ تحولات‏ تاريخی می‏گردد
نظريه ديگری اين است كه جامعه به نوبه خود ، مستقل از افراد ، طبيعت‏ و شخصيت دارد و به اقتضای طبيعت و شخصيت خود عمل می‏كند ، شخصيت جامعه‏ عين شخصيت افراد نيست ، بلكه از تركيب و فعل و انفعال فرهنگی افراد ، شخصيتی واقعی و حقيقی به وجود می‏آيد ، آن چنانكه در هر مركب از مركبات‏ بی جان يا جاندار چنين است . عليهذا جامعه ، طبيعت و خصلت و سنت و قاعده و ضابطه دارد ، يعنی طبق طبيعت خود عمل می‏كند و عملها و عكس العملهايش طبق يك سلسله‏ قوانين كلی و عمومی قابل توضيح است

قرآن و تاريخ

در اين كه آيه قرآن مجيد تاريخ را به عنوان يك درس و يك منبع معرفت‏ و شناسائی ، يك موضوع تفكر و مايه تذكر و آيينه عبرت ياد می‏كند جای‏ ترديد نيست . ولی آيا قرآن به تاريخ به چشم فردی می‏نگرد يا به چشم‏ اجتماعی ؟ آيا قرآن تنها نظرش اين است كه زندگی افرادی را برای عبرت‏ ساير افراد طرح كند يا نظرش به زندگی جمعی است ، لااقل زندگی جمعی نيز منظور نظر قرآن هست ؟ و به فرض دوم آيا از قرآن می‏توان استنباط كرد كه‏ جامعه ، مستقل از افراد ، حيات و شخصيت ومدت و اجل و حتی شعور و ادراك و وجدان و ذوق و احساس و نيرو دارد يا نه ؟ و بنابراين فرض آيا از قرآن كريم می‏توان استنباط كرد كه بر جامعه‏ها و اقوام و امم " سنت " ها و روش‏ها و قوانين معين و مشخص و يكسانی حاكم است يا نه ؟ البته بررسی كامل اين مطلب نيازمند به رساله‏ای جداگانه است ، اين جا به طور اختصار عرضه می‏دارم كه پاسخ هر سه پرسش مثبت است ( 5 )

قرآن كريم ، نكته فوق‏العاده آموزنده‏ای در مورد سنتهای تاريخ ياد آوری‏ می‏كند و آن اين كه مردم می‏توانند با استفاده از سنن جاريه الهيه در تاريخ‏ ، سرنوشت خويش را نيك يا بد گردانند ، به اين كه خويش و اعمال و رفتار خويش را نيك يا بد گردانند ، يعنی سنتهای حاكم بر سرنوشتها در حقيقت يك سلسله عكس العملها و واكنشها در برابر عملها و كنشها است
عملهای معين اجتماعی عكس‏العملهای معين به دنبال خود دارد . از اين رو تاريخ در عين آن كه با يك سلسله نواميس قطعی و لايتخلف اداره می‏شود ، نقش انسان و آزادی و اختيار او به هيچوجه محو نمی‏گردد
قرآن آيات زيادی در اين زمينه دارد ، كافی است كه برای نمونه آيه 11 از سوره مباركه رعد را بياوريم : « ان الله لا يغير ما بقوم حتی يغيروا ما بانفسهم »: خداوند وضع حاكم و مستولی بر قومی را تغيير نمی‏دهد مگر آن كه‏ آن چه در خلق و خوی و رفتار خود دارند تغيير دهند .

توجيه و تفسير تكامل تاريخ

قرآن مجيد ، هم بر شخصيت و واقعيت جامعه تأكيد دارد و هم بر سير صعودی و كمالی آن از سوی ديگر می‏دانيم مكتبهای ديگر هم بوده و هستند كه‏ ضرورت و جبر تاريخ را بدين سو می‏دانند ، پس لازم است بدانيم كه چه از نظر قرآن مجيد و چه از نظر برخی مكتبهای ديگر ، تكامل تاريخ را چگونه‏ بايد توجيه و تفسير كرد ؟ و مخصوصا انسانها چه مسئوليتی دارند و چه نقشی‏ بايد ايفا نمايند ؟ بالاخص " انتظار بزرگ " به چه شكل و چه صورت بايد باشد ؟

دو شيوه مختلف

اكنون به توضيح اين دو طرز تفكر می‏پردازيم و البته آن اندازه به توضيح‏ اين دو طرز تفكر می‏پردازيم كه مسأله با " انتظار " و اميد به آينده و نوع راهگشائی به سوی آينده مربوط است و نه بيشتر .

بينش ديالكتيكی يا ابزاری

بينش ديالكتيكی طبيعت بر اين اساس است كه اولا طبيعت در حركت و تكاپوی دائم است ، ثابت و توقف و يكسانی در طبيعت وجود ندارد ، پس شناخت و بينش درست درباره طبيعت‏ اين است كه همواره اشياء را در حال حركت و دگرگونی مطالعه كنيم و حتی‏ بدانيم كه فكر ما نيز ، به حكم اينكه جزئی از طبيعت است در هر آن در حال دگرگون شدن است ، در دو لحظه به يك حال نيست ، در هر لحظه هر انديشه‏ای غير از انديشه لحظه پيش است
ثانيا - هر جزء از اجزاء طبيعت تحت تأثير ساير اجزاء طبيعت است و به نوبه خود در همه آنها مؤثر است ، يك همبستگی كامل ميان همه اجزاء وجود دارد ، پس شناخت و بينش ما درباره طبيعت آنگاه صحيح است كه هر چيز را در حال ارتباط با همه چيز - نه به صورت منفرد و مجزا - مطالعه‏ نمائيم . يعنی همانطوريكه هر چيز به حكم قانون حركت ، در هر لحظه غير از آن است كه در لحظه پيش بود ، و اگر آنرا در لحظه بعد عينا همان بدانيم‏ كه در لحظه قبل بوده است شناخت ما از آن شيئی غلط است . همچنين هر چيز در شرايط خاص و در حال ارتباط با اشياء معين ، غير از آن چيز است در شرايط ديگر و در حال ارتباط با اشياء ديگر . و اگر بپنداريم كه يك چيز در شرايط خاص ، عينا همان چيز است در شرايط ديگر ، باز هم شناخت ما نسبت به آن غلط است

پس از آن كه شی‏ء تبديل به ضد خود گرديد ، بار ديگر همان جريان صورت‏ می‏گيرد ، يعنی اين مرحله نيز به نوبه خود ضد خويش را می‏پرورد و پس از يك سلسله كشمكشها به نفی خود ، كه نفی‏ نفی مرحله اول است و به نحوی مساوی است با اثبات است منتهی می‏شود
ولی نفی نفی كه مساوی با اثبات است به معنی رجعت به حالت اول نيست ، بلكه به صورت نوعی تركيب ميان حالت اول است و حالت دوم است . پس‏ حالت سوم كه ضد ضد است و آن را " سنتز " می‏ناميم تركيبی است از حالت اول كه آن را " تز " می‏ناميم و حالت دوم كه آن را " آنتی تز " می‏خوانيم . طبيعت به اين ترتيب حركت می‏كند و از مرحله‏ای به مرحله‏ای‏ ديگر منتقل می‏شود و راه " تكامل " خود را می‏پيمايد

طبيعت هدفدار نيست و كمال خود را جستجو نمی‏كند ، بلكه به سوی انهدام‏ خويش تمايل دارد ، ولی چون آن انهدام نيز به نوبه خود به انهدام خويش‏ تمايل دارد و هر نفی كننده به سوی نفی كننده خود گرايش دارد ، نفی نفی‏ كه نوعی تركيب ميان دو مرحله قبل از خود است صورت می‏گيرد و قهرا و جبرا تكامل رخ می‏دهد . اين است ديالكتيك طبيعت . تاريخ نيز جزئی از طبيعت است و ناچار - هر چند عناصر مشكله‏اش‏ انسانها هستند - چنين سرشت و سرنوشتی دارد . يعنی تاريخ يك جريان دائم‏ و يك ارتباط متقابل ميان انسان و طبيعت و انسان و اجتماع ، و يك صف‏ آرائی و جدال دائم ميان گروههای در حال رشد انسانی و گروههای در حال زوال انسانی است كه در نهايت امر در يك جريان تند و انقلابی به سود نيروهای در حال رشد پايان‏ می‏يابد و بالاخره يك تكاپوی اضداد است كه همواره هر حادثه به ضد خودش و او به ضد ضد تبديل می‏گردد و تكامل رخ می‏دهد

اين است كه گفته می‏شود ، اقتصاد زير بنای اجتماع است و ساير شؤون ، روبنا . يعنی همه شؤون اجتماعی برای توجيه و تفسير وضع اقتصادی جامعه است و هنگامی كه زير بنای جامعه ، در اثر تكامل ابزار توليد و بالا رفتن سطح توليد دگرگون می‏شود ، جبرا روبناها بايد تغيير كند . ولی همواره قشر وابسته به اقتصاد كهن كه دگرگونی را به‏ زيان خود می‏بيند كوشش می‏نمايد وضع را به همان حال كه هست نگهدارد ، اما قشر نو خاسته ، يعنی قشر وابسته به ابزار توليدی جديد ، قشری كه منافع‏ خود را در دگرگونی اوضاع و بر قراری نظامی جديد تشخيص می‏دهد ، كوشش‏ می‏كند جامعه را تغيير دهد و جلو ببرد و ساير شؤون اجتماعی را با ابزار تكامل يافته و سطح جديد توليد هماهنگ سازد

نزاع و كشمكش ميان اين دو گروه - كه يكی جامد الفكر و وابسته به گذشته‏ و ديگری روشنفكری و وابسته به آينده است ، يكی فضای موجود را برای تنفس‏ خود لازم می‏شمارد و می‏خواهد آنرا نگهدارد و ديگری فضای تنفس جديدی جستجو می‏كند ، يكی در حال زوال و ديگری در حال رشد است - سخت در می‏گيرد و شدت می‏يابد تا به اوج خود كه نقطه انفجار است می‏رسد و جامعه با يك گام‏ انقلابی به صورت دگرگونی نظام كهن و بر قراری نظام جديد و به صورت‏ پيروزی نيروهای نو و شكست كامل نيروهای كهنه تبديل به ضد خود می‏گردد و مرحله تازه‏ای از تاريخ آغاز می‏شود

هسته اصلی

متأسفانه طرفداران منطق ديالكتيك در اثر اين كه از اصل " هدف وسيله‏ را مباح می‏كند " پيروی ميكنند ، در نقلها و نسبتهای خود صرفا متوجه هدف‏ خود هستند ، كاری به صحت و عدم صحت نقلهای خود ندارند . به هر حال اصل‏ حركت از مختصات تفكر ديالكتيكی نيست و هسته اصلی شمرده نمی‏شود
آيا هسته اصلی ، اصل وابستگی اشياء و تأثير متقابل آنها در يكديگر است‏ ؟ يعنی تنها طرفداران اين منطقند كه اشياء را به يكديگر وابسته و در يكديگر مؤثر و از يكديگر متأثر می‏دانند ، اما طرفداران به اصطلاح تفكر متافيزيكی اشياء را با يكديگر بی ارتباط ، و از هم گسسته و غير مؤثر در يكديگر می‏دانند ؟ در گفته‏ها و نوشته‏های اين گروه اين نسبت هم زياد به چشم می‏خورد ، ولی‏ در اينجا نيز حقيقت غير از اين است . كسانی كه اين‏ها آنها را دارای‏ تفكر متافيزيكی و ماوراء الطبيعی می‏خوانند هرگز چنين نمی‏انديشند
اينكه جهان در مجموع خود يك " واحد " است . يك اندام است ، رابطه‏ اجزاء جهان با يكديگر رابطه ارگانيك است ، جهان در كل خود مانند يك‏ انسان است ، جهان ، انسان بزرگ ، و انسان ، جهان كوچك است اولين بار وسيله الهيون مطرح‏ شده است .

آيا هسته اصلی ، اصل جهش در طبيعت و انقلاب در تاريخ است ؟ هگل كه‏ پدر ديالكتيك جديد است از اين اصل به عنوان يكی از اصول ديالكتيك ياد نكرده است و همچنين ماركس قهرمان ماترياليسم ديالكتيك . اين اصل در قرن نوزدهم در زيست شناسی جزء اصول تكامل شناخته شد و فردريك انگلس‏ شاگرد كارل ماركس آن را جزء اصول ديالكتيك قرار داد . امروز اين اصل در زيست شناسی اصلی مسلم است و از مختصرات هيچ مكتبی شمرده نمی‏شود ، پس‏ هسته اصلی چيست ؟ آنچه از مختصات اين مكتب و ما به الامتياز آن از ساير تفكرات است و در حقيقت هسته اصلی تفكر ديالكتيكی بايد شمرده شود دو چيز است : يكی‏ اين كه همچنانكه واقعيت خارجی كه موضوع انديشه است وضع ديالكتيكی دارد ، خود انديشه نيز وضع ديالكتيكی دارد . يعنی انديشه مانند طبيعت عينی‏ محكوم اصول چهارگانه فوق است . در اين جهت هيچ مكتب ديگر با اين مكتب‏ همراه نيست ( 10 )

برخی در مورد تفكر اسلامی دچار چنين اشتباهی شده‏اند . اين گروه چون در تعليمات اسلامی به اصل حركت و تغيير و صيرورت‏ برخورده‏اند كه " « الا الی الله تصير الامور »" همه چيز به سوی خدا صيرورت می‏يابد . و همچنين در اين تعليمات اصل تضاد را يافته‏اند نظير آنچه كه درباره انسان آمده كه تركيبی از عقل و نفس و يا از روح و لجن‏ است ، جزما ادعا كرده‏اند كه تفكر اسلامی تفكری ديالكتيكی است . حال آن‏ كه لازمه تفكر ديالكتيكی اين است كه حتی حقايق را ( اصولی كه ذهن به‏ عنوان حقايق جهان تشخيص می‏دهد ) موقت و نسبی بدانيم و اين بر خلاف‏ ضرورت اسلام است كه به يك سلسله اصول و حقايق جاودان قائل است ، به‏ علاوه لازمه اين طرز تفكر اينست كه حركت طبيعت و تاريخ را لزوما به‏ صورت مثلث " تز - آنتی - تز - سنتز " يعنی به صورت عبور از ميان‏ اضداد بدانيم . تعليمات اسلامی با اين مطلب نيز موافقت ندارد
حقيقت اينست كه طرفداران ماترياليسم ديالكتيك اين اشتباه را به وجود آورده‏اند . اينان در گفتارهای خود كه هيچگاه از چاشنی تبليغ خالی نيست - تفكر غير ديالكتيكی را تفكر متافيزيكی می‏خوانند ، و مدعی می‏شوند كه تفكر متافيزيكی ، اجزاء طبيعت را ثابت و ساكن ، مجزا و بی ارتباط با يكديگر ، خالی از هر نوع تضاد می‏داند ، و چنان با لحن قاطع اين مطلب را ادا می‏كنند كه برای كسانی كه مستقيما اطلاعی ندارند ترديدی باقی نمی‏ماند . اينان منطق صوری ارسطوئی را متهم می‏كنند كه بر اساس اصول سه گانه نامبرده است

همه اين اشتباهات و خلط مبحثها از اعتماد بی جا به نقلها و نسبتهای طرفداران ماترياليسم ديالكتيك پديد آمده است . اما حقيقت همچنانكه گفته شد غير همه اين‏ها است
نتيجه : از بيان گذشته چند نتيجه می‏توان گرفت :

مفهوم نو و كهنه

به تعبير ديگر : نو و كهنه ، يعنی روشنفكر و تاريك انديش . روشنفكری‏ و تاريك انديشی مقوله‏ای غير از مقوله دانش و بی‏دانشی است ، روشنفكر كسی است كه از آگاهی ويژه‏ای در جهت تكامل اجتماعی برخوردار است ، خود آگاهی اجتماعی از مختصات‏ طبقه محروم و ناراضی و طرفدار دگرگونی وضع موجود است . يعنی روشنفكری و تاريك انديشی ريشه طبقاتی دارد . طبقه مرفه و برخوردار الزاما تاريك‏ انديش و گذشته گرا و سنت گرا و دارای تفكر محافظه كارانه است و طبقه‏ رنجبر و زحمت كش جبرا روشنفكر و دارای تفكر انقلابی و آينده گرا است
پايگاه خاص طبقاتی است كه الهام بخش روشنفكری است نه درس و كلاس و معلم و كتاب و لابراتوار
انسان بينش و وجدان اجتماعی خويش را از شرائط محيط اجتماعی و موقعيت‏ طبقاتی خود الهام می‏گيرد طبقه مرفه و منتفع از وضع موجود قهرا و جبرا جامد الفكر می‏گردد و طبقه استثمار شده جبرا تحرك انديشه پيدا می‏كند و اين امری جدا از فرهنگ و سواد داشتن و نداشتن است . حركات تكاملی‏ اجتماع غالبا از ناحيه گروهها و طبقاتی است كه از سواد و معلومات كافی‏ بی بهره‏اند ولی به حكم وضع طبقاتی روشنفكرند

تسلسل منطقی تاريخی

مثلا كاپيتاليسم يعنی سرمايه‏داری حلقه‏ای است‏ متوسط ميان فئوداليسم و سوسياليسم ، عبور از فئوداليسم به سوسياليسم بدون‏ عبور از كاپيتاليسم امری محال است ، چيزی است مانند آنچه فلاسفه پيشين‏ آن را " طفره " می‏ناميدند ، يعنی عبور از نقطه‏ای به نقطه‏ای ديگر بدون‏ عبور از يكی از راههائيكه آنها را به يكديگر متصل می‏كند . و مانند اين‏ است كه نطفه انسان قبل از عبور از مرحله جنينی به مرحله تولد برسد و يا نوزاد بدون آن كه دوره كودكی را طی كند به صورت جوانی بروند در آيد و يا آقای حسن كه فرزند احمد است پيش از آنكه احمد به دنيا بيايد از مادر متولد شود
طرفداران اين منطق به همين دليل سوسياليستهائی را كه ابتدا به ساكن و صرفا به اتكاء يك ايدئولوژی ، بدون توجه به جبر تاريخ و تسلسل منطقی‏ حلقات تاريخ ، می‏خواستند سوسياليسم را پايه گذاری كنند سوسياليستهای‏ ايده‏آليست و سوسياليسم آنها را سوسياليسم تخيلی ناميدند . بر خلاف‏ سوسياليسم ماركسيسم كه بر شناخت تسلسل منطقی حلقات تاريخ مبتنی است

اوج هر مرحله

قداست مبارزه

عليهذا طبق اين منطق ضرورتی نيست كه دفاع و جلوگيری از تهاجم در كار باشد تا مبارزه‏ای‏ مشروع تلقی شود

ايجاد نابسامانيها

اصلاحات

زيرا گامهای اصلاحی و التيام بخش ، شكاف را - ولو به طور موقت - كمتر می‏كند . از ناسازگاريها می‏كاهد و كمتر شدن شكاف و كاهش ناسازگاريها آهنگ مبارزه‏ را كند می‏كند ، كند شدن آهنگ مبارزه موجب تأخير موعد جهش و انقلاب‏ می‏گردد و تأخير انقلاب مساوی است با توقف بيشتر جامعه در مرحله پيشين و عقب افتادن تكامل . اين ها نتايجی است كه از بينش ابزاری تاريخ گرفته‏ می‏شود

حركت انسان به سوی كمالات انسانيش از نوع حركت ديناميكی است نه از نوع حركت مكانيكی . اينست كه انسان بايد " پرورش " داده شود نه اينكه " ساخته " شود ، مانند يك ماده صنعتی‏
تنها از نظر اين بينش است كه " خود " در انسان مفهوم پيدا می‏كند
خوديابی و متقابلا " مسخ " و " از خود بيگانگی " مفهوم و معنی می‏يابد
اين بينش از نظر روانشناسی افراد انسان را مركب می‏داند از يك سلسله‏ غرائز حيوانی كه وجه مشترك انسان يا حيوان است و يك سلسله غرائز عالی‏ و از آن جمله است غريزه دينی و غريزه اخلاقی و غريزه حقيقت جوئی و غريزه‏ زيبائی كه اركان اولين شخصيت انسانی انسان و ما به الامتياز انسان از ساير حيوانات است . و از نظر فلسفی جامعه را از جنبه رابطه‏اش با اجزاء و افراد ، مركب واقعی ، و از لحاظ خصلتها تركيبی از مجموع خصلتهای عالی‏ و دانی افراد به علاوه يك سلسله خصلتهای ديگر می‏شناسد كه در وجود باقی و مستمر جامعه كه " انسان الكل " است استمرار دارد . اين حقيقت كه‏ می‏گويند :

در اندام باقی و مستمر جامعه يعنی در وجود " انسان الكل " صدق می‏كند . اين رگها پيكر اجتماع است كه در برخی آب شيرين و در برخی آب شور در جهيدن است و تا نفخ صور يعنی تا انسان در روی زمين هست اين جريان ادامه دارد و فنای افراد تأثيری در آن‏ نمی‏بخشد . آری تكامل انسان و جامعه انسان ، نظام بهتر به آن خواهد بخشيد
برحسب اين بينش ، تاريخ ، مانند خود طبيعت ، به حكم سرشت خود متحول‏ و متكامل است ، حركت به سوی كمال است لازمه ذات اجزاء طبيعت و از آن‏ جمله تاريخ است . و طبيعت تاريخ ، نه يك طبيعت مادی محض ، بلكه‏ مانند طبيعت فرد انسان ، طبيعتش مزدوج است از ماده و معنی . تاريخ‏ صرفا يك حيوان اقتصادی نيست . تحول و تكامل تاريخ تنها جنبه فنی و تكنيكی ابزاری و آنچه بدان " تمدن " نام می‏دهند ندارد ، گسترده و همه‏ جانبه است ، همه شؤون معنوی و فرهنگی انسان را در بر می‏گيرد و در جهت‏ آزادی انسان از وابستگی‏های محيطی و اجتماعی است
انسان در اثر همه جانبه بودن تكاملش ، تدريجا از وابستگيش به محيط طبيعی و اجتماعی ، كاسته و به نوعی وارستگی كه مساوی است با وابستگی به‏ عقيده و ايمان و ايدئولوژی ، افزوده است و در آينده به آزادی كامل معنوی‏ يعنی وابستگی كامل به عقيده و ايمان و مسلك و ايدئولوژی خواهد رسيد
انسان در گذشته با اين كه از مواهب طبيعت بر حسب اين بينش ، از ويژگيهای انسان ، تضاد درونی فردی است ميان‏ جنبه‏های زمينی و خاكی و جنبه‏های آسمانی و ماورائی انسان ، يعنی ميان‏ غرايز متمايل به پائين كه هدفی جز يك امر فردی و محدود و موقت ندارد و غرائز متمايل به بالا كه می‏خواهد از حدود فرديت خارج شود و همه بشريت را در بر گيرد و می‏خواهد شرافتهای اخلاقی و مذهبی ، و علمی و عقلانی را مقصد قرار دهد

نبرد درونی انسان كه قدما آن را نبرد ميان عقل و نفس می‏خواندند ، خواه‏ و ناخواه به نبرد ميان گروههای انسانها كشيده می‏شود ، يعنی نبرد ميان‏ انسان كمال يافته و آزادی معنوی به دست آورده از يك طرف ، و انسان‏ منحط در جا زده و حيوان صفت از طرف ديگر . قرآن آغاز نبرد ميان انسان‏ به ايمان و آزادی معنوی رسيده با انسان منحط ماده پرست را در استان دو فرزند آدم ، هابيل و قابيل منعكس كرده است

به تعبير قرآن : نبرد ميان " جند الله " و " حزب الله " با " جند الشيطان " و " حزب الشيطان "
طرفداران اين نظريه تلاشها و كوششهای نظريه ابزاری را كه تمام نهضتهای‏ مذهبی و اخلاقی و انسانی تاريخ را توجيه طبقاتی می‏نمايند به شدت محكوم و آن را نوعی قلب و تحريف معنوی تاريخ و اهانت به مقام انسانيت تلقی‏ می‏نمايند
واقعيات تاريخی گواهی می‏دهد كه حتی بسياری از نهضتها كه فقط برای‏ تأمين نيازمنديهای مادی جامعه بر پا شده است از طرف افرادی رهبری و هدايت - و لااقل حمايت - شده است كه به نوعی وارستگی آراسته بوده‏اند