انتظار
فصلنامه ى تخصصى مطالعات ويژه امام مهدى (عج )

بنياد فرهنگى حضرت مهدى موعود(عج )

- پى ‏نوشتها -

1- از سخنان امام راحل .
2- شعرى از مقام معظم رهبرى .
3- با سپاس از مؤ سسه ى تنظيم و نشر آثار امام خمينى (ره ) كه امكان استفاده از موارد تلخيص شده ى سخنان و آثار امام راحل را فراهم آوردند.
4- صحيفه ى نور، ج 21، ص 107.
5- همان ، ج 7، ص 225.
6- همان ، ج 12، صص 170 - 171.
7- همان ، ج 20، ص 83.
8- همان ، ج 12، ص 171.
9- صحيفه ى امام ، ج 20، ص 249.
10- صحيفه ى نور، ج 19، صص 171 - 172.
11- آداب الصلوة ، صص 203 - 204.
12- صحيفه ى نور، ج 8، ص 149.
13- همان ، ج 17، ص 199.
14- همان ، ج 20، ص 87.
15- همان ، ج 18، صص 17 - 18.
16- همان ، ج 12، ص 128.
17- همان ، ج 12، ص 224.
18- همان ، ج 8، ص 14.
19- همان ، ج 1، ص 33.
20- همان ، ج 8، ص 149.
21- همان ، ج 7، صص 252 - 253.
22- همان ، ج 7، ص 267.
23- همان ، ج 14، ص 94.
24- همان ، ج 8، ص 61.
25- همان ، ج 9، ص 101.
26- همان ، ج 15، ص 22.
27- همان ، ج 7، ص 36.
28- همان ، ج 19، ص 5.
29- همان ، ج 15، ص 170.
30- همان ، ج 19، ص 154.
31- همان ، ج 20، ص 199.
32- همان ، ج 20، صص 196 - 197.
33- همان ، ج 2، ص 28.
34- همان ، ج 20، ص 198.
35- همان ، ج 18، ص 195.
36- ولايت فقيه ، ص 62.
37- همان ، ص 30.
38- همان ، صص 62 - 63.
39- همان ، ص 87.
40- صحيفه ى نور، ج 21، ص 88.
41- كشف الاسرار، صص 225 - 231.
42- صحيفه ى نور، ج 21، ص 108.
43- همان ، ج 18، ص 11.
44- همان ، ج 14، ص 195.
45- همان ، ج 12، ص 175.
46- همان ، ج 20، ص 132.
47- همان ، ج 16، ص 93.
48- همان ، ج 21، ص 93.
49- همان ، ج 12، صص 208 - 209.
50- همان ، ج 8، ص 94.
51- همان ، ج 21، ص 106.
52- همان ، ج 17، ص 49.
53- همان ، ج 18، ص 88.
54- همان ، ج 20، ص 190.
55- همان ، ج 11، ص 135.
56- همان ، ج 11، ص 31.
57- همان ، ج 20، ص 79.
58- همان ، ج 18، ص 93.
59- همان ، ج 16، ص 105.
60- صحيفه ى امام ، ج 19، ص 303.
61- صحيفه ى نور، ج 10، ص 27.
62- همان ، ج 20، صص 198 - 199.
63- همان ، ج 12، صص 207 - 209.
64- همان ، ج 15، ص 22.
65- ولايت فقيه ، ص 103.
66- همان ، ص 106.
67- صحيفه ى نور، ج 10، ص 26.
68- همان ، ج 5، ص 166.
69- همان ، ج 11، ص 6.
70- همان ، ج 20، ص 62.
71- همان ، ج 19، ص 101.
72- همان ، ج 20، ص 241.
73- همان ، ج 19، ص 161.
74- همان ، ج 19، ص 134.
75- همان ، ج 19، ص 11.
76- همان ، ج 19، ص 264.
77- ديوان امام ، ص 111.
78- همان ، ص 178.
79- همان ، صص 262 - 258.
80- همان ، ص 276.
81- تهاجم يا تفاوت فرهنگى ، حسن بُلخارى ، صص 128 - 129.
82- همان ، صص 126 - 127.
83- درس تفسير قرآن ، آيت اللّه خزعلى ، مركز تخصصى تفسير حوزه ى علميه ى قم ، 23/11/ 1379.
84- مثل بيشتر كتاب هايى كه در مورد حضرت نوشته شده است ، از (غيبت ) نعمانى و (كمال الدين ) صدوق و (غيبت ) شيخ طوسى گرفته تا بيشتر كتاب هاى امروزى هم چون (دادگستر جهان )، (امامت و مهدويت )، (سيماى امام مهدى ) و... .
85- تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم ، دكتر جاسم حسين و تاريخ عصر غيبت ، پور سيد آقايى ، عاشورى ، جبارى و حكيم .
86- قيام و انقلاب مهدى (عج )، شهيد مرتضى مطهرى .
87- (و اعظم خلاف بين الامة خلاف الامامة اذ ما سلّ سيف على قاعدة دينية مثل ما سلّ على الامامة فى كلّ زمان )، ملل و نحل ، ج 1، ص 24.
88- اشاره به آيه ى 3 سوره ى مائده .
89- (و لم يناد بشى ءٍ ما نودى بالولاية ) وسائل الشيعة ، ج 1، ص 10، ح 10.
90- ر.ك : چشمه در بستر (تحليلى از زمان شناسى حضرت زهرا عليها السّلام ) مسعود پورسيد آقايى ، ص 48.
91- فاطر، 15.
92- كافى ، كتاب حجت ، باب غيبت ، روايت 29، الغيبة ، نعمانى ؛ كمال الدين ، صدوق (اين دعا در اين سه كتاب مجموعا به شش طريق روايت شده است ).
93- فاطر،15.
94- آل عمران ، 101.
95- آن ها وسيله ى هدايت ، بيان ، امن ، كرامت ، نور، فلاح ، ذكر، رحمت و بشارت هستند. آن ها شهداء، هداة ، ولاة امر، خزانه ى علم ، خلف و امين خدا هستند. آن ها امامان ، انيس ، شفيق ، حصن و حافظ هستند. آن ها شاهد، مبشر، نذير، فرمان فرما، معلم و حامل وحى هستند (اصول كافى ، صص 190 - 201).
96- برخى براى اثبات امامت از دلايل ديگرى استفاده كرده اند. ر.ك : كتاب هاى فلسفى و كلامى و متن سخنرانى آيت اللّه سبحانى در همين مجله .
97- ر.ك : بنيادهاى علم سياست ، عبدالرحمن عالم ، صص 239 و 367.
98- و هيئى لنا من امرنا رشدا (كهف ، 10)؛ اراد بهم ربهم رشدا (جن ، 10).
99- قسط غير از عدل و بالاتر از آن است . عدل در برابر ظلم و قسط در برابر جور است . عدل به معناى مساوات و در شرايط يكسان ، مساوى برخورد كردن است و قسط به معناى بهره و نصيب است يعنى بهره و نصيب هر كس (پدر، مادر، همسر، دوست و...) را دادن . و اين بالاتر از عدل است . چه بسا كارى عادلانه باشد ولى قسط نباشد.
100- مائده ، 3.
101- (الذين بذلوا مهجهم دون الحسين عليه السّلام ). زيارت عاشورا.
102- (من مات على حبّ آل محمد مات شهيدا). بحارالانوار، ج 65، ص ‍ 137.
103- صحيح مسلم ، ج 6 ص 3.
104- همان .
105- همان صص 3 - 4.
106- مستدرك صحيحين ، كتاب معرفة الصحابه ، ج 3، صص 617 - 618.
107- همان .
108- اضواء على عقائد الشيعة الامامية و..، جعفر سبحانى ، ص 106.
109- تاريخ الخلفاء، ص 10.
110- لو لم يبق من الدنيا الّا يوم واحد لطوّل اللّه ذلك اليوم حتى يخرج رجل من ولدى فيملاءها عدلا كما ملئت جورا...)، منتخب الاثر، باب 25، ج 1.
111- نساء، 158.
112- بقره ، 124.
113- مطلب ذكر شده صرفا براى رفع استبعاد غيبت حضرت مهدى (عج ) است .
114- كهف ، 82.
115- همان .
116- همان .
117- نهج البلاغه ، عبده ، ج 3، ص 186، كلمات قصار، شماره 147.
118- مؤ منون ، 23.
119- جاثيه ، 13.
120- مائده ، 20.
121- اسراء، 70.
122- دعاى عديله ، مفاتيح الجنان .
123- قال رسول اللّه : عليه السّلام (انا و علىٌ اءبوا هذه الامة ). عيون اءخبار الرضا، ج 1، ص 85؛ تفسير برهان ، ج 1، ص 369.
124- التحقيق فى كلمات القرآن ، حسن مصطفوى ، ج 12، ص 166.
125- (اءفضل اعمال امتى انتظار الفرج من اللّه عزوجل )، (انتظارالفرج من اءعظم العمل ). كمال الدين ، ج 2، باب 55، ح 1؛ بحار الانوار، ج 52، ص 122.
126- (انتظار الفرج عبادة )، (سُئل عن على عليه السّلام رجل اءىّ الاعمال احبّ الى اللّه عزوجل ، قال على عليه السّلام : انتظار الفرج ). همان .
127- حلاج ، على ميرفطروس .
128- انتظار مذهب اعتراض ، دكتر على شريعتى .
129- نهج الفصاحة .
130- (ارضيتم بالحيوة الدنيا). توبه ، 38.
131- چنان چه در نماز هم به همين جهت آموزش داده مى شود و در سجده مى خوانيم : (سبحان ربى الاعلى و بحمده )؛ (پاك است خداى من كه برتر است ).
132- ميزان الحكمه ، ج 2، ص 568؛ كنز العمال ، ح 38657.
133- الغيبه ، نعمانى ؛ بحارالانوار، ج 52، ص 366.
134- مرحوم طالقانى در مجله ى (مجموعه ى حكمت )، شماره ى 1 و 2، سال سوم ، در اين باره مى گويد: (اين دستور قيام ، شايد براى احترام نباشد و الا براى خدا و رسول و اولياى مكرم ديگر هم بايد به احترام ، قيام كرد، بلكه دستور آمادگى و فراهم كردن مقدمات نهضت جهانى و در صف ايستادن ، براى پشتيبانى اين حقيقت است ....).
135- الغيبة ، نعمانى ؛ بحارالانوار، ج 52، ص 358.
136- اين كه در روايات ، انتظار به عنوان عمل مطرح شده و در روايتى داريم : (نية المؤ من خير من عمله )؛ نيت در مقابل عمل قرار گرفت روشن مى شود. در اين جا انتظار نيت بدون عمل و اميد ذهنى بدون آثار عملى ، هرگز مراد نيست
137- (... كمن قارع مع رسول اللّه بسيفه ). بحارالانوار، ج 52، ص 126.
138- (ان القائم منا هو المهدى الذى يحب ان ينظر فى غيبته و يطاع فى ظهوره ). منتخب الاثر، ص 223.
چون در لابه لاى مباحث گذشته و آينده ، از رواياتى در مورد ارزش و فضيلت و اهميت انتظار بحث شده است ، در اين جا از پرداختن به اين مساءله خوددارى شده است . ر.ك : بحارالانوار، ج 52، صص 122 - 125، 140 و 223؛ غيبت نعمانى ، ص 200؛ منتخب الاثر، صص 496 - 498 و 234؛ اصول كافى ، ج 2، ص 176.
139- (عن الى عبداللّه عليه السّلام انه قال : الا اخبركم بمالا يقبل اللّه عزوجل من العباد عملا الاّ به ؟ فقلت : بلى ، فقال ... و انتظار القائم عليه السّلام . (امام صادق عليه السّلام به راوى فرمود: آيا ملاك قبولى اعمال بندگان را به شما خبر دهم ؟ راوى گفت : بله ، امام فرمود: عبارتند از... و انتظار مهدى قائم آل محمد(عج ) الغيبة ، نعمانى ، ص 200.
140- به دليل مفصل شدن مقاله از نقل نظريات دانشمندان مسلمان در اهميت و ضرورت اين دوران مى گذريم ؛ زيرا ما را از هدف اصلى دور مى كند. به علاوه شنيدن حقايق از زبان ديگران ، اثر گذارتر و در مجموعه روشن گر بسيارى از واقعيت هاى پنهان مى شود كه ما به خاطر تكرار و زياد شنيدن از كنار شان به سادگى گذشته ايم .
141- رسالت تشيع در دنياى امروز، سيد محمد حسين طباطبائى ، مقدمه : هانرى كربن ، صص 25 - 35.
142- مهدى از صدر اسلام تا قرن 13 هجرى ، دارمستر، ترجمه محسن جهان سوز، صص 38، 39، 79. (ماربين )؛ محقق آلمانى مى گويد از جمله مسايل اجتماعى بسيار مهمى كه موجب اميدوارى و رستگارى شيعه باشد، اعتقاد به وجود حجت عصر و انتظار ظهور است ..... (سياست اسلام ، ماربين ، فصل هفتم ، فلسفه مذهب شيعه صص 49 - 50. (اى . ب . پتروشفسكى )؛ تاريخ ‌دان و ايران شناس علوم شوروى سابق ، در اين زمينه مى نويسد: (چشم به راه مهدى بودن در عقايد مردمى كه نهضت هاى قرن سيزدهم را در ايران به پا داشتند، مقام بلندى داشته است ، ولى در قرن چهاردهم و پانزدهم ميلادى ؛ اين عقيده راسخ ‌تر و مشهودتر گشت ). (نهضت سربداران خراسان ، اى . ب . پتروشفسكى ، ترجمه : كريم كشاورز. علاقه مندان به كتاب هاى (در انتظار ققنوس )، ص 304 و (ظهور حضرت مهدى از ديدگاه اسلام )، ص 239 مراجعه كنند.
143- به نقل از: مجله ى بازتاب انديشه ، خرداد 80، ص 193 (مجله ى موعود، ش 25 و 26).
144- ر.ك : در انتظار ققنوس ، ص 311.
145- نهج الفصاحة ، ح 90 .
146- (فبشر عبادى الذين يستمعون القول فيتبعون احسنه ). (زمر، 18).
147- نهج البلاغه ، خطبه 16.
148- مفاتيح الجنان ، دعاى غيبت امام زمان (عج ).
149- اثباة الهداة ، ج 7، ص 24.
150- نهج البلاغه ، كلمات قصار، ش 47.
151- انشراح ، 1.
152- انشراح ، 5 و 6.
153- دخان ، 55.
154- احقاف ، 9 و 10.
155- طلاق ، 2.
156- (يا ايها المزمل قم الليل الا قليلا نصفه او انقص منى قليلا او زد عليه و رتل القرآن ترتيلا). مزمل ، 1 - 5.
157- انفال ، 65.
158- ارشادالقلوب ، ص 184؛ تنبيه الخاطر، ج 1، ص 6.
159- حديد، 25.
160- بقره ، 183.
161- نساء، 77.
162- (اتقوا اللّه فى عباده و بلاده فانكم مسؤ ولون حتى عن البقاع و البهايم ). نهج البلاغه ، خطبه 167.
163- بحارالانوار، ج 70، ص 191؛ مجمع البحرين ، ج 4، ص 6.1.
164- نهج البلاغه ، كلمات قصار، شماره 289.
165- نهج البلاغه ، خطبه 16، سطر7.
166- نجم ، 32.
167- (و استقلال الخير و ان كثر من قولى و فعلى و استكثار الشر و ان قلّ من قولى و فعلى ). مفاتيح الجنان ، دعاى مكارم الاخلاق .
168- آل عمران ، 133.
169- تحف العقول ، ص 43.
170- نهج البلاغه ، خطبه 16، سطر 6.
171- نهج البلاغه ، خطبه 90، سطر 8.
172- بقره ، 183.
173- كمال الدين ، ج 1، ص 74.
174- شباهت اول
175- شباهت چهارم
176- شباهت دوم
177- كمال الدين ، ج 1، ص 443
178- يوسف ، 58.
179- كمال الدين ، ج 2، ص 10.
180- كمال الدين ، ج 2، ص 20.
181- يوسف ، 19.
182- بحارالانوار، ج 52، ص 95.
183- منتخب الاثر، ص 371.
184- معجم احاديث الامام المهدى ، ج 1، ص 240.
185- يوسف ، 4 و 5.
186- غيبت نعمانى ، ص 414.
187- يوسف ، 15.
188- كمال الدين ، ج 2، ص 157.
189- يوسف ، 19.
190- غيبت نعمانى ، ص 424.
191- همان ، ص 450.
192- يوسف ، 20.
193- غيبت طوسى ، ص 400.
194- يوسف ، 18.
195- غيبت نعمانى ،ص 304.
196- غيبت نعمانى ،ص 284.
197- يوسف ، 83.
198- يوسف ، 10.
199- يوسف ، 85.
200- يوسف ، 94 - 95.
201- غيبت طوسى ،ص 334.
202- جمال الاسبوع ،ص 315.
203- يوسف ، 26 - 28.
204- يوسف ، 35.
205- غيبت طوسى ، ص 248.
206- غيبت طوسى ، ص 169.
207- يوسف ، 39 - 40.
208- غيبت طوسى ، ص 293.
209- يوسف ، 21.
210- شيفتگان حضرت مهدى ، ج 1، ص 256.
211- غيبت طوسى ، ص 246.
212- ترجمه ى نجم الثاقب ، ص 556.
213- يوسف ، 14.
214- يوسف ، 88.
215- ينابيع المودة ، ص 424.
216- غيبت طوسى ، ص 292.
217- كمال الدين ، ج 2، ص 10. امام صادق عليه السّلام فرموده است : (ميان يوسف و يعقوب ، 18 روز فاصله بود؛ وكان بينه وبين والده مسيرة ثمانية عشر يوما). اگر يافتن آذوقه - روزى جسم براى انسان آن قدر اهميت دارد كه حاضر است براى يافتن آن ، اين مسير طولانى را بپيمايد، آيا سزاوار نيست كه براى يافتن امامى كه او را رزق معنوى بخشيده است و جانش را سيراب مى كند، شبانه روز در جستجو باشد؟ به راستى ، آيا ما در طلب آن امام عزيز، سستى نكرده ايم ؟
218- (وهيئى لنا من امرنا رشدا؛ و راه نجاتى براى ما فراهم ساز).(كهف ، 10) رشد، همان جهت عالى يافتن همه ى استعدادهاى انسان است .
219- غيبت نعمانى ، ص 274، به نقل از: معجم احاديث الامام المهدى ، ج 3، ص 426.
220- يوسف ، 88.
221- يوسف ، 87.
222- يوسف ، 87.
223- يوسف ، 58.
224- احتجاج ، ج 2، ص 602.
225- مكيال المكارم ، ج 1، ص 438.
226- يوسف ، 59.
227- يوسف ، 100.
228- قصص ، 5.
229- يوسف ، 92.
230- يوسف ، 88.
231- يوسف ، 93.
232- يوسف ، 55.
233- يوسف ، 59 - 60.
234- يوسف ، 93.
235- احتجاج ، ج 2، ص 442.
236- نگارنده در اوايل دهه ى 1360 ه - ق در جزوه اى كه جهت پاسخ به سؤ الات در برخى مراكز علمى تهيه شده بود، به نقد داستان پرداختم . در سال هاى بعد، نويسندگان متعددى بحمد اللّه دست به قلم برده و حقايق را آشكار كردند .ر.ك : جزيره ى خضراء در ترازوى نقد، علامه جعفر مرتضى عاملى ؛ جزيره ى خضراء تحريفى در تاريخ شيعه ، غلام رضا نظرى . از آن جا كه ديدگاه نگارنده در بررسى اين موضوعات قدرى با نظر نويسندگان اين كتاب ها متفاوت بود، پرداختن دوباره به اين موضوع را مناسب دانستم .
237- بحارالانوار، ج 1، ص 10.
238- كشف الغمة ، ج 1، ص 445.
239- (انا نحن نزلنا الذكر و انا له لحافظون ). حجر، 9.
240- بحارالانوار، ج 52، ص 170.
241- مانند: درسنامه و تاريخ عصر غيبت (آقايان آقايى ، جبارى ، عاشورى ، حكيم ).
242- مانند: تاريخ الغيبة الكبرى از سيد محمد صدر.
243- كمال الدين و تمام النعمة ، محمدبن على بن بابويه قمى ، ملقّب به شيخ صدوق ، به تصحيح : على اكبر غفارى ، قم ، انتشارات جامعه ى مدرّسين ، 1416 ه‍.ق ، ص 476.
244- الغيبة ، ابوجعفر محمدبن حسن طوسى ، ملقّب به شيخ طوسى ، بيروت ، دارالكتاب الاسلامى ، 1412 ه‍.ق ، ص 216.
245- همان ، ص 210.
246- مكتب در فرآيند تكامل ، سيد حسين مدرسى طباطبايى ، ترجمه : هاشم ايزد پناه ، ايالات متحده ، نيوجرسى ، نشر داروين ، 1374 ه‍.ش ، ص 15؛تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم (عج )، جاسم حسين ، ترجمه : سيد محمّد تقى آيت اللّهى ، تهران ، امير كبير، 1367 ه‍.ش ، ص 134؛
Der in ,"imams zwolften des safire ersten beiden Die" .212 p,(1939) xxv ,Ali Javad r.D ,Islam
247- تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم (عج )؛ ص 137؛ مكتب در فرآيند تكامل ، ص 22؛ رجال نجاشى ، ابوالعباس احمدبن على نجاشى ، قم ، داورى ، بى تا، ص 243؛ رجال كشى ، ابوعمرو محمدبن عمربن عبدالعزيز كشى ، انتخاب و تلخيص : شيخ طوسى ، به تصحيح : حسن مصطفوى ، دانشگاه مشهد، 1348 ه‍.ش ، ص 513، ح 991 - 992، و ص 549، ح 1038.
248- الكافى ، ابوجعفر محمدبن يعقوب كلينى رازى ، تصحيح : على اكبر غفارى ، تهران ، 1377 ه‍.ش ، ج 1، ص 417، ح 4.
249- الغيبة ، ص 170؛ كمال الدين و تمام النعمة ، ص 487.
250- بحار الانوار، علاّمه محمدباقر مجلسى ، تهران ، 1376 ه‍.ق به بعد، ج 51، ص 300.
251- همان .
252- همان .
253- الغيبة ، ص 244.
254- همان ، ص 245؛ رجال كشى ، ص 438؛ بحار الانوار، ج 51، ص 367.
255- الغيبة ، ص 214؛ مكتب در فرآيند تكامل ، ص 96.
256- الغيبة ، ص 245.
257- همان ، ص 256.
258- همان ، ص 255.
259- همان ، صص 246 - 247.
260- همان ، صص 187 و 251 - 252.
261- بحار الانوار، ج 51، ص 300.
262- الغيبة ، ص 245.
263- همان ، صص 214، 217، 228، 245؛ كمال الدين و تمام النعمة ، ص 489.
264- رجال شيخ طوسى ، نجف ، مكتبة الحيدرية ، 1380 ه‍.ق ، ص 496؛ الغيبة ، ص 257؛ تنقيح المقال ، علامه مامقانى ، نجف ، مكتبة المرتضوية ، 1357 ه‍.ق ، ج 2، ص 92، از ابواب فاء.
265- بحار الانوار، ج 51، ص 303.
266- الغيبة ، ص 178.
267- همان ، صص 170 و 192.
268- همان ، صص 174 و 187؛ رجال كشى ، ص 450.
269- همان .
270- كمال الدين و تمام النعمة ، صص 382 و 407.
271- الغيبة ، صص 184، 185 و 197؛ الارشاد، شيخ مفيد، بيروت ، مؤ سسة الاعلمى ، 1410 ه‍.ق ، ص 332.
272- الغيبة ، صص 241 - 242.
273- كمال الدين و تمام النعمة ، ص 502؛ الغيبة ، ص 179.
274- الغيبة ، ص 192.
275- كمال الدين و تمام النعمة ، ص 503.
276- تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم (عج )، ص 134.
277- كمال الدين و تمام النعمة ، ص 503.
278- الغيبة ، ص 236.
279- همان ، ص 240.
280- بحار الانوار، ج 51، ص 310.
281- براى نمونه ر. ك : جريان گزينش محمّد بن ابراهيم بن مهزيار اهوازى به وكالت در الغيبة ، ص 170؛ جريان گزينش حسن بن قاسم بن علاء آذربايجانى به وكالت در الغيبة ، ص 191 و الخرائج و الجرائح ، قطب الدين راوندى ، تحقيق : مؤ سسة الامام المهدى (عج )، قم ، ه‍. ق ، ج 1، ص 467.
282- تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم (عج )، ص 149.
283- الغيبة ، ص 227.
284- همان ، صص 223 و 227.
285- همان ، صص 183 و 248.
286- دو نوع جبر داريم : جبرى طبيعى ؛ يعنى وجود روابط ضرورىِ ثابت در طبيعت كه موجب مى شود وجود هر پديده ى طبيعى مشروط به پديده اى قبلى يا پديده اى همراه باشد. به دليل فراگير بودن نتايج استقراى علمى ، اعتقاد به جبر ضرورى است . اگر اعتقاد نداشته باشيم پديده هاى طبيعى ، مطابق نظام هميشگى است ، نمى توانيم نتايج استقرا را فراگير بدانيم .
نوع دوم ، جبر تاريخى است كه مقصود وقوع ضرورى رخداد يا رويكردى تاريخى است ؛ يعنى اگر شرايط فراهم شود، حتما رخداد يا رويكرد تاريخى پيش ‍ خواهد آمد.
در انديشه ى بشرى ، دو نظر در مورد جبر تاريخى هست . نظرى كه معتقد به جبر تاريخى است و به شناسايى احكام كلى كه مى تواند حوادث آينده را پيش گويى كند، فرا مى خواند. نظر بعدى ، منكر جبر تاريخى و مدعى است قوانين كلى تاريخ را نمى توان شناخت و پيش گويى حوادث يا رويكردهاى تاريخى بر اساس آن ممكن نيست . ر.ك : المعجم الفلسفى ، اصطلاح (الحتمية ) و (التاريخية ) ؛ فلسفة التاريخ ، محمود صبحى ، صص 36 و 41 - 55.
287- انتساب (ماركس ) به يهوديت ، قبل از الحادى بودن وى ، ما را ملزم مى كند فهم وى از جبر را كه (جامعه ى بشرى به مرحله اى مى رسد كه تمامى اختلافات اجتماعى برطرف شده ، همدلى و صلح حاكم مى شود) به سبب تاءثير (ماركس ) از دين بدانيم كه در مدت طولانى از زندگى اش پاى بند دين بود.
288- در انجيل يوحنا (6،14) هست كه وقتى مردم نشانه اى را كه عيسى آورد ديدند، گفتند: اين مطلب حقى است و وى پيامبرى مى باشد كه به جهان خواهد آمد. در حاشيه ى چاپ دارالمشرق ، محقق چنين مى نويسد: انتظار پيامبر در سده ها و تاريخ اخير، در جوامع و محيطهاى مختلف رواج داشت .
289-hosson .R by ,chvmash The ,edtion stone The _ first edtion Third ,ziotowitz meir.R ,Scherman .76.P.1994 :impression
(حنان ايل ) (Chananel) نگارنده ى مطلب مذكور، بزرگ علماى يهود در قيروان (1055 م / 447 ه‍) و مؤ لف مشهورترين تفسير (تلمود) و اسفار پنج گانه ى نخست تورات است . مفسران پس از وى ، بسيارى از آرائش راگواه آورده اند، از جمله (بكيا) (Bachya) [1263 - 1340 م /662 - 741 ه‍] تفسير وى دربردارنده ى چهار شيوه ى تفسيرى است : ظاهرى ، كلاسيكى ، فلسفى و صوفى . تفسير وى ، آراى (كنعان ايل ) را در بر دارد.
290- ابن تيميه (661 - 729 ه‍) مى گويد: بسيارى از يهوديانى كه به دين اسلام تشرّف پيدا كرده اند، اشتباه نموده و پنداشته اند امامان ، دوازده رهبرى هستند كه فرقه ى رافضه بِدان مى خوانند و از اينان پيروى كرده اند. ر.ك : البداية النهاية ، ابن كثير، ج 6، ص 250، چاپ نخست .
291- كافى ، ج 1، ص 277، روايت 1 - 4؛ بصائر الدرجات ، صفار، ص 470، روايت 1 - 2 و 10.
292- شبهات و ردود، سامى بدرى ، ج 3، صص 23 - 24.
293- بيمارى هايى در زمان مسيح ، شيوع داشت ، كه درمانش مشكل بود. وى با لمس بدن و با معجزه ، امراض را درمان مى كرد. با ظهور دوباره ى مسيح ، اين كار تكرار مى شود؛ زيرا كمى پيش از ظهورش ، دنيا پر از رفتار ناهنجار اخلاقى خواهد شد، كه سبب آن مثلا به كارگيرى اشعه ى راديوم ، در جنگ هاست . شايد ما در آغاز اين مرحله ايم ، به ويژه پس از آن كه اسلحه هاى جديد در جنگ خليج فارس آزمايش شد، آگاهان منتظر حالت هاى ناهنجار اخلاقى به سبب آن تشعشعات هستند.
294- ر.ك : آثار الكامله للامام المهدى السودانى ، ج 1، صص 139 - 149؛ سعاده المهتدى بسيرة الامام المهدى ، اسماعيل عبدالقادر الكردفانى ، تحقيق : د. محمد ابراهيم ابوسليم ، ص 1، چ نخست ، بيروت ، 1972.
295- آثار الكامله ، ج 5، ص 94، نامه ى 40.
296- صحيح ، بخارى ، ج 4، ص 203، دارالفكر، بيروت . بخارى مى گويد: شاذان به نقل از عبدالعزيز بن ابى سلمه الماحشون از عبيداللّه از نافع از ابن عمر مى گويد: در زمان پيامبر، كسى را هم سنگ ابوبكر، سپس عمر و سپس عثمان نمى ديديم و اصحاب پيامبر را رها كرده ، در ميان شان ، كسى را برترى نمى داديم .
297- بصائر الدرجات ، ص 299.
298- البُعد الدينى فى السياسة الاميريكية تجاه الصراع العربى الا سرائيلى ، يوسف الحسن . رساله ى دكتراى وى است .
299- مقالة (الصهيونية فى اميركا)، حسن حداد، مجلة شوؤ ن فلسطينية ، ش 92 - 93، 10/9/1990.
300- مقالة (الخليج فى الطريق إ لى هرمجيدون )، محمد اسماك ، السفير، 10/9/1990.
301- الصهيونية فى اميركا، ش 92 - 93.
302- نوشته ى حاضر، نخستين درس از سلسله درس هاى استاد شيخ نجم الدين طبسى با عنوان (منبع شناسى مهدويّت ) است كه در مركز تخصصى مهدويّت وابسته به بنياد حضرت مهدى موعود(عج ) در قم براى گروهى از طلاب و دانش ‍ پژوهان ارايه شده و در نخستين جلسه ، به كتاب غيبت نعمانى پرداخته شده است . در شماره هاى آينده منابع ديگر نيز به ترتيب آورده خواهد شد. ان شاءالله .
303- گاهى به ايشان (ابن زينب ) نيز گفته اند.
304- قاموس رجال ، تسترى ، جامعه المدرسين ، قم ، ج 9،ص 442
305- الذريعة الى تصانيف الشيعه ، آقابزرگ تهرانى ، موسسه اسماعيليان ، قم ، ج 16، ص 79
306- پرسش اين است كه آيا وى ، همان صدوق است يا مسعودى ؟ پژوهش گر اين كتاب ، آقاى غفارى باور دارد كه وى صدوق است ؛ زيرا اين روايت ها در قم براى نعمانى نقل شده و مسعودى نيز به قم نيامده است .
307- وى با طبرانى معروف يعنى سليمان بن احمد، صاحب كتاب معروف معجم صغير اوسط و كبير تفاوت دارد.
308- وى غيز ابوجعفر اسكافى معروف است كه ابتدا سنى بود و بعدها شيعه شد.
309- معجم رجال الحديث ، ابوالقاسم خويى ، دارالزهرا، بيروت ، ج 1، صص ‍ 348 و 360.
310- تنقيح المقال ، مامقانى ، مطبعة المرتضوية ، نجف ، 1350، ج 1، ص 666؛ مستدركات علم الرجال ، على نمازى ، حيدريان ، تهران ، ج 1، ص 498.
311- البته ممكن است اين بزرگواران داراى توثيق نيز باشند.
312- معجم رجال الحديث ، ج 2، ص 294.
313- الفهرست ، شيخ طوسى ، مكتبة المرتضوية ، ص 29؛ رجال شيخ طوسى ، ص 454.
314- قاموس الرجال ، ج 1، ص 626.
315- مستدركات علم الرجال ، ج 1، ص 462.
316- المقدمة ، نعمانى ، ص 25.
317- معجم رجال الحديث ، ج 2، ص 276.
318- رجال مقارن ، نجم الدين طبسى ، ص 7.
319- قاموس الرجال ، ج 9، ص 442.
320- مستدركات علم الرجال ، ج 7، ص 232.
321- قاموس الرجال ، ج 1، ص 60.
322- تطور الفكر السياسى الشيعى من الشورى الى ولاية الفقيه ، ص 209.
323- تطور الفكر السياسى الشيعى من الشورى الى ولاية الفقيه ، ص 208.
324- كمال الدين ، ج 1، صص 2-3.
325- رجال نجاشى ، 230؛ 612؛ منتهى الآمال ، ابوعلى حائرى ، ج 4، ص 286.
326- وسائل الشيعه ، ج 20، صص 65-66.
327- ر.ك : موسوعة الامام المهدى عليه السّلام ، سيد محمد صدر.
328- الرواشح ، ميرداماد، صص 60-61.
329- همان ، صص 61 - 62.
330- - مرآة العقول ، ج 3، ص 61 - 62.
331- منتخب الاءثر، ج 3، صص 345-346.
332- سلسلة الاءحاديث الصحيحة ، ناصرالدين البانى وهابى ، چاپ رياض ، ج 4، ص 358.
333- اصول الكافى ، ج 1، صص 329-330.
334- كمال الدين ، ج 2، ص 441، باب 43.
335- اعراف ، 158.
336- بقره ، 26.
337- اين مقاله در همايش آسيب شناسى تربيت دينى وزارت آموزش و پرورش ‍ عرضه گرديده است .
338- (بل نقذف بالحق على الباطل فيدمغه فاذا هو زاهق و لكم الويل مماتصفون .) انبياء، 18.
339- المفضل بن عمر الجعفى قال : سمعت الشيخ - يعنى ابا عبداللّه عليه السّلام - يقول : (اياكم و التنويه ، اءما واللّه ليغيبن سبتا من دهركم و ليخملن حتى يقال : مات ؟ هلك ؟ باءى واد سلك ؟ و لتدمعن عليه عيون المؤ منين و ليكفاءن تكفاءالسفينه فى اءمواج البحر فلا ينجو الا من اءخذاللّه ميثاقه و كتب فى قلبه الايمان و اءيده بروح منه و لترفعن اثنتا عشرة مشتبهة لا يدرى اءى من اءى ، قال : فبكيت ثم قلت له : كيف تصنع ؟ فقال : يا اءباعبداللّه -ثم نظر الى شمس داخلة فى الصفه - اءترى هذه الشمس ؟ فقلت : نعم ، فقال : لاءمرنا اءبين من هذه الشمس .)، غيبت نعمانى (ترجمه غفارى )، صص 218-219.
340- عن جابر الجعفى قال : (قلت لاءبى جعفر عليه السّلام متى يكون فرجكم ؟ فقال : هيهات هيهات لا يكون فرجنا حتى تغربلوا ثم تغربلوا يقولها ثلثا حتى يذهب اللّه تعالى الكدر و يبقى الصفو). منتخب الاثر، ص 389.
341- عن النبى صلّى اللّه عليه و آله انه قال : (المهدى رجل من عترتى يقاتل على سنتى كما قاتلت اءنا على الوحى ). ينابيع المودة ، به نقل از: منتخب الاثر، ص 232.
342- ر.ك : منتخب الاثر، فصل دوم .
343- على بن جعفر عن اءخيه موسى بن جعفر عليه السّلام اءنه قال : (اذا فقد الخامس من ولد السابع فالله اللّه فى اءديانكم لايزيلنكم عنها فانه لابد لصاحب هذاالاءمر من غيبة حتى يرجع عن هذاالامر من كان يقول به ، انما هى محنة من اللّه يمتحن اللّه بها خلقه ...). غيبت نعمانى ، صص 219 - 210.
344- ر.ك : پاورقى 3.
345- مفضل بن عمر قال : (قلت لاءبى عبداللّه عليه السّلام : ما علامة القائم ؟ قال ، اذا استدار الفلك ، فقيل : مات اءو هلك ؟ فى اءى واد سلك ؟ قلت : جعلت فداك ثم يكون ماذا؟ قال : لايظهر الا بالسيف ). نعمانى ، ص 225.
346- عن اءبى بصير قال : سعمت اءبا جعفر الباقر عليه السّلام يقول : (...ويضع السيف على عاتقه ثمانية اءشهر هرجا هرجا حتى يرضى اللّه ...). نعمانى ، ص ‍ 239.
347- فضيل بن يسار عن اءبى عبداللّه عليه السّلام فى حديث قال : (و رجال كاءن قلوبهم زبر الحديد...). بحارالانوار، ج 13، ص 180، به نقل از: تاريخ ما بعدالظهور، صدر، صص 348 - 349.
348- عن اءبى الجارود عن اءبى جعفر عليه السّلام قال : قال لى : (...اذا سمعتم به فاءتوه و لو حبوا على الثلج ). نعمانى ، ص 222.
349- زائدة بن قدامة عن بعض رجاله عن اءبى عبداللّه عليه السّلام قال : (ان القائم اذا قام يقول الناس : اءنى ذلك ؟ و قد بليت عظامه ). غيبت نعمانى ، صص 222-223.
350- عمرو بن سعد عن اميرالمؤ منين على بن اءبى طالب عليه السّلام اءنه قال يوما لحذيفة بن اليمان : (يا حذيفة لاتحدث الناس بما لايعلمون فيطغوا و يكفروا، ان من العلم صعبا شديدا محمله لو حملته الجبال عجزت عن حمله ، ان علمنا اهل البيت سينكر و تقتل رواته ...). غيبت نعمانى ، ص 203.
351- (و رجال كاءن قلوبهم زبر الحديد، لايشوبها شك فى ذات اللّه ، اءشد من الجمر، لو حملوا على الجبال لاءزالوها، لا يقصدون براية بلدة الا اءخربوها. كاءن على خيولهم العقبان . يتمسحون بسرج الامام عليه السّلام يطلبون بذلك البركة . و يحفون به يقونه باءنفسهم فى الحروب و يكفونه ما يريد. فيهم رجال لاينامون الليل لهم دوى فى صلاتهم كدوى النحل ، يبتون قياما على اءطرافهم و يصبحون على خيولهم ، رهبان بالليل ليوث بالنهار.) بحارالانوار، ج 13، ص ‍ 180، به نقل از: تاريخ ما بعدالظهور، صص 348-349.
352- (ان ربك يعلم انك تقوم اءدنى من ثلثى الليل و نصفه و ثلثه و طائفة من الذين معك ...) مزمل ، 20.
353- تاريخ مابعدالظهور، صص 351-352.
354- نوشته ى حاضر، تقرير سلسله درس هاى (مهدويت و فرقه هاى انحرافى ) از استاد جعفر خوشنويس است كه در مركز تخصصى مهدويت وابسته به بنياد حضرت مهدى موعود (عج ) در قم ، براى جمعى از طلاب و دانش پژوهان ارايه شده است . از تلاش حجت الاسلام لارى از دانش پژوهان كوشاى اين دوره براى تدوين اين درس ها، سپاس گزارى مى شود.
355- الاعلى ، 2 و 3.
356- نوشته ى حاضر، تقرير سلسله درس هاى (مرورى بر دعاى ندبه ) از استاد سيد مهدى ميرباقرى است كه در مركز تخصصى مهدويت وابسته به بنياد حضرت مهدى موعود (عج ) در قم ، براى جمعى از طلاب و دانش پژوهان ارايه شده است . از تلاش حجت الاسلام فلاح از دانش پژوهان كوشاى اين دوره براى تدوين اين درس ها، سپاس گزارى مى شود.
357- مصباح الزائر، سيد بن طاووس ، ص 446.
358- بحارالانوار، مجلسى ، ج 99، صص 104 - 110.
359- مصباح الزائر، ص 453.
360- اقبال الاعمال ، سيد بن طاووس ، ج 1، ص 504.
361- بحارالانوار، ج 99، ص 110.
362- الذريعه ، شيخ آقا بزرگ تهرانى ، ج 20، ص 324.
363- مستدرك الوسايل ، نورى ، ج 3،صص 368 - 369؛ الذريعة ، ج 20، ص ‍ 324.
364- در مقدمه ى كتاب مزار كبير بعد از خطبه چنين آمده : (فانى قد جمعت فى كتابى هذا من فنون الزيارات - المشاهد و ما ورد فى الترغيب فى المساجد المباركات و الادعية المختارات ... مما اتّصلت به من ثقات الرواة الى السادات ). به نقل از: مستدرك الوسايل ، ج 3، ص 368؛ الذريعه ، ج 20، ص 324.
365- مستدرك الوسايل ، ج 3، ص 368.
366- معجم الرجال ، آيت اللّه خويى ، ذيل محمد بن مشهدى ، ج 17، ص 259.
367- مستدرك الوسايل ، ج 3 ص 368؛ الذريعه ، ج 20، ص 324.
368- رجال نجاشى ، ص 283.
369- معجم الرجال ، ج 16، ش 10566، ص 9.
370- مصباح الزائر، ص 441.
371- زاد المعاد، علامه مجلسى ، ص 491.
372- كمال الدين ، مناجاتى كه سديرازامام صادق عليه السّلام در رابطه با امام زمان عليه السّلام نقل مى كند.
373- منتخب الاثر، باب 3، فصل 10، ح 4، ص 140. امام رضا عليه السّلام در بيان علت دست بر سر نهادن ، هنگام ذكر نام قائم عليه السّلام در ضمن عبارتى مى فرمايد عبد خاضع هنگام مشاهده ى مولايش ، چنين مى كند و خود امّا رضا عليه السّلام نيز چنين مى كرد، به نحوى كه گويا امام زمان عليه السّلام ، آن حضرت را نيز مشاهده مى كند. البته توجيهاتى مانند اراده ى تعليم به شيعيان در مورد چنين مواردى بجا به نظر مى رسد.
374- بقره ، 257.
375- تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم (عج )، جاسم حسين ، ترجمه : دكتر آيت اللهى ، ص 12.
376- مكتب در فرآيند تكامل ، دكتر سيد حسن مدرسى طباطبايى ، ترجمه هاشم ايزدپناه ، ص 20.
377- تاريخ عصر غيبت ، (آقايى ، جبارى ، عاشورى حكيم )، ص 185.
378- كمال الدين ، شيخ صدوق قدّس سرّه ، ص 426.
379- شايان ذكر است كه نقل سخن جاسم حسين به معناى پذيرش آن نيست بلكه از باب نمونه است .
380- اين شماره ها، شماره هاى پى نوشت كتاب است . علاقه مندان مى توانند به اصل كتاب صص 114 - 115 مراجعه كنند.