در تغيير محلّ آيۀ: الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ

بلي‌، جاي‌ بعضي‌ از آيات‌ ممكنست‌ كه‌ تغيير نموده‌ باشد، ولي‌ البتّه‌ تغيير محلّ آيات‌ غير از مسألۀ تحريف‌ است‌.

بحسب‌ ظاهر ـ واقعش‌ را خدا بهتر مي‌داند ـ از اوّل‌ قرآن‌ تا آخر قرآن‌ در دو جا قابل‌ ترديد نيست‌ به‌ عقيدۀ بنده‌ كه‌ جاي‌ آيه‌ عوض‌ شده‌ است‌. در جاهاي‌ ديگر ممكنست‌ كه‌ بگوئيم‌ جاي‌ آيه‌ عوض‌ نشده‌ و تغيير نكرده‌ است‌ و قابل‌ توجيه‌ است‌، ولي‌ در اين‌ دو مورد بهيچوجه‌ قابل‌ توجيه‌ نيست‌.

اوّل‌ در سورۀ مائده‌ است‌ و دوّم‌ در سورۀ أحزاب‌ است‌. در سورۀ مائده‌ همان‌ آيۀ كريمه‌ است‌ كه‌ مي‌فرمايد: در امروز مردم‌ كافر از دين‌ شما و از دسترسي‌ به‌ آئين‌ شما مأيوس‌ شده‌اند؛ از كفّار نترسيد، و از من‌ بترسيد! امروز من‌ دين‌ شما را براي‌ شما كامل‌ كردم‌، و نعمت‌ خودم‌ را براي‌ شما تمام‌ نمودم‌، و راضي‌ شدم‌ كه‌ اسلام‌ دين‌ براي‌ شما باشد:

الْيَوْمَ يَئسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِن‌ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي‌ وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإسْلَـٰمَ دِينًا.

با شواهدي‌ كه‌ جمع‌آوري‌ كرديم‌ و خصوصيّاتي‌ كه‌ در آيه‌ هست‌ و آيه‌هاي‌ قبلي‌ و بعدي‌ نشان‌ مي‌دهد، علي‌الظّاهر بدون‌ ترديد اينجا دست‌ خورده‌ و جاي‌ آيه‌ را عوض‌ كرده‌اند.

اين‌ آيه‌ را بعد از محرّمات‌ اكل‌، بين‌ مستثني‌ و جملۀ مستثني‌ منه‌ قرار داده‌اند، تا خلط‌ مبحث‌ شود و چنين‌ گمان‌ شود كه‌ مراد از روزي‌ كه‌ كفّار از دستبرد به‌ دين‌ مسلمانان‌ مأيوس‌ شدند و در آن‌ روز بايد مسلمانان‌ از خدا بترسند، و آنروزي‌ كه‌ دين‌ مسلمانان‌ كامل‌ شد و نعمت‌ بر آنان‌ تمام‌ تمام‌ گشت‌، و روزي‌ كه‌ خدا اسلام‌ را بر مسلمين‌ مي‌پسندد؛ روزي‌ است‌ كه‌ مثلاً ميته‌ و خون‌ و گوشت‌ خوك‌ و غيرها حرام‌ شده‌ است‌.

توضيح‌ آنكه‌: در چهار جاي‌ از قرآن‌ كريم‌ مسألۀ محرّمات‌ اكل‌ بميان‌ آمده‌ است‌، با يك‌ شكل‌ و يك‌ سياق‌ و يك‌ لحن‌، و در دنبال‌ هر چهار مورد، موارد استثنا ذكر شده‌ است‌، كه‌ كسانيكه‌ در اضطرار باشند و ضرورت‌ ايجاب‌ كند مي‌توانند از اين‌ موارد مُحرَّمه‌ استفاده‌ كنند.

فقط‌ در اينجا بين‌ جملۀ مستثني‌ منه‌ كه‌ محرّمات‌ اكل‌ بيان‌ شده‌ است‌ و بين‌ جملۀ استثنائيّه‌، اين‌ آيات‌ بدون‌ ربط‌ و بدون‌ افادۀ معني‌ روشني‌ فاصله‌ افتاده‌ است‌؛ بطوريكه‌ از قياس‌ سه‌ آيۀ ديگر به‌ اينجا خوب‌ مسألۀ تغيير محلّ اين‌ آيه‌ روشن‌ مي‌شود.

امّا آن‌ چهار جملۀ استثنائيّه‌ كه‌ بدنبال‌ محرّمات‌ اكل‌ ذكر شده‌ است‌، بدين‌ طريق‌ است‌:

1 ـ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَ لَا عَادٍ فَلآ إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ.

2 ـ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَ لَا عَادٍ فَإِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ.

3 ـ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَ لَا عَادٍ فَإِنَّ اللَهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ.

4 ـ فَمَنِ اضْطُرَّ فِي‌ مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لإثْمٍ فَإِنَّ اللَهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ.

اين‌ چهار جمله‌ استثنائيّه‌ است‌ كه‌ همانطور كه‌ ملاحظه‌ مي‌شود يك‌ شكل‌ و يك‌ سياق‌ وارد شده‌ است‌. و اوّلي‌ از آن‌ در سورۀ بقره‌ بوده‌ و بدنبال‌ اين‌ آيه‌ است‌؛ بدين‌ شكل‌:

إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنزِيرِ وَ مَآ أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَ لَا عَادٍ فَلآ إِثْمَ عَليْهِ إِنَّ اللَهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ.[299]

و دوّمي‌ از آن‌ در سورۀ أنعام‌ است‌ و بدنبال‌ اين‌ آيه‌ است‌؛ بدين‌ شكل‌:

قُلْ لآ أَجِدُ فِي‌ مَآ أُوحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّمًا عَلَي‌' طَاعِمٍ يَطْعَمُهُوٓ إِلآ أَن‌ يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَمًا مَّسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنزِيرٍ فَإِنَّهُ و رِجْسٌ أَوْ فِسْقًا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَ لَا عَادٍ فَإِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ.[300]

و سوّمي‌ از آن‌ در سورۀ نَحل‌ است‌ و بدنبال‌ اين‌ آيه‌ است‌؛ بدين‌ شكل‌:

إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنزِيرِ وَ مَآ أُهِلَّ لِغَيْرِاللَهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَ لَا عَادٍ فَإِنَّ اللَهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ.[301]

و چهارمي‌ از آن‌ در سورۀ مائده‌ است‌؛ بدين‌ شكل‌:

حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنزِيرِ وَ مَآ أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّيَةُ وَ النَّطِيحَةُ وَ مَآ أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَ مَا ذِبِحَ عَلَي‌ النُّصُبِ وَ أَن‌ تَسْتَقْسِمُوا بِالازْلَـٰمِ ذَ'لِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِن‌ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي‌ وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإسْلَـٰمَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي‌ مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لإثْمٍ فَإِنَّ اللَهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ.[302]

و همانطور كه‌ از تطبيق‌ اين‌ آيات‌ با يكديگر ملاحظه‌ مي‌شود، مشاهده‌ مي‌گردد كه‌ در سه‌ آيۀ اوّل‌ پس‌ از بيان‌ محرّمات‌ أكل‌ بلافاصله‌ جملۀ استثنا را آورده‌ و موارد استثنا را ذكر كرده‌ است‌.

و امّا در اين‌ آيه‌ با آنكه‌ جملۀ استثنائيّه‌ همان‌ جملۀ استثنائيّۀ در سائر آيات‌ است‌، و قاعدةً بايد بدنبال‌ جملۀ مستثني‌ منه‌ آورده‌ شود و بلافاصله‌ ذكر گردد، با جملۀ الْيَوْمَ يَئسَالَّذِينَ كَفَرُوا مِن‌ دِينِكُمْ بين‌ جملۀ مستثني‌ منه‌ و اين‌ جملۀ استثنائيّه‌ فاصله‌ افتاده‌ است‌. و بخوبي‌ روشن‌ است‌ كه‌ اين‌ جمله‌ را كه‌ راجع‌ به‌ ولايت‌ است‌ و داراي‌ آن‌ مفاد عالي‌ و محتواي‌ راقي‌ است‌ در اينجا قرار داده‌اند تا خلط‌ بحث‌ شود، و مردم‌ از فكرش‌ بيفتند و بدنبال‌ مفاد و محتوايش‌ نروند؛ و چنين‌ توهّم‌ كنند كه‌ اين‌ آيۀ ولايت‌ كه‌ دلالت‌ بر اكمال‌ دين‌ و اتمام‌ نعمت‌ دارد و بواسطۀ آن‌، ديگر در اسلام‌ كمبودي‌ نيست‌ و سزاوار است‌ كه‌ خداوند به‌ دين‌ اسلام‌ راضي‌ باشد، راجع‌ به‌ مسائل‌ عادي‌ از قبيل‌ مراودۀ با كفّار و حلّيّت‌ طعام‌ آنها براي‌ مسلمانها و حلّيّت‌ طعام‌ مسلمانها براي‌ آنها و أمثال‌ ذلك‌ مي‌باشد.

و امّا دوّمين‌ مورد كه‌ تغيير محلّش‌ بسيار روشن‌ است‌، آيۀ تطهير است‌؛ و آن‌ در سورۀ أحزاب‌ است‌:

در تغيير محلّ آيۀ تطهير

إِنـَّمَا يُرِيدُ اللَهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا.

اين‌ آيه‌ هم‌ در جائي‌ واقع‌ شده‌ كه‌ بهيچوجه‌ مناسبتي‌ با ماقبل‌ و مابعد خود ندارد. زيرا كه‌ ما قبل‌ آن‌ راجع‌ به‌ زنهاي‌ رسول‌ الله‌ است‌، و مابعد آن‌ نيز راجع‌ به‌ زنهاي‌ رسول‌ الله‌ است‌؛ وليكن‌ اين‌ آيه‌ با اينكه‌ راجع‌ به‌ اهل‌ بيت‌ رسول‌ خداست‌، در ميان‌ آيات‌ آورده‌ شده‌ است‌ كه‌ امر مشتبه‌ شود. و مجموعۀ آيات‌ چنين‌ است‌:

يَـٰنِسَآءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَآءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي‌ فِي‌ قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَّعْرُوفًا * وَ قَرْنَ فِي‌ بُيُوتِكُنَّ وَ لَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَـٰهِلِيَّةِ الاولَي‌' وَ أَقِمْنَ الصَّلَو'ةَ وَ ءَاتِينَ الزَّكَو'ةَ وَ أَطِعْنَ اللَهَ وَ رَسُولَهُوٓ ـ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمْ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا ـ * وَ اذْكُرْنَ مَا يُتْلَي‌' فِي‌ بُيُوتِكُنَّ مِنْ ءَايَـٰتِ اللَهِ وَ الْحِكْمَةِ إِنَّ اللَه كَانَ لَطِيفًا خَبِيرًا. [303]

در اينجا ذكري‌ از اهل‌ بيت‌ نشده‌ است‌، و اوصافي‌ از آنان‌ بيان‌ نشده‌ است‌ تا بنحو خطاب‌، خداوند آنها را مخاطب‌ قرار دهد و هر نوع‌ پليدي‌ و رجسي‌ را از آنان‌ بزدايد و تطهير كند.

بلكه‌ دو آيه‌ است‌ فقط‌ دربارۀ نِساءُ النَّبيّ (زَوْجاتِ رسول‌ الله‌):

اوّل‌: آيۀ: يَـٰنِسَآءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَآءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي‌ فِي‌ قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَّعْرُوفًا.

دوّم‌: بدنبال‌ آن‌، آيۀ: وَ قَرْنَ فِي‌ بُيُوتِكُنَّ وَ لَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَـٰهِلِيَّةِ الاولَي‌' وَ أَقِمْنَ الصَّلَو'ةَ وَ ءَاتِينَ الزَّكَو'ةَ وَ أَطِعْنَ اللَهَ وَ رَسُولَهُ و وَ اذْكُرْنَ مَا يُتْلَي‌' فِي‌ بُيُوتِكُنَّ مِنْ ءَايَـٰتِ اللَهِ وَ الْحِكْمَةِ إِنَّ اللَهَ كَانَ لَطِيفًا خَبِيرًا.

تمام‌ اين‌ آيات‌ راجع‌ به‌ نِساءُ النَّبيّ است‌، يعني‌ زن‌هاي‌ رسول‌ خدا؛ و دستوراتي‌ است‌ كه‌ به‌ آنها داده‌ مي‌شود، و ضمائر همه‌ راجع‌ به‌ آنهاست‌؛ يعني‌ ضمير جمع‌ مخاطب‌ مؤنّث‌ است‌ مثل‌: لَسْتُنَّ، اتَّقَيْتُنَّ، تَخْضَعْنَ، قُلْنَ، قَرْنَ، بُيُوتِكُنَّ، تَبَرَّجْنَ، أَقِمْنَ، ءَاتِينَ، أَطِعْنَ، اذْكُرْنَ. در وسط‌ آيۀ دوّم‌ مي‌بينيم‌ كه‌ لحن‌ خطاب‌ تغيير مي‌كند، و يك‌ جملۀ نامناسب‌ راجع‌ به‌ اهل‌ بيت‌ رسول‌ خدا وارد مي‌شود بطوريكه‌ ضميرهايش‌ ضمير جمع‌ مخاطب‌ مذكّر است‌؛ مثل‌ عَنكُمْ و يُطَهِّرَكُمْ، و عيناً مانند وصلۀ ناهمواري‌ است‌ كه‌ بخوبي‌ مشخّص‌ مي‌سازد كه‌ ربطي‌ به‌ آيۀ قبل‌ و بعد ندارد؛ و جاي‌ اين‌ خطاب‌ در اينجا نيست‌.

ولي‌ در اينجا آورده‌اند، تا بواسطۀ ملابست‌، اذهان‌ عامّه‌ را متوجّه‌ زوجات‌ رسول‌ الله‌ بگردانند، و حَسَنۀ تطهير و فقدان‌ رجس‌ را به‌ آنها بچسبانند. و در نتيجه‌ آيۀ دوّم‌ بواسطۀ ادخال‌ اين‌ زيادي‌ بصورت‌ دو آيه‌ درآمده‌ است‌، و تا يُطَهّـِرَكُمْ تَطْهِيرًا را يك‌ آيه‌ و تا لَطِيفًا خَبِيرًا را آيه‌اي‌ ديگر قرار داده‌، و مجموعاً آيات‌ راجع‌ به‌ نِساءُ النَّبيّ را سه‌ آيه‌ كرده‌اند. [304]

تاريخچۀ تغيير قبله‌ و كيفيّت‌ قبلۀ رسول‌ الله‌ در مكّۀ مكرّمه‌

تلميذ: راجع‌ به‌ تاريخچۀ قبله‌ و تحويل‌ قبله‌ و وضع‌ نمازگزاران‌ هنگام‌ تغيير قبله‌، آيا كتاب‌ مبسوطي‌ در خاطر مبارك‌ هست‌؟

علاّمه‌: براي‌ اين‌ مسائل‌ كه‌ بطور مبسوط‌ شرح‌ داده‌ باشد يكي‌ «تاريخ‌مكّه‌» است‌ و ديگري‌ «تاريخ‌ الحرمين‌» (مكّه‌ و مدينه‌) و يكي‌ از اين‌ دو تا بسيار خوب‌ است‌، و در آن‌، كيفيّت‌ كعبه‌ و تمام‌ جرياناتي‌ را كه‌ در مكّه‌ اتّفاق‌ افتاده‌ و پيش‌ آمده‌ است‌ بيان‌ مي‌كند.

و راجع‌ به‌ شهر مدينه‌ و قبله‌ و كيفيّت‌ تغيير قبله‌، مطالب‌ بسيار نفيسي‌ را بيان‌ مي‌كند. من‌ در آن‌ سفر اوّل‌ كه‌ مكّه‌ مشرّف‌ شدم‌، در حدود چهل‌ سال‌ قبل‌، قسمتي‌ از آنرا مطالعه‌ كردم‌، و مقدار مختصري‌ از آنرا نيز در تفسير نقل‌ كرديم‌ (در مسألۀ تحويل‌ قبله‌ در سورۀ بقره‌ در جلد اوّل‌) ولي‌ چون‌ در سفر بوديم‌ نتوانستم‌ همۀ آنرا مطالعه‌ كنم‌، و در اين‌ سفر اخير هم‌ موفّق‌ نشديم‌ از آنجا تهيّه‌ كنيم‌ و با خود بياوريم‌.

تلميذ: آيا مسلمان‌ها كه‌ در بَدو اسلام‌ رو به‌ بَيْت‌ المقدّس‌ نماز مي‌خواندند، آيا بيت‌ المقدّس‌ بعنوان‌ قبله‌ معيّن‌ گرديده‌ بود، يا اينكه‌ به‌ تبع‌ سائر مذاهب‌، قبلۀ خود را آنجا قرار داده‌ بودند؟

علاّمه‌: مسلّماً در مكّۀ مكرّمه‌ دأب‌ رسول‌ الله‌ چنين‌ بوده‌ است‌ كه‌ در مسجد الحرام‌ نماز مي‌خواندند بطوري‌ كه‌ هم‌ كعبه‌ و هم‌ بيت‌ المقدّس‌ در برابر آنحضرت‌ بود؛ يعني‌ طوري‌ رو به‌ كعبه‌ مي‌ايستادند كه‌ بيت‌ المقدّس‌ هم‌ قبله‌ قرار مي‌گرفت‌، بعد كه‌ به‌ مدينه‌ هجرت‌ كردند، بدان‌ شكل‌ نبود، و نماز رسول‌الله‌ و مسلمين‌ رو به‌ بيت‌ المقدّس‌ بود، تا زماني‌ كه‌ يهود اعتراض‌ كردند و به‌ مسلمين‌ طعن‌ زدند به‌ اينكه‌ آنان‌ از خود قبله‌ ندارند؛ و چنين‌ و چنان‌ گفتند، تا بالاخره‌ آيات‌ قبله‌ نازل‌ شد. و در حقيقت‌ خوب‌ ركني‌ است‌ از اركان‌ اسلام‌ اينكه‌ نماز را به‌ سوي‌ كعبه‌ گذارند.

* * *

تلميذ: آيا دليل‌ قطعي‌ بر تحريف‌ «عهدَين‌» از نقطۀ نظر شواهد تاريخي‌ مسلّم‌ چه‌ داريم‌؟

علاّمه‌: در قرآن‌ كريم‌ صريحاً مي‌فرمايد كه‌: يهود و نصاري‌ عهدين‌ را تحريف‌ كرده‌اند. نه‌ آنكه‌ همۀ تورات‌ و إنجيل‌ محرّف‌ باشد، بلكه‌ مقداري‌ از آنرا تحريف‌ نموده‌اند؛ بجهت‌ آنكه‌ نصّ قرآن‌ مي‌فرمايد كه‌: همۀ عهدين‌ محرّف‌ نيستند؛ مطالب‌ صحيح‌ نيز در آن‌ يافت‌ مي‌شود، و قرآن‌ با همين‌ تورات‌ و إنجيل‌ فعلي‌ در بسياري‌ از موارد با يهود و نصاري‌ محاجّه‌ مي‌كند و آنان‌ را براي‌ احتجاج‌ فرا مي‌خواند.

شواهد تاريخي‌ براي‌ اين‌ معني‌ نيز داريم‌، و در خود تورات‌ و إنجيل‌ اشاره‌ به‌ قضايائي‌ دارد كه‌ تحريف‌ را روشن‌ مي‌كند.

كيفيّت‌ نزول‌ تورات‌ بر حضرت‌ موسي‌

تلميذ: آيا «تورات‌» بر حضرت‌ موسي‌ علي‌ نبيّنا وآله‌ و عليه‌ السّلام‌ در همان‌ چهل‌ شب‌ كه‌ براي‌ مناجات‌ رفتند، در ميعاد پروردگار نازل‌ شده‌ است‌؟ و الواحي‌ كه‌ بر روي‌ آنها تورات‌ نوشته‌ شده‌ بود از چه‌ چيزي‌ بود؟ كوه‌ طور كجاست‌؟

و كيفيّت‌ نزول‌ «إنجيل‌» چطور بوده‌ است‌؟ و آيا حواريّين‌ حضرت‌ عيسي‌ در زمان‌ آنحضرت‌ أناجيل‌ را نوشتند يا بعداً؟ و آيا جملگي‌ آنها از اخيار و صالحين‌ بودند يا نه‌؟

علاّمه‌: خيلي‌ روشن‌ نيست‌ كه‌ تورات‌ بر حضرت‌ موسي‌ در همان‌ چهل‌ شب‌ مناجات‌ وارد شده‌ باشد، امّا اين‌ مطلب‌ هست‌ كه‌ تورات‌ الواحي‌ بود كه‌ بر موسي‌ عليه‌ السّلام‌ در كوه‌ طور در يك‌ اربعين‌ نازل‌ شد. و حضرت‌ موسي‌ آن‌ الواح‌ را برداشته‌ و نزد قوم‌ خود آورد، و چون‌ عصباني‌ بود الواح‌ را انداخت‌ و بعضي‌ از آنها شكست‌. و اين‌ الواح‌ جملگي‌ از زمرّد بوده‌ است‌؛ يعني‌ خداوند از كَتْم‌ عدم‌، اين‌ زمرّدها را خلق‌ و إبداع‌ كرد. در تورات‌ مطالبي‌ راجع‌ به‌ قسمت‌هاي‌ تاريخي‌ و قصص‌، و حكاياتي‌ و جريان‌هائي‌ موجود است‌ كه‌ نمي‌توان‌ بيك‌ كتاب‌ آسماني‌ نسبت‌ داد؛ چيزهاي‌ عجيب‌ و غريب‌ زياد است‌.

در إنجيل‌، دست‌ كمتر برده‌ شده‌ است‌؛ وليكن‌ در تورات‌ زياد است‌.

تورات‌ در كوه‌ طور بر حضرت‌ موسي‌ نازل‌ شد، و كوه‌ طور در مصر است‌ در صحراي‌ سينا؛ مسلّماً در آن‌ كوه‌ و در آن‌ بيابان‌ نازل‌ شده‌ است‌. و صحراي‌ سينا در طرف‌ راست‌ بحر أحمر است‌ نسبت‌ به‌ كساني‌ كه‌ از راه‌ دريا با كشتي‌ روبمكّه‌ مي‌روند.

و تمام‌ تورات‌ در چهل‌ روز نازل‌ شد و حضرت‌ موسي‌ همه‌ را جمع‌ نموده‌ و پيش‌ قومش‌ آورد؛ و چون‌ بسياري‌ از آنان‌ زير بار نرفتند، خداوند براي‌ تنبيه‌ و تنبّه‌ آنان‌ كوه‌ طور را بر فراز سر آنان‌ در هوا معلّق‌ نگاهداشت‌:

وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَـٰقَكُمْ وَ رَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا مَآ ءَاتَيْنَـٰكُم‌ بِقُوَّةٍ وَاسْمَعُوا قَالُوا سَمِعْنَا وَ عَصَيْنَا وَ أُشْرِبُوا فِي‌ قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ قُل بِئْسَمَا يَأْمُرُكُم‌ بِهِ إِيمَـٰنُكُمْ إِن‌ كُنتُم‌ مُّـؤْمِنِينَ. [305]

اين‌ معلّق‌ نگاهداشتن‌ كوه‌ طور براي‌ تخويف‌ و عقوبت‌ آنان‌ بود، كه‌ سجده‌ كنند و تسليم‌ حقّ شوند؛ بعضي‌ سجده‌ كردند و حرف‌ حقّي‌ كه‌ به‌ آنها گفته‌ شده‌ بود مي‌گفتند، و بعضي‌ هم‌ مطالب‌ ديگري‌ مي‌گفتند.

و در اوّل‌، وصيّ حضرت‌ موسي‌ حضرت‌ هَرون‌ بود ولي‌ چون‌ هَرُون‌ كه‌ برادر آنحضرت‌ بود زودتر از حضرت‌ موسي‌ در تَيْه‌ رحلت‌ كرد لذا وصيّ حضرت‌ موسي‌، اليَسَع‌ (يوشَع‌ بن‌ نون‌) قرار گرفت‌.

وَ اذْكُرْ إِسْمَـٰعِيلَ وَ الْيَسَعَ وَ ذَا الْكِفْلِ وَ كُلٌّ مِّنَ الاخْيَارِ. [306]

كيفيّت‌ نزول‌ إنجيل‌ بر حضرت‌ عيسي‌

و امّا وضع‌ نزول‌ إنجيل‌ مبهم‌تر است‌؛ بجهت‌ اينكه‌ درست‌ مشخّص‌ نيست‌ كه‌ إنجيل‌ بصورت‌ وحي‌ آسماني‌ بر حضرت‌ عيسي‌ نازل‌ شده‌، تا بصورت‌ كتابي‌ درآيد؟ و يا تلقين‌ حضرت‌ عيسي‌ بوده‌؟ و يا مثلاً نحوۀ ديگري‌ بوده‌ است‌ و جمع‌آوري‌ شده‌ است‌؟ به‌ هر حال‌ همۀ أناجيل‌ بعد از حضرت‌ عيسي‌ نوشته‌ شد؛ پس‌ از صعود حضرت‌ عيسي‌ يكصد و بيست‌ عدد إنجيل‌ نوشته‌ شد، و از اين‌ مقدار به‌ چهار تاي‌ از آن‌ كه‌ نوشتۀ لوقا و يوحَنّا و مَرْقُس‌ و مَتَّي‌ است‌ اعتبار داده‌ شد؛ يعني‌ كليسا آنرا به‌ رسميّت‌ شناخت‌ و يكصد و شانزده‌ تاي‌ آن‌ ردّ شد، و حالا هم‌ ردّ شده‌ است‌ يعني‌ معمولٌ به‌ نيستند.

و هيچ‌ معلوم‌ نيست‌ كه‌ إنجيل‌ چطور نوشته‌ شده‌ است‌؟ و چه‌ قسم‌ القا گرديده‌ است‌؟ اصولاً در ميان‌ مسيحيان‌ نيز سخن‌ از اين‌ نيست‌ كه‌ إنجيل‌ ايشان‌ به‌ چه‌ شكل‌ و به‌ چه‌ نحو نازل‌ شده‌ است‌؟ و به‌ چه‌ نحوي‌ در ميان‌ مردم‌ دائر گرديده‌ است‌؟

و در كلمات‌ خود آنان‌ همچنين‌ دلالتي‌ نيست‌ بر آنكه‌ إنجيل‌ از انشائات‌ خود حضرت‌ مسيح‌ بوده‌ است‌.

يك‌ إنجيل‌ بَرْنابا درآمد، قيامتي‌ برپا كردند و بالاخره‌ از اعتبار آنرا انداختند، زيرا كه‌ در غالب‌ از قسمت‌ها با مطالب‌ إسلامي‌ و قرآني‌ مطابقت‌ دارد، و بشارت‌ از حضرت‌ محمّد صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ مي‌دهد.

حواريّون‌ حضرت‌ عيسي‌ بن‌ مريم‌ و تعداد آنان‌، و رهبانيّت‌

حواريّون‌ همان‌ ياران‌ خاصّ و اصحاب‌ مخصوص‌ حضرت‌ عيسي‌ بودند. خداوند متعال‌ از حواريّون‌ خواست‌ كه‌ ايمان‌ بياورند و حواريّون‌ از انصار خدا قرار گرفتند.

يَـٰٓأَيـُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا كُونُوٓا أَنصَارَ اللَهِ كَمَا قَالَ عِيسَي‌ ابْنُ مَرْيَمَ لِلْحَوَارِيِّــنَ مَنْ أَنصَارِي‌ٓ إِلَي‌ اللَهِ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أَنصَارُ اللَهِ. [307]

در چند جاي‌ قرآن‌ ذكري‌ از حواريّون‌ شده‌ است‌: يكي‌ همين‌ آيه‌اي‌ كه‌ ذكر شد و ديگر آيۀ واقعه‌ در سورۀ آل‌ عمران‌: فَلَمَّآ أَحَسَّ عِيسَي‌' مِنْهُمُ الْكُفْرَ قَالَ مَنْ أَنصَارِي‌ٓ إِلَي‌ اللَهِ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أَنصَارُ اللَهِ ءَامَنَّا بِاللَهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ * رَبَّنَآ ءَامَنَّا بِمَآ أَنزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّـٰهِدِينَ. [308]

و ديگر آيۀ واقعه‌ در سورۀ مائده‌:

وَ إِذْ أَوْحَيْتُ إِلَي‌ الْحَوَارِيِّــنَ أَنْ ءَامِنُوا بِي‌ وَ بِرَسُولِي‌ قَالُوٓا ءَامَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ * إِذْ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ يَـٰعِيسَي‌ ابْنَ مَرْيَمَ هَلْ يَسْتَطِيعُ رَبُّكَ أَن‌ يُنَزِّلَ عَلَيْنَا مَآئِِدَةً مِّنَ السَّمَآءِ قَالَ اتَّقُوا اللَهَ إِن‌ كُنتُم‌ مُّـؤْمِنِينَ. [309]

مي‌گويند: همۀ حواريّون‌ مردم‌ صالح‌ و خوبي‌ بودند، جز يكي‌ از آنها كه‌ چون‌ دشمنان‌ در صدد جستجوي‌ حضرت‌ مسيح‌ بودند، او خبر داد كه‌ عيسي‌ ابن‌ مريم‌ اينجاست‌. و تا دشمنان‌ آمدند كه‌ حضرت‌ عيسي‌ را بگيرند، آنحضرت‌ به‌ آسمان‌ صعود كرد و بكلّي‌ ديگر از ميان‌ مردم‌ رفت‌.

حواريّين‌ مجموعاً دوازده‌ نفر بودند كه‌ از ميان‌ آنها اين‌ يكي‌ نااهل‌ درآمد و بقيّه‌ بر روش‌ حضرت‌ مسيح‌ پايدار بودند. و جملگي‌ بعد از حضرت‌ مسيح‌ تصميم‌ گرفتند به‌ اينكه‌ طبق‌ روش‌ حضرت‌ مسيح‌ ازدواج‌ نكنند، جا و منزل‌ براي‌ خود تهيّه‌ نكنند، و در شهري‌ اقامت‌ نگزينند بلكه‌ براي‌ دعوت‌ مردم‌ بدين‌ و آئين‌ حضرت‌ مسيح‌ پيوسته‌ در سفر بوده‌، از اين‌ شهر به‌ آن‌ شهر و از اين‌ قريه‌ به‌ آن‌ قريه‌ كوچ‌ كنند؛ و رهبانيّت‌ و اعتزال‌ را پيشه‌ گيرند. خداوند متعال‌ هم‌ با اينكه‌ مبناي‌ رَهبانيَّت‌ را تشريع‌ نفرموده‌ است‌، ليكن‌ از آن‌ راضي‌ شد:

ثُمَّ قَفَّيْنَا عَلَي‌'ٓ ءَاثَـٰرِهِم‌ بِرُسُلِنَا وَ قَفَّيْنَا بِعِيسَي‌ ابْنِ مَرْيَمَ وَ ءَاتَيْنَـٰهُ الْإِنجِيلَ وَ جَعَلْنَا فِي‌ قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً وَ رَهْبَانِيَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا كَتَبْنَـٰهَا عَلَيْهِمْ إِلَّا ابْتِغَآءَ رِضْوَ'نِ اللَهِ فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَايَتِهَا فَـَاتَيْنَا الَّذِينَ ءَامَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَ كَثِيرٌ مِّنْهُمْ فَـٰسِقُونَ. [310]

ولي‌ آنان‌ چنان‌ كه‌ بايد و شايد آداب‌ و شرائط‌ رهبانيّت‌ را مراعات‌ نكردند، و از عهدۀ انجام‌ آن‌ برنيامدند.

باري‌، حواريّون‌ دعوتشان‌ را انجام‌ دادند، و توسعه‌ دادند و يك‌ دعوت‌ كامل‌ در دنيا برقرار ساختند.

تلميذ: آيا عدم‌ ازدواج‌ حضرت‌ مسيح‌ دليل‌ بر نقصان‌ نيست‌؟

علاّمه‌: دليل‌ بر نقصان‌ نيست‌، بلكه‌ دليلي‌ بر روحيّت‌ و نورانيّت‌ حضرت‌ عيسي‌ بوده‌ است‌، چون‌ با اين‌ نشأه‌ أبداً تماس‌ حاصل‌ نكرد و ازدواج‌ ننمود و سكني‌ و خانه‌ نگرفت‌؛ يك‌ موجوديّت‌ خاصّي‌ داشت‌.

ولي‌ حضرت‌ رسول‌ اكرم‌ جامعيّت‌ داشتند، از آثار و خصائص‌ اين‌ نشأه‌ بنحو أوفي‌ برآمدند؛ و بالاخصّ سنّت‌ ازدواج‌ از خصائص‌ رسول‌ الله‌ است‌.

وَ مِنْ ءَايَـٰتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم‌ مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَ'جًا لِّتَسْكُنُوٓا إِلَيْهَا وَ جَعَلَ بَيْنَكُم‌ مَّوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِي‌ ذَ'لِكَ لَا يَـٰتٍ لّـِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ. [311]

تلميذ: بهترين‌ كتاب‌ كه‌ شرح‌ حالات‌ حضرت‌ موسي‌ و عيسي‌ علي‌ نبيّنا وآله‌ و عليهما السّلام‌ را با ادلّه‌ و شواهد تاريخي‌ مُسنَد و مستدلّ بيان‌ كند چيست‌؟

علاّمه‌: با اين‌ خصوصيّات‌ شايد نداشته‌ باشيم‌.

* * *

حضرت‌ يوسف‌ از مُخلَصين‌ بوده‌ است‌

تلميذ: روي‌ شواهد مسلّم‌ تاريخ‌، بسياري‌ از انبياء مانند حضرت‌ موسي‌ و عيسي‌ و اليَسَع‌ و يونس‌ و داود و سليمان‌ از ذرّيّۀ حضرت‌ إبراهيم‌ بوده‌اند؛ [312] و با آنكه‌ مسلّماً از حضرت‌ إسمعيل‌ نبوده‌اند لذا بايد حتماً از حضرت‌ إسحق‌ باشند؛ و چون‌ از حضرت‌ إسحق‌ فقط‌ حضرت‌ يعقوب‌ بوجود آمد لذا بايد از نسل‌ يعقوب‌ و همگي‌ از بني‌ إسرائيل‌ بوده‌ باشند، چون‌ اسرائيل‌ لقب‌ يعقوب‌ است‌.

حال‌ اين‌ سؤال‌ پيش‌ مي‌آيد كه‌: طبق‌ بعضي‌ از روايات‌ وارده‌، خداوند بواسطۀ ترك‌ اولائي‌ كه‌ از حضرت‌ يوسف‌ بوقوع‌ پيوست‌ (چون‌ پادشاه‌ شد و برتخت‌ نشسته‌ بود، و پدر و مادر با برادران‌ از كنعان‌ وارد مجلس‌ شدند، در پيش‌ پاي‌ آنان‌ برنخاست‌. و يا چون‌ پدرش‌ يعقوب‌ خواست‌ سوار بر اسب‌ شود حضرت‌ يوسف‌ زودتر سوار شد.) نسل‌ پيامبري‌ را از او برداشت‌.

و چگونه‌ در اولاد يَهودا برادر بزرگ‌ و سائر برادران‌ يوسف‌ قرار داد؟ با آنكه‌ آنان‌ جنايتي‌ عظيم‌ مرتكب‌ شدند و برادر خود يوسف‌ را بچاه‌ انداختند، و پدر پير خود را به‌ فراقش‌ مبتلا ساختند؟

علاّمه‌: حَسَناتُ الابْرارِ سَيِّئَاتُ الْمُقَرَّبينَ؛ همان‌ ترك‌ أولي‌ براي‌ يوسف‌ با آن‌ مقام‌ معنوي‌ و منزلت‌ خاصّ الهي‌ شايد از بچاه‌ انداختن‌ يوسف‌ نسبت‌ به‌ ديگران‌ مهمتر باشد.

و ثانياً: حضرت‌ يوسف‌ با آنكه‌ طبق‌ نصّ قرآن‌ از مخلَصين‌ است‌، [313] و براي‌ مخلصين‌ گناه‌ متصوّر نيست‌، مي‌توان‌ به‌ استناد اين‌ آيه‌ از قرآن‌، آن‌ روايات‌ را طرح‌ كرده‌ و همه‌ را مجعول‌ دانست‌.

* * *

مكتب‌ أفلاطون‌ و مكتب‌ نو أفلاطوني‌

تلميذ: اينكه‌ بعضي‌ مي‌گويند: أفلاطون‌ شريعت‌ حضرت‌ عيسي‌ علي‌نبيّنا وآله‌ و عليه‌ السّلام‌ را نپذيرفت‌ و گفت‌: اين‌ شريعت‌ براي‌ ضعفاءالعقول‌ است‌ و من‌ كه‌ به‌ حقيقت‌ پيوسته‌ام‌ نمي‌توانم‌ در تحت‌ اين‌ شريعت‌ بوده‌ باشم‌، آيا صحيح‌ است‌ يا مطلبي‌ است‌ ساختگي‌؟

علاّمه‌: اين‌ مطلب‌ خالي‌ از صحّت‌ است‌، چون‌ أفلاطون‌ پانصد سال‌ از حضرت‌ مسيح‌ مقدّم‌ بوده‌ است‌. بعلّت‌ آنكه‌ افلاطون‌ استاد ارسطو بوده‌، و ارسطو استاد و وزير اسكندر مقدونيّ بوده‌ است‌؛ و زمان‌ اسكندر مقدوني‌ در تاريخ‌ مضبوط‌ است‌.

افلاطون‌ داراي‌ حكمت‌ إشراق‌ و سرسلسلۀ رواقيّين‌ است‌ كه‌ با رياضيّات‌ و مجاهدات‌ باطني‌ از راه‌ تصفيۀ باطن‌، كشف‌ حقائق‌ و معارف‌ الهيّه‌ بر او مي‌شده‌ است‌.

و أرِسطو كه‌ همان‌ أرِسطاطاليس‌ است‌ (و بعضي‌ اشتباهاً آنرا غير از ارسطاطاليس‌ دانسته‌اند؛ چون‌ در تاريخ‌ و حكمت‌ غير از ارسطو كسي‌ را بياد نداريم‌) داراي‌ مكتب‌ مشّاء بوده‌ است‌، كه‌ أبداً بباطن‌ تكيه‌ ننموده‌ بلكه‌ فقط‌ از نقطۀ نظر برهان‌، مسائل‌ حِكميّۀ خود را بنا نهاده‌ است‌.

إسكندر پس‌ از فتح‌ مشرق‌، بندر اسكندريّه‌ را در مصر بنا نهاد، و در آنجا مدرسه‌اي‌ تشكيل‌ داد؛ و شاگردان‌ أفلاطون‌ در آن‌ مدرسه‌ به‌ تدريس‌ پرداختند. و مكتب‌ آنها چون‌ توأم‌ از بعضي‌ از اصول‌ أفلاطون‌ و از ضمائم‌ تازۀ ديگري‌ بوده‌ ‌ است‌ به‌ مكتب‌ نو افلاطوني‌ ناميده‌ شد. [314]

اين‌ مكتب‌ باقي‌ بود تا زمان‌ اسلام‌؛ در زمان‌ حكومت‌ عمر چون‌ آنجا را فتح‌ كردند آن‌ مكتب‌ بر افتاد.

بايد دانست‌ كه‌ كتاب‌ «اُثولوجيا» كه‌ كتاب‌ مختصر و مفيدي‌ است‌ براساس‌ حكمت‌ اشراق‌ و بعضي‌ از أرسطو مي‌دانند، از أفْلوطِين‌ است‌ كه‌ يكي‌ از شاگردان‌ اين‌ مكتب‌ است‌ (يعني‌ مكتب‌ نو افلاطوني‌) و استنادش‌ به‌ أرسطو اشتباه‌ است‌.

يكي‌ از شاگردان‌ اين‌ مكتب‌ در زمان‌ اسلام‌ ثاميطورِسْ است‌ كه‌ اسلام‌ آورده‌ و بنام‌ يحيي‌ نحوي‌ ناميده‌ شده‌ است‌.

* * *

باري‌، در اينجا مصاحبات‌ حقير با حضرت‌ استاد علاّمه‌ خاتمه‌ مي‌پذيرد. البتّه‌ اين‌ مصاحبات‌ بطور رسمي‌ بوده‌ و بنده‌ بعنوان‌ مصاحبات‌ در نوشته‌هاي‌ خود ضبط‌ كرده‌ بودم‌؛ والاّ آنچه‌ از حضرت‌ علاّمه‌ در مجالسشان‌ استفاده‌ شده‌ است‌ و بطور متفرّق‌، چه‌ يادداشت‌ شده‌، و چه‌ نشده‌ بسيار است‌، و اين‌ ناچيز در بسياري‌ از مؤلّفات‌ خود آنها را بالمناسبه‌ آورده‌ام‌. شَكَّرَ اللَهُ مَساعيَهُ الْجَمِيلَةَ وَ حَشَرَهُ مَعَ مُحَمَّدٍ خَيْرِ الْبَرِيَّةِ وَ ءَالِهِ الْغُرِّ الْكِرامِ حَسَنِ السَّجيَّهِ.

و در امشب‌ كه‌ شب‌ سيزدهم‌ ربيع‌ الثّاني‌ يكهزار و چهار صد و دو هجريّۀ قمريّه‌ است‌ اين‌ يادنامۀ علاّمۀ طباطبائي‌ با مصاحبات‌ بپايان‌ مي‌رسد. و لِلَّه‌ الحَمدُ و لَه‌ الشُّكر بر اين‌ توفيق‌ كه‌ در اين‌ مدّت‌ كه‌ دو ماه‌ و سه‌ روز بطول‌ انجاميد پيوسته‌ بذكر و فكر استاد عاليقدر، بهترين‌ ايّام‌ خود را مي‌گذراندم‌. و در اين‌ مكان‌ مقدّس‌، آستانۀ حضرت‌ ثامن‌ الحُجَج‌ عليه‌ آلافُ التَّحيَّةِ و الإكْرام‌، همواره‌ بروح‌ منوّر آن‌ فقيد ارجمند رحمت‌ و دعا مي‌فرستادم‌. و اينك‌ هر چه‌ مي‌خواهم‌ عنان‌ قلم‌ را باز كشم‌؛ مي‌گويد: باز چند لحظه‌ با چند كلمه‌ غنيمت‌ است‌.

يك‌ امشبي‌ كه‌ در آغوش‌ شاهد شكرم‌ *** گرم‌ چو عود بر آتش‌ نهند غم‌ نخورم‌

ببند يك‌ نفس‌ اي‌ آسمان‌ دريچۀ صبح‌ *** بر آفتاب‌ كه‌ امشب‌ خوش‌ است‌ با قمرم‌

ندانم‌ اين‌ شب‌ قدر است‌ يا ستارۀ روز *** توئي‌ برابر من‌ يا خيال‌ در نظرم‌

بدين‌ دو ديده‌ كه‌ امشب‌ ترا همي‌ بينم‌ *** دريغ‌ باشد فردا كه‌ ديگري‌ نگرم‌

روان‌ تشنه‌ بر آسايد از وجود فرات‌ *** مرا فرات‌ ز سر بر گرفت‌ و تشنه‌ترم‌

چو مي‌ نديدمت‌ از شوق‌ بی‌خبر بودم *** ‌ كنون‌ كه‌ با تو نشستم‌ ز ذوق‌ بي‌خبرم‌

سخن‌ بگوي‌ كه‌ بيگانه‌ پيش‌ ما كس‌ نيست‌ *** بغير شمع‌ و همين‌ ساعتش‌ زبان‌ ببرم‌ [315]

تحمّل‌ علاّمه‌ تهمتها و مرارتها را در راه‌ خدا

در اينجا اين‌ دفتر شريف‌ را به‌ بيانات‌ علاّمه‌ ـ در روزي‌ كه‌ در بنده‌ منزل‌ به‌ نهار تشريف‌ آورده‌ بودند، پس‌ از صرف‌ نهار ـ خاتمه‌ مي‌دهيم‌؛ فرمودند: در نجف‌ اشرف‌ بودم‌، بعد از نماز صبح‌ كه‌ نشسته‌ بودم‌، در حال‌ توجّه‌ و خَلسه‌، حضرت‌ عليّ بن‌ جَعفر سلامُ اللهِ عَليهما بمن‌ نزديك‌ شد به‌ اندازه‌اي‌ كه‌ نَفَس‌ آنحضرت‌ گويا بصورت‌ من‌ مي‌خورد، و فرمود: قضيّۀ توحيد در وجود، از اصول‌ مسلّمۀ ما اهل‌ بيت‌ است‌. [316]

سپس‌ فرمودند: چقدر خوب‌ سعدي‌ فرموده‌ است‌:

ره‌ عقل‌ جز پيچ‌ در پيچ‌ نيست‌ *** برِ عارفان‌ جز خدا هيچ‌ نيست‌

توان‌ گفتن‌ اين‌ با حقائق‌ شناس *** ‌ ولي‌ خُرده‌ گيرند اهل‌ قياس‌

كه‌ پس‌ آسمان‌ و زمين‌ چيستند *** بني‌ آدم‌ و دام‌ و دَدْ كيستند

همه‌ هر چه‌ هستند از آن‌ كمترند *** كه‌ با هستيش‌ نام‌ هستي‌ برند

عظيم‌ است‌ پيش‌ تو دريا بموج‌ *** بلند است‌ خورشيد تابان‌ به‌ اوج‌

ولي‌ اهل‌ صورت‌ كجا پي‌ برند *** كه‌ أرباب‌ معني‌ به‌ ملكي‌ درند

كه‌ گر آفتابست‌ يك‌ ذرّه‌ نيست‌ *** و گر هفت‌ درياست‌ يك‌ قطره‌ نيست‌

چو سلطان‌ عزّت‌ علم‌ دركشد *** جهان‌ سر بجيب‌ عدم‌ دركشد [317]

و فرمودند: چقدر خوب‌ فرموده‌ است‌ در كتاب‌ «الإنسانُ الْكامِل‌» جيليّ:

ألا إنَّ الْوُجودَ بِلا مَحالِ *** خَيالٌ في‌ خَيالٍ في‌ خَيالِ (1)

وَ لا يَقْظانَ إلَّا أهْلُ حَقٍّ *** مَعَ الرَّحْمَنِ هُمْ في‌ كُلِّ حالِ (2)

وَ هُمْ مُتَفاوِتونَ بِلا خِلافٍ *** فَيَقْظَتُهُمْ عَلَي‌ قَدْرِ الْكَمالِ (3)

هُمُ النّاسُ الْمُشارُ إلَي‌ عُلاهُمْ *** لَهُمْ دونَ الْوَرَي‌ كُلُّ التَّعالي (4)

حَظوا بِالذّاتِ وَ الاوْصافِ طُرًّا *** تَعاظَمَ شَأْنُهُمْ في‌ ذي‌ الْجَلالِ (5)

فَطَوْرًا بِالْجَلالِ عَلَي‌ الْتِذاذٍ *** وَ طَوْرًا بِالتَّلَذُّذِ بِالْجَمالِ (6)

سَرَتْ لَذّاتُ ذاتِ اللَهِ فِيهِمْ *** لَهُمْ في‌ الذّاتِ لذّاتٌ عَوالي‌ (7) [318]

قصيدۀ غرّاء علاّمه‌ دربارۀ عشق‌ به‌ خدا

در اينجا بعنوان‌ حُسن‌ اختتام‌ مناسب‌ است‌ قصيده‌اي‌ را كه‌ حضرت‌ استاد علاّمه‌ دربارۀ دل‌ كندن‌ از غير خدا و عشق‌ و محبّت‌ ورزيدن‌ بجمال‌ و جلال‌ خدا سروده‌اند ـ و از نقطۀ نظر تمثيل‌ و استعارات‌ و فنون‌ شعري‌ در غايت‌ درجۀ علوّ و رُقاء است‌ و هيچكس‌ نمي‌تواند باور كند كه‌ اين‌ قصيده‌ با اين‌ لطائف‌ ذوقي‌، از يك‌ زاهد عابد ناسك‌ متهجّد كه‌ نمونۀ بارز پارسائي‌ و زهد است‌ و در عين‌ حال‌ زبان‌ مادري‌ او تركي‌ است‌ و در سخن‌ گفتن‌ بدان‌ لَحن‌ مشهود است‌ و زبان‌ عربي‌ و زبان‌ فارسي‌ او زبان‌ ثانوي‌ است‌ بوده‌ باشد ـ بياوريم‌ و بدعا و توجّهات‌ آن‌ فقيد توشه‌اي‌ برگيريم‌:

همي‌ گويم‌ و گفته‌ام‌ بارها *** بود كيش‌ من‌ مهر دلدارها

پرستش‌ به‌ مستي‌ است‌ در كيش‌ مِهر *** برونند زين‌ جرگه‌ هشيارها

به‌ شاديّ و آسايش‌ و خواب‌ و خور *** ندارند كاري‌ دل‌ افكارها

بجز اشك‌ چشم‌ و بجز داغ‌ دل‌ *** نباشد بدست‌ گرفتارها

كشيدند در كوي‌ دلدادگان *** ‌ ميان‌ دل‌ و كامْ ديوارها

چه‌ فرهادها مرده‌ در كوهها *** چه‌ حلاّج‌ها رفته‌ بر دارها

چه‌ دارد جهان‌ جز دل‌ و مهر يار *** مگر توده‌هائي‌ ز پندارها

ولي‌ رادمردان‌ و وارستگان‌ *** نيازند هرگز به‌ مردارها

مَهين‌ مِهر ورزان‌ كه‌ آزاده‌اند *** بريزند از دام‌ جان‌، تارها

بخون‌ خود آغشته‌ و رفته‌اند ***   چه‌ گل‌هاي‌ رنگين‌ به‌ جوبارها

* * *

بهاران‌ كه‌ شاباش‌ ريزد سپهر *** بدامان‌ گلشن‌ ز رگبارها

كشد رخت‌ سبزه‌ به‌ هامون‌ و دشت‌ *** زَنَد بارگه‌ گل‌ به‌ گلزارها

نگارش‌ دهد گلبنِ جويبار *** در آئينۀ آبْ رخسارها

رود شاخ‌ گل‌ در بر نيلوفر *** برقصد به‌ صد ناز گلنارها

درد پردۀ غنچه‌ را بادِ بام ‌ *** هَزار آورد نغز گفتارها

به‌ آواي‌ ناي‌ و به‌ آهنگ‌ چنگ *** ‌ خروشد ز سرو و سمن‌ تارها

* * *

بياد خَم‌ ابروي‌ گلرخان‌ *** بكش‌ جام‌ در بزم‌ ميخوارها

گره‌ را ز راز جهان‌ باز كن‌ *** كه‌ آسان‌ كند باده‌ دشوارها

جز افسون‌ و افسانه‌ نبود جهان ‌ *** كه‌ بستند چشم‌ خشايارها

به‌ اندوه‌ آينده‌ خود را مباز *** كه‌ آينده‌ خوابيست‌ چون‌ پارها

فريب‌ جهان‌ را مخور زينهار *** كه‌ در پاي‌ اين‌ گل‌، بود خارها

پياپي‌ بكش‌ جام‌ و سرگرم‌ باش‌ *** بهل‌ گر بگيرند بيكارها

اللَهُمَّ أفِضْ صِلَةَ صَلَواتِكَ وَ سَلامَةَ تَسْليماتِكَ عَلَي‌ أوَّلِ التَّعَيُّناتِ الْمُفاضَةِ مِنَ الْعَمآءِ الرَّبّانيِّ وَ ءَاخِرِ التَّنَزُّلاتِ الْمُضافَةِ إلَي‌ النَّوْعِ الإنسانيِّ؛ الْمُهاجِرِ مِنْ مَكَّةَ كانَ اللَهُ وَ لَمْ يَكُنْ مَعَهُ شَيْءٌ ثاني‌، إلَي‌ الْمَدينَةِ وَ هُوَ الانَ عَلَي‌ ما كانَ.

مُحْصي‌ عَوالِمِ الْحَضَراتِ الْخَمْسِ في‌ وُجودِهِ؛ وَ كُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَـٰهُ فِي‌ٓ إِمَامٍ مُّبِينٍ، راحِمُ سآئِلِ اسْتِعْداداتِها بِنَدَي‌ جودِهِ؛ وَ مَآ أَرْسَلْنَـٰكَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَـٰلَمِينَ، سِرُّ الْهُويَّةِ الَّتي‌ هِيَ في‌ كُلِّ شَيْءٍ ساريَةٌ وَ عَنْ كُلِّ شَيْءٍ مُجَرَّدَةٌ. كَلِمَةُ الاسْمِ الاعْظَمِ الْجامِعِ بَيْنَ الْعُبودِيَّةِ وَ الرُّبوبيَّةِ. نُقْطَةُ الْوَحْدَةِ بَيْنَ قَوْسَيِ الاحَديَّةِ وَ الْوَاحِديَّةِ. بِجاهِ مُحَمَّدٍ وَ ءَالِهِ الطَّيِّبينَ الطّاهِرِينَ صَلَواتُكَ وَ سَلامُكَ عَلَيْهِمْ أجْمَعينَ، ما قامَتِ السَّمَواتُ وَ الارَضونَ.

كَتَبَهُ بِيُمْناهُ الدَّاثِرَةِ الضَّعيفُ الذَّليلُ وَ الْحَقيرُ الْفَقيرُ، در مشهد مقدّس‌ رضويّ عَلَي‌ ثاويهِ التَّحيَّةُ وَ الثَّنآءُ بِمَنِّهِ وَ جوده‌، در نيمۀ شب‌ سيزدهم‌ ربيع‌ الثّاني‌ 1402 هجريّۀ قمريّۀ، سيّد محمّد حسين‌ حسينيّ طهرانيّ.