تفسير نماز

استاد محسن قرائتى

- ۴ -

صراط مستقيم كدام است ؟ 
كلمه ((صراط)) كه بيش از 40 مرتبه در قرآن آمده است ، به معنى راه هموار، روشن و وسيع است . در زندگى انسان راههاى متعددى وجود دارد كه او بايد يكى از آنها را انتخاب كند:
راه هوس هاى خود، راه هوس هاى مردم ، راه طاغوت ها، راه نياكان و پيشينيان به جهت تعصّب هاى قومى و نژادى ، راه وسوسه هاى شيطانى ، راههاى تجربه نشده و بالاخره راه خدا و اولياى خدا.
طبيعى است كه انسان معتقد به خدا از ميان اين همه راه تنها راه خدا و اولياى او را انتخاب مى كند، زيرا اين راه امتيازاتى دارد كه ديگر راهها ندارند:
راه مستقيم ، كوتاه ترين راه ميان دو نقطه است ، لذا اين راه نزديكترين راه براى رسيدن به مقصود است .
راه الهى ثابت است ، برخلاف راههاى ديگر كه طبق هوسهاى خود يا ديگران هر روز تغيير مى كند.
يك راه بيشتر نيست ، زيرا ميان دو نقطه تنها يك خط مستقيم وجود دارد. اما راههاى ديگر متعدد است .
راهى مطمئن و بى خطر است ، برخلاف راههاى ديگر كه انسان همواره در معرض خطر سقوط قرار دارد.
راهى كه انسان را به مقصد، يعنى رضاى خدا مى رساند و در آن شكست و باخت وجود ندارد.
راه مستقيم ، راه خداست : (اِنَّ رَبّى عَلى صِراطٍ مُسْتَقيم )⁽²¹⁵⁾
راه مستقيم ، همان راه انبياست : (اِنَّك لَمِنَ الْمُرْسَلينَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ)⁽²¹⁶⁾
راه مستقيم ، راه بندگى خداست : (وَ اَنِ اعْبُدُوانى ه ذا صِراطٌ مُسْتَقيمٌ)⁽²¹⁷⁾
راه مستقيم ، توكّل و تكيه بر خداست : (وَ مَنْ يَعْتَصِمْ بِاللّهِ فَقَدْ هُدِىَ اِلى صِرا طٍ مُسْتَقيمٍ)⁽²¹⁸⁾
انسان بايد هم در انتخاب راه از خداوند كمك بگيرد و هم در ادامه دادن و بودن در راه . مانند لامپى كه براى روشن ماندن بايد هر لحظه از منبع اصلى برق دريافت كند. لذا نه تنها مردم عادى بلكه پيامبر خدا و ائمه معصومين عليهم السلام بايد در هر نماز از خدا بخواهند كه آنان را بر صراط مستقيم پايدار بدارد. نه فقط در حال نماز بلكه در همه حال و در هر كارى ، چه انتخاب شغل و چه انتخاب دوست ، چه در ازدواج و چه در تحصيل ، بايد همواره از خدا بخواهد كه او را در مسير مستقيم قرار دهد. زيرا چه بسا انسان در عقايد صحيح فكر مى كند اما در عمل دچار لغزش مى شود و گاهى به عكس .
راه مستقيم ، راه اعتدال و ميانه روى است . على عليه السلام مى فرمايد: ((اَلْيَمينُ وَ الشِّمالُ مَضَلَّة وَالطَّريقُ الْوُسْطى هِىَ الجادَّة )⁽²¹⁹⁾ چپ و راست انحراف است و طريق سعادت همان راه وسط است .
راه مستقيم ، يعنى دورى از هرگونه افراط و تفريط، نه انكار حق و نه غلوّ در حقّ، نه جبر و نه تفويض ، نه فردگرايى و نه جامعه گرايى ، نه ذهن گرايى و نه عمل زدگى ، نه دنياگرايى و نه آخرت زدگى ، نه غفلت از حقّ و نه غفلت از خلق ، نه عقل زدگى و نه عاطفه گرايى ، نه تحريم طيّبات و نه غوطه در شهوات ، نه بُخل و نه اسراف ، نه حسادت و نه تملّق ، نه ترس و نه تهوّر، نه و نه و نه .
بلكه چه در عقايد و افكار و چه در اعمال و رفتار، همواره راه ميانه و اعتدال را پيش بگيريم .
براى حركت در صراط مستقيم بايد همواره از خدا كمك بگيريم زيرا اين صراط از مو باريكتر و از شمشير تيزتر است و هر لحظه خطر سقوط وجود دارد. كسى از صراطِ قيامت عبور مى كند كه توانسته باشد در دنيا از صراط مستقيم الهى منحرف نشود، چه انحرافاتِ فكرى و چه انحرافاتِ عملى و اخلاقى .
يكى قائل به جبر مى شود و همه كارها را به خدا نسبت مى دهد، گويا كه انسان در سرنوشت خود تاءثيرى ندارد و بى اراده و اختيار است ، و ديگرى خود را همه كاره و فعّال مايشاء دانسته و دست خدا را بسته مى بيند.
يكى رهبران آسمانى را همچون مردم عادى مى داند و ديگرى آنها را در حدّ خدايى بالا مى برد و مسيح را فرزند خدا و بلكه خود خدا مى شمرد!
يكى زيارت و توسّل به اولياى خدا را شرك مى داند و ديگرى حتّى به درخت و ديوار متوسّل مى شود! يكى از روى غيرت نابجا، اجازه نمى دهد همسرش از خانه خارج شود و ديگرى از روى بى غيرتى همسرش را بى حجاب به كوچه و بازار مى فرستد.
اينها همه انحراف از مسير مستقيم الهى است كه خداوند مى فرمايد: دين پابرجا و استوار من بر صراط مستقيم است : (قُلْ اِنَّنى هَدينى رَبّى اِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ ديناً قِيَماً)⁽²²⁰⁾
و در جاى ديگر مى فرمايد: امّت اسلام را امّتى ميانه قرار دادم تا اسوه و الگوى ديگران باشند: (وَ كَذلِك جَعَلْناكُمْ اُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاس )⁽²²¹⁾
در روايات آمده است كه امامان معصوم عليهم السلام مى فرمودند: راه مستقيم ما هستيم . يعنى نمونه عينى و عملى راه مستقيم و اسوه و الگو براى قدم برداشتن در اين راه ، رهبران آسمانى هستند. آنها در دستورات خود درباره تمام مسائل زندگى از قبيل كار و تفريح و تحصيل ، انتقاد و انفاق ، اظهار علاقه و محبّت و قهر و صلح ، همواره ما را به اعتدال و ميانه روى سفارش كرده اند. كه اين سفارشات در بابى تحت عنوان ((الاقتصاد فى العبادات )) در كتاب شريف اصول كافى آمده است .
ما در اينجا نمونه هايى از آيات و روايات را كه در آنها به جنبه اعتدال تاءكيد و از افراط و تفريط نهى شده است مى آوريم :
(كُلُوا وَاشْرِبُوا وَ لا تُسْرِفُوا)⁽²²²⁾ بخوريد و بياشاميد ولى اسراف نكنيد.
(لا تَجْعَلْ يَدَك مَغْلُولَةً اِلى عُنُقِك وَلاتَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ)⁽²²³⁾ در انفاق كردن نه دست بسته باش و نه چنان گشاده دست كه بعد خود محتاج شوى .
(اَلَّذينَ اِذا اَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُروُا وَ كانَ بَيْنَ ذلِك قواماً)⁽²²⁴⁾ مؤ منان كسانى هستند كه به هنگام انفاق نه اهل اسرافند و نه اهل بُخل بلكه ميانه رو هستند.
(لا تَجْهَرْ بِصَلوتِك وَ لا تُخافِتُ بِها وابْتَغِ بَيْنَ ذلِك سَبيلاً)⁽²²⁵⁾ نمازت را نه بسيار بلند بخوان و نه بسيار آهسته بلكه با صدائى معتدل بخوان .
(وَالَّذينَ مَعَهُ اَشِدّاء عَلَى الْكُفّارِ رُحَماء بَيْنَهُمْ)⁽²²⁶⁾ مؤ من هم دافعه دارد هم جاذبه . نسبت به كفّار شديد و نسبت به مؤ منان رحيم .
(اَقيمُوا الصَّلوةَ وَ آتُوا الزَّكاةً)⁽²²⁷⁾ هم ارتباط با خالق هم ارتباط با مخلوق . هم نماز بخوانيد و هم زكات بدهيد.
(اَلَّذينَ آمَنوُا وَ عَمِلوُا الصّالِحاتِ)⁽²²⁸⁾ هم ايمان و باور قلبى لازم است و هم رفتار و عمل صالح .
گرچه قرآن مى فرمايد: (وَ بِالْوالِدَيْنِ اِحْساناً)⁽²²⁹⁾ نسبت به والدين احسان كنيد اما در جاى ديگر مى فرمايد: اگر شما را از راه خدا بازدارند، اطاعت آنها جايز نيست : (فَلا تُطِعْهُما)⁽²³⁰⁾
نه دوستى ها شما را از بيان حق بازدارد: (شُهَداءَ لِلّهِ وَ لَوْ عَلى اَنْفُسِكُمْ)⁽²³¹⁾ و نه دشمنى ها شما را از رفتار عادلانه دور كند. (وَ لايَجْرِمَنَّكُمْ شَنَا نُ قَوْمٍ عَلى اَنْ لا تَعْدِلُوا)⁽²³²⁾
شب عاشورا، امام حسين عليه السلام هم مناجات مى كرد و هم شمشير تيز مى كرد!
زائران خانه خدا روز عرفه و شب عيد قربان دعا مى خوانند، اما روز عيد بايد به قربانگاه رفته و با خون آشنا شوند!
و بالاخره اسلام دين يك بعدى نيست كه به جنبه اى توجه كند و جنبه اى را فراموش كند، بلكه به همه ابعاد وجود انسان در حدّ اعتدال و ميانه توجه كرده است .
(صِراطَ الَّذينَ اَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلاَالضّالّينَ)
به راه كسانى كه آنها را مشمول نعمت خود ساختى هدايت كن ، نه راه كسانى كه بر آنان غضب كردى و نه گمراهان .
نمازگزار بدنبال درخواست هدايت به راه مستقيم ، از خداوند مى خواهد كه او را به همان راهى هدايت كند كه نعمت يافتگان الهى در آن راه بوده اند. قرآن در آيات 68 سوره نساء و 58 سوره مريم اين گروه را معرفى مى كند كه در اينجا توجه شمار را به آيه 68 نساء جلب مى كنيم :
(وَ مَنْ يُطِعِ اللّهَ والرَّسُولَ فَاوُلئك مَعَ الَّذينَ اَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبييّنَ وَالصِّدَيقينَ وَالشُّهَداء وَالصّالِحينَ) كسانى كه پيروى خدا و رسول بنمايند، آنان با كسانى هستند كه خداوند آنها را نعمت بخشيده ، از پيامبران و راستگويان و شهدا و صالحان . بنابراين نمازگزار از خداوند مى خواهد او را در خطّ انبيا و شهدا و صالحان قرار دهد. آرزوى پيمودن راه اين نيكان و پاكان ، انسان را از خطر كجروى و بيراهه روى بازداشته و ياد و خاطره آنان را همواره در ذهن و خاطر نمازگزار زنده مى دارد.
غضب شدگان و گمراهان كيانند؟ 
در قرآن ، افرادى همانند فرعون و قارون و ابولهب و امّت هايى همچون قوم عاد و ثمود و بنى اسرائيل ، به عنوان غضب شدگان معرفى شده اند. ما در هر نماز از خدا مى خواهيم كه در اعتقاد و اخلاق و عمل همانند اين افراد و گروهها كه گرفتار قهر و غضب الهى شده اند، نباشيم .
بنى اسرائيل كه داستان زندگى و تمدّن آنها در قرآن بيشتر آمده است ، زمانى بر تمام مردم عصر خويش برترى داشتند كه خداوند در مورد آنها مى فرمايد: (فَضَّلْتُكُمْ عَلىَ العالَمينَ)⁽²³³⁾ شما را بر جهانيان برترى دادم . امّا بعد از اين فضيلت و برترى ، به خاطر كردار و رفتار ناشايسته دچار قهر و غضب خداوند شدند كه قرآن در اين مورد مى فرمايد: (وَ باؤُا بِغَضَبٍ مِنَاللّهِ)⁽²³⁴⁾ اين تغيير سرنوشت به علت تغيير در رفتار آنان بوده است .
دانشمندانِ يهود، دستورات آسمانى تورات را تحريف كردند: (يُحَرِّفُونَ الْكَلِم )⁽²³⁵⁾ تجّار و ثروتمندان آنها به رباخوارى و حرام خوارى روى آوردند: (وَاَخْذِهِمُ الرِّبا)⁽²³⁶⁾ و توده مردم در برابر دعوت به جهاد و مبارزه ، به علّت تن پرورى و يا ترس ، از رفتن به جبهه نبرد سرباز زدند و به موسى گفتند: تو و خدايت به جنگ برويد ما همين جا نشسته ايم ! (فَاذْهَبْ اَنْتَ وَ رَبُّك فَقاتِلا اِنّا هيهُنا قاعِدوُنَ)⁽²³⁷⁾
همين انحرافات فكرى و عملى باعث شد كه خداوند آنان را از اوج عزتّ به قعر ذلت و سرافكندگى مبتلا ساخت .
پس در هر نماز از خدا مى خواهيم كه نه اهل تحريف كتاب خدا باشيم ، نه اهل رباخوارى و نه اهل فرار از جنگ و جهاد. همچنين از گمراهان نباشيم ، آنانكه همچون افراد گمشده دچار حيرت و سرگردانى اند و هر لحظه بدون آنكه هدفى داشته باشند به سويى مى روند. نان را به نرخ روز مى خورند و از خود اراده و اختيارى ندارند.
((ضالّين )) نه همچون ((اَنعمتَ عَليهم )) در خط انبيا و صالحان آمده اند و نه همچون ((المغضوب عليهم )) در مقابل دين خدا، جبهه گيرى و مبارزه طلبى مى كنند، بلكه افرادى بى تفاوت ، بى درد و رفاه طلب هستند كه همچون چهارپايان تنها در فكر شكم و شهوت اند و كارى به حقّ و باطل ندارند. براى آنها فرقى نمى كند كه پيامبران حاكم باشند يا طاغوت ها، مهم آنست كه آنها در رفاه و آسايشِ مادى باشند هر كس كه مى خواهد حكومت كند. اين گروه گمراهند زير راه مشخصى را براى خود برنگزيده اند.
اين آيه مصداق كامل تولّى و تبرىّ است .
نمازگزار در پايان سوره حمد، عشق و علاقه و تولاّى خود را به انبيا و شهدا و صالحان ابراز داشته و از مغضوبان و گمراهان تاريخ تبرّى و برائت مى جويد. و همين ابراز تنفّر از مغضوبان و گمراهان در هر نماز، جامعه اسلامى را در برابر پذيرش حكومت آنان پايدار و مقاوم مى سازد. قرآن سفارش مى كند:
(لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِمْ)⁽²³⁸⁾
هرگز سرپرستى گروه غضب شدگانِ الهى را نپذيريد.
سوره توحيد 
اهميّت سوره توحيد 
در نماز بعد از سوره حمد، بايد يكى ديگر از سوره هاى قرآن خوانده شود كه نمازگزار مى تواند هر سوره اى را انتخاب كند، البتّه به غير از چهار سوره اى كه سجده واجب دارند. اما در ميان سوره ها، سوره توحيد ترجيح دارد ولذا در روايات به ما سفارش شده است در هر شبانه روز لااقل در يكى از ركعت هاى نمازتان اين سوره را بخوانيد تا از نمازگزاران واقعى باشيد.⁽²³⁹⁾
اين سوره در اهميت ، به اندازه يك سوّم قرآن ، بلكه يك سوّم تورات و انجيل و زبور است . نه تنها در نماز، بلكه اگر بعد از نماز هم اين سوره به عنوان تعقيب نماز خوانده شود، خداوند خير دنيا و آخرت را به انسان مرحمت مى كند.
گرچه اين سوره كوچك است اما محتواى آن بسيار بالاست ، چنانكه امام سجّاد عليه السلام فرمود: خداوند چون مى دانست در آينده افراد دقيق وعميقى پيدا مى شوند، اين سوره و همچنين آيات اوّل سوره حديد را نازل كرد.
قرائت اين سوره نه تنها در نماز سفارش شده ، بلكه تلاوت مكرّر آن ، شرّ افراد ظالم را كوتاه و خانه انسان را از حوادث و خطرات بيمه مى كند.
سعدبن معاذ يكى از ياران وسرداران لشگرِ رسول خدا بود كه در قبرستان بقيع مدينه مدفون است . در تشييع جنازه او پيامبر پابرهنه شركت كرد و فرمود: نودهزار فرشته از آسمان براى تشييع سعد آمده اند. پيامبر از جبرئيل پرسيدند: دليل نزول تو و اين همه فرشته براى تشييع جنازه سعدبن معاذ چيست ؟ جبرئيل فرمود: او در هر حال چه ايستاده چه نشسته چه سواره و چه پياده ، سوره ((قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ)) را مى خواند.
در سبب نزول اين سوره مى خوانيم : يهوديان و مسيحيان و مشركان از پيامبر درباره خداوند سؤ ال مى كردند كه خدايت را براى ما معرّفى كن . پيامبر در جواب آنها اين سوره را قرائت فرمود. اين سوره به منزله شناسنامه خداوند است .
(قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ)
بگو: او خداى يكتاست .
توحيد، اساسى ترين اصلِ همه اديان آسمانى است و انبيا آمده اند تا آثار شرك و كفر و بت پرستى را از ميان بردارند و مردم را بسوى خداى يگانه دعوت كنند.
توحيد، روح و جان همه تعاليم انبياست . نه فقط اعتقادات كه احكام و اخلاق نيز بر محور توحيد استوار است .
توحيد، مرز ميان ايمان و كفر است و ورود به قلعه ايمان بدون پذيرش توحيد ممكن نيست : ((قُولُوا لا اِلهَ اِلا اللّهُ تُفْلِحُوا))⁽²⁴⁰⁾ و ((لا اِله اِلا اللّه حِصنى فَمَن دَخَلَ حِصنى اَمِنَ مِنْ عَذابى ))⁽²⁴¹⁾
اين سوره شامل خالص ترين عقايد توحيدى است ، لذا آنرا سوره اخلاص نيز ناميده اند. اين سوره ، هم عقيده مسيحيت را در مورد تثليت رد مى كند، هم شرك يهود را و هم عقيده عرب جاهلى ، كه فرشتگان را دختران خدا مى پنداشتند.
توحيد، يعنى خالص كردن فكر و عمل از هرگونه شريك و همتايى براى خدا. نه شركِ نظرى و نه رياى عملى . بلكه هم انگيزه و هدف تنها خدا باشد، و هم نفس كار، خدايى و الهى .
((قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ)) او يكتايى است كه دوّمى ندارد، شبيه و مثل ندارد، جزء و عضو ندارد.
((قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ)) او معبودى است كه در همه چيز فرد است ، لذا بشر از فهم و دركِ ذات او عاجز.
دليل يكتايى او اينكه اگر خداى ديگرى هم بود، او نيز بايد پيامبرانى مى فرستاد تا مردم او را بشناسند و اطاعتش كنند!
دليل يكتايى او اينكه همه انسانها در موقع خطر، تنها به يك نقطه متوجه مى شوند و دل آنها گواهى مى دهد كه تنها يك نقطه است كه در سختى ها به انسان اميد مى دهد.
دليل يكتايى او، هماهنگى ميان زمين وآسمان ، هستى وانسان و ارتباطى دقيق و منظم ميان همه آفريده هاست . اگر شما به چند نقاش سفارش تصويرى بدهيد، مثلاً به يكى بگوييد: سر خروس بكشد و ديگرى بدن آن را رسم كند و نقاش ‍ سوّمى دُم و پاى خروس را بكشد، وقتى سه نقاشى را كنار هم بگذاريد، ميان سر و تن و پا هماهنگى نيست ، يكى بزرگ است و يكى كوچك ، يكى خوش رنگ و يكى بدرنگ .
آرى هماهنگى ميان خورشيد و ماه و زمين ، آب و باد و خاك ، كوه و دشت و دريا و همه اينها با نيازهاى انسان ، نشان دهنده يكتايى خالق است . انسان اكسيژن مى گيرد و كربن پس مى دهد و گياهان كربن مى گيرند و اكسيژن مى سازند تا نياز انسان و ديگر موجودات زنده را برطرف كنند و اين هماهنگى رمز حياتِ انسان و گياه است .
نيازهاى طفل را با محبت والدين جبران مى كند و خستگى روز را با خواب شب برطرف مى سازد. آب چشم را شور و آب دهان را شيرين آفريده ، تا يكى چشم را كه از پى ساخته شده با آب نمك شستشو دهد و يكى غذا را آماده جويدن و هضم كند.
به نوزاد، بجاى فوت كردن ، مكيدن ياد داده و قبل از تولّد شير را به سينه مادر آورده است . غذاىِ پرنده آسمان را در لابلاى دندانِ نهنگ دريا قرار داده و روزى همه جانداران را به نحو مطلوب مقدّر كرده است .
در جنگ جمل يك عرب بيابانى از حضرت على عليه السلام معناى توحيد را پرسيد، رزمندگان به او اعتراض كردند كه اكنون وقت اين سؤ الات نيست . اما حضرت در همان بحبوحه جنگ ، توحيد را براى او معنى و تفسير كرد و آنگاه فرمود: ما براى همين معنى با مخالفين مى جنگيم .⁽²⁴²⁾
آرى مبارزه پيروان حق در طول تاريخ بخاطر برافراشتن پرچم توحيد بوده است .
(اَللّهُ الصَّمَدُ)
او خداى بى نياز است .
((صَمَد)) يعنى نفوذناپذير، خلل ناپذير و تغييرناپذير.
او ((صَمَد)) است ، پس نه مادّه است و نه مادّى ، زيرا همه امور مادى در طول زمان دچار تغيير و خلل مى شوند. لذا او نه جسم دارد كه با چشم ديده شود و نه همچون نيروى جاذبه است كه گرچه ديده نمى شود، امّا خواص مادّى دارد.
او ((صَمَد)) است ، قدرتى نفوذناپذير كه اراده اش در همه چيز نافذ و جارى است .
او ((صَمَد)) است ، عزيزى خلل ناپذير كه همه عزّت ها از اوست و هركس هر عزّت و قدرتى دارد از اوست . او به هيچكس و هيچ چيز نياز ندارد ولى همه چيز نيازمند اوست .
او ((صمد)) است ، وجود تامّ كامل ، بلكه اتمِّ اكمل ، كه همه كمالات را در اوج كمال داراست و همه موجودات براى رسيدن به كمال نيازمند نظر لطف اويند، ولى او به هيچ موجودى نياز ندارد. همواره بوده و خواهد بود. فرمانش فوق همه دستورات و اراده اش حاكم بر همه اراده هاست . نه نيازى به خواب دارد و نه در انجام كارهايش به همكار و شريك محتاج است .
او ((صمد)) است و در يك كلام : خداى بى نياز مورد نياز.
(لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ)
او نه چيزى را زائيده و نه از هر چيزى زاده شده است .
او خالق موجودات است ، نه زاينده آنها. كار او توليد نيست كه مثلِ خود را بوجود آورد، بلكه آوردن از نيستى به هستى است .
مادرى كه فرزند را مى زايد نوزاد از جنس او و مثل خود او يعنى انسان است ، امّا براى خدا مثل و شبيهى امكان ندارد كه خدا او را بزايد يا از او زاده شود. (لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَئْ)⁽²⁴³⁾
اين جمله در مقابل عقيده مسيحيان است كه عيسى را فرزند خدا مى پندارند و براى او همانند خداوند، خدائى قائلند. همچنين اين آيه اعتقاد مشركان ، كه فرشتگان را دختران خدا مى پنداشتند نفى مى كند و مى گويد: خداوند فرزندى نزائيده است چه پسر و چه دختر!
از چيزى زاده نشده است تا زاينده مقدّم بر او و برتر از او باشد.
وجود او مثل خروج ميوه از گل ، يا درخت از هسته نيست . مثل خروج آب از ابر، يا آتش از چوب نيست . مثل خروج كلام از دهان ، يا نوشته از قلم نيست . مثل خروج بو از گل ، يا طعم از غذا نيست . مثل خروج فكر از عقل ، يا درك از دل نيست . مثل خروج گرما از آتش ، يا سرما از برف نيست . او هست اما شبيه هيچ چيز و هيچكس نيست . نه آو در چيزى است و نه چيزى درون او. رابطه او با اشيا، رابطه والد و مولود نيست ، بلكه رابطه خالق و مخلوق است .
(وَ لَمْ يَكُنْ لُهُ كُفُواً اَحَدٌ)
و هرگز براى او همتا و همانندى نبوده است .
او نه در وجود همانند دارد، نه در كمال و نه در افعال .
او احد است و احدى كفو او نيست . او تنهاست و همسر و فرزندى ندارد! او همانندى ندارد تا همكار و شريك او باشد.
چگونه انسان جرئت مى كند مخلوق او را شريك او بداند و اين ظلم بزرگ را در حقّ او مرتكب شود: (اِنَّ الشِّرْك لَظُلْمٌ عَظيمٌ)⁽²⁴⁴⁾
اى نمازگزار! نه در نعمت هايى كه از جانب خدا به تو مى رسد ديگران را دخيل و شريك بدان و نه در كارهايى كه انجام مى دهى ، احدى بجز خدا را منظور بدار. چرا در فكرِ جلب نظر كسانى هستى كه مثل تو هستند، ضعيف و محتاج ، بدنبال جلب نظر خدائى باش كه نه مثلى دارد، نه ضعفى و نه احتياجى .
در پايان سوره اشاره اى گذرا به محتواى بلند آن داريم :
((قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ)) او يكتاست هم در ذات هم در صفات ، پس در شايستگى معبود بودن نيز يكتا و يگانه است .
((اَللّهُ الصَّمَد)) او بى نياز وهمه چيز به او نيازمند و در بى نيازى يكتاست .
((لَمْ يَلِدْ)) توليد مثل نمى كند تا شبيه و نظيرى داشته باشد.
((وَ لَمْ يُولَد)) او ازلى و ابدى است ، نه حادث كه از چيزى پيدا شده باشد.
((وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفواً اَحَدٌ)) نه همتا دارد نه همسر، نه شبيه ونه شريك .
اين سوره تمام رگه هاى شرك ، خرافات ، اوهام و عقايد انحرافى را از ساحت مقدس خدا نفى مى كند وتوحيد خالص ناب را به ما عرضه مى دارد.
طبق روايات آيات اين سوره ، تفسير يكديگرند⁽²⁴⁵⁾ و گويا اين سوره در معرّفى خداوند مرحله به مرحله پيش مى رود:
مرحله اوّل : 
(قُلْ هُوَ) بگو خداى من اوست . او كه از دسترس عقل و فكر بشر بدور واز ديده ها غائب و پنهان است .
در اين مرحله تمام توجه به ذات خداست نه صفات او. خود ذات به تنهايى براى محبوب بودن ومعبود واقع شدن كافى است . حضرت على عليه السلام مى فرمايد: ((وَ كَمالُ الاِْخْلاصِ نَفْىُ الصِّفاتِ عَنْه ))⁽²⁴⁶⁾ اخلاص كامل آنست كه بدون توجّه به صفات به خدا رو كنى . خدا را بخاطر خودش عبادت كنى نه به جهت نعمتهايى كه به تو ارزانى داشته است .
مرحله دوّم : 
(هُوَ اللّه )، او اللّه است . معبودى كه همه كمالات را داراست .
در اين مرحله ، ذات و صفات همراه آمده است . ((اللّه )) ذاتى است كه همه صفات نيكو را دربر دارد و لذا شايسته عبادت و پرستش است . چنانچه قرآن مى فرمايد: (وَ لِلّهِ الاَْسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها)⁽²⁴⁷⁾ تمام صفات و اسماى نيكو براى اوست ، پس او را بدان نامها بخوانيد.
شناخت خدا از طريق صفات ، مرحله دوّم است كه ((اللّه )) كلمه جامع تمام آن صفات است . توجه به خدا به واسطه صفات ، طريقى است كه در دعاها خصوصاً دعاى جوشن كبير جلوه مى كند كه خداوند را با هزار وصف مى خوانيم .
مرحله سوّم : 
(اَحَدٌ) او يكتاست و در يكتايى يگانه .
در اين مرحله ، توحيد مطرح مى شود، توحيد ذات و صفات . هم ذاتش يگانه است ، هم صفاتش يگانه و بى نظير، و هم وجودِ ذات و صفات او يكى است ، نه آنكه صفاتش وجودى زائد بر ذات داشته باشند.
او يكتايى است كه دوّمى و سوّمى ندارد. ميان ((واحِد)) و ((اَحَد)) تفاوت است . اگر گفتيم : احدى نيامد، يعنى هيچ كس نيامد و اگر گفتيم : واحدى نيامد، ممكن است دو نفر يا بيشتر آمده باشند. قرآن مى فرمايد: خداوند ((اَحَد)) است و نمى فرمايد: ((واحد)).
او ((يكتا)) است نه ((يكى )) كه ممكن باشد دوّمى و سوّمى هم داشته باشد.
مرحله چهارم :  
(اَللّهُ الصَّمَدُ) خدا بى نياز است .
در اين مرحله ، بى نيازى كه محور ذات و صفات الهى است به عنوان يكى از مهمترين اوصاف الهى مطرح مى شود. آنهم نه به شكل خبر كه بفرمايد: ((اَللّه صَمَدٌ))، بلكه به صورت وصفِ ثابت براى ((اللّه )) و لذا لفظ ((اللّه )) تكرار مى شود: ((اللّه الصَّمَد))
او يكتاست ، امّا بى نياز. غير او بسيارند، امّا سراسر نياز، و نظر همه نيازمندان تنها به سوى آن بى نياز!
مرحله پنجم :  
(لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً اَحَدٌ)
اين مرحله طبق روايات ، تفسيرِ ((اَلصَّمَد)) است . او بى نياز است ، نه به فرزند نياز دارد كه بزايد، نه محتاج پدر و مادر است كه زاده شود و نه همسر و همكار و همانندى بخواهد كه در كارها به او كمك كند.
اگر متولّد شود ازلى نيست و اگر متولّد كند ابدى نيست ، زيرا رو به كاهش و اضمحلال مى رود. و اگر مثل و مانندى داشته باشد بى رقيب نيست . و خداوند از همه اين امور منزّه و مبرّاست . (سُبْحانَ اللّهِ عَمّا يُشْرِكُونَ)⁽²⁴⁸⁾
ركوع و سجود 
ركوع 
يكى از اركان نماز ركوع است كه با كم و زياد شدن آن ، خواه عمدى يا سهوى ، نماز باطل مى شود. كلمه ركعت كه در شمارش بخش هاى نماز بكار مى رود از همين واژه ركوع است . قبيله بنى ثقيف از پيامبراكرم درخواست كردند، در نماز ركوع و سجود نداشته باشند و مى گفتند: خم شدن براى ما عار است . آيه نازل شد: (وَ اِذا قيلَ لَهُمْ ارْكَعُوا لا يَرْكَعُونَ)⁽²⁴⁹⁾ هرگاه فرمان ركوع به آنان داده شود ركوع نمى كنند.⁽²⁵⁰⁾
ديگران در برابر انسان هايى مثل خود خم مى شوند و تعظيم مى كنند، امّا شما تنها در برابر خالق خود خم شويد و تعظيم كنيد.
وقتى آيه (فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّك الْعَظيمِ)⁽²⁵¹⁾ نازل شد، پيامبر دستور دادند در ركوع خداوند را تعظيم كنيد و اين ذكر را در ركوع بگوييد: ((سُبْحانَ رَبِّىَ الْعَظيمِ وَ بِحَمْدِهِ))⁽²⁵²⁾ در روايات مى خوانيم : ركوع نشانه ادب است و سجود نشانه قرب به خدا، و تا ادب را خوب انجام ندهيد آماده قرب نمى شويد.⁽²⁵³⁾
ركوع ، راهى براى توبه و استغفار و عذرخواهى به درگاه خداوند است : (فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راكِعاً وَ اَنابَ)⁽²⁵⁴⁾
آثار ركوع 
امام باقر عليه السلام مى فرمايد: كسى كه ركوع خود را كامل انجام دهد از وحشت قبر در امان است .⁽²⁵⁵⁾
هرچه در برابر خداوند بيشتر خم شويم ، قدرت برخورد با شيطان و شيطان صفتان را بيشتر خواهيم داشت . امام صادق عليه السلام مى فرمود: ركوع و سجود طولانى ، ابليس را عصبانى كرده و مى گويد: واى بر من ! اين مردم با اينگونه بندگى ، ديگر مرا اطاعت نمى كنند.⁽²⁵⁶⁾
خداوند به فرشتگان مى گويد: ببينيد بندگان من چگونه مرا تعظيم مى كنند و در مقابل من ركوع مى كنند، من نيز آنان را بزرگ خواهم كرد و به آنان عزت و عظمت مى بخشم .⁽²⁵⁷⁾
امام صادق عليه السلام مى فرمايد: ركوع و سجود طولانى در طولانى شدن عمر مؤ ثر است .⁽²⁵⁸⁾
آداب ركوع 
در روايات مى خوانيم كه رسول خدا عليه السلام در ركوع چنان كمر مباركش را كشيده و صاف مى نمود كه اگر قطره آبى روى كمرش مى ريخت وسط كمر مى ماند و به سمتى جارى نمى شد.⁽²⁵⁹⁾
سفارش شده است در ركوع گردن خود را بكشيد تا رمز اين باشد كه من ايمان آورده ام گرچه گردنم در راه او برود.⁽²⁶⁰⁾
از ديگر آداب ركوع آنست كه مردان آرنج ها را همچون بال پرندگان به بيرون دهند، نه آنكه به پهلوها بچسبانند. كف دست را به زانوها بگذاريم و انگشتان دست را باز كنيم . پاها در يك خط، نه جلو و نه عقب ، و ميان دو پا به مقدار يك وجب فاصله باشد.
به هنگام ركوع نگاه به ميان دو قدم باشد و پس از ذكر ركوع ، در همان حال ركوع بر محمّد و آل محمّد صلوات بفرستيم . البتّه تكرار ذكر ركوع حداقل سه مرتبه مورد سفارش و عنايت است .⁽²⁶¹⁾
ركوع اولياى خدا 
امام صادق عليه السلام مى فرمايد: حضرت على عليه السلام به قدرى ركوع خود را طول مى داد كه عرق از ساق مباركش جارى مى شد.⁽²⁶²⁾
خود آن حضرت در اوّلين خطبه نهج البلاغه مى فرمايد: خداوند فرشتگانى دارد كه همواره در حال ركوعند و هرگز قيام نمى كنند.
البتّه در فرشته خستگى وگرسنگى مطرح نيست ، لذا انسان هاى عارف و عاشق كه چنين ركوع هاى طولانى انجام مى دهند، فرشتگان را به تمجيد خود وادار مى كنند. اين حالت اولياى خداست ، امّا حال ما چطور؟ پيامبر اكرم در مسجد نشسته بودند، مردى وارد شد و به نماز ايستاد، اما ركوع و سجودش را ناقص و سريع انجام داد. پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمودند: او همچون كلاغ نوكى زد ورفت ، اگر او با اين نماز از دنيا برود بر دين من نمرده است .⁽²⁶³⁾
سجود 
تاريخ سجده 
پس از آنكه خداوند آدم را آفريد به فرشتگان فرمان داد تا براى او سجده كنند،⁽²⁶⁴⁾ همه سجده كردن جز ابليس و خداوند او را بخاطر همين نافرمانى از درگاه خود راند.
اين ماجرا را قرآن بارها تكرار مى كند و مى دانيم كه تكرارهاى قرآن بى دليل نيست . گويا مى خواهد بگويد: اى انسانى كه همه فرشتگان بخاطر تو به سجده افتادند! چرا تو در برابر خداوند خالق سجده نمى كنى ؟ اى انسان ، ابليس بخاطر ترك سجده تو رانده شد، آنوقت تو كه سجده بر خداوند را ترك مى كنى چه انتظارى دارى ؟
ابليس كه بر تو سجده نكرد، مى گفت : من از انسان برترم ، آيا تو مى توانى بگويى : من از خداوند برترم ؟ تو كه زمانى هيچ بودى و وقتى هم بدنيا آمدى سراسر وجودت را ضعف و عجز فرا گرفته بود و در نهايت هم ، عاجزانه از دنيا مى روى ، چگونه در برابر آفريدگار هستى تكبر مى كنى ؟
به هرحال اولين فرمان خداوند پس از خلقت بشر، فرمان سجده بود.
اهميّت سجده 
سجده ، بهترين حالات انسان در برابر خداست .
سجده ، بهترين راه براى نزديكى به خداست . (وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ)⁽²⁶⁵⁾
نشانه ياران باوفاى پيامبر آن است كه آثار سجده در سيماى آنان ديده مى شود. (سيماهُمْ فى وُجُوهِهِمْ مِنْ اَثَرِ السَّجُودِ)⁽²⁶⁶⁾
سجده ، انسان را همگام و هماهنگ با كلّ هستى مى سازد، زيرا همه موجودات آسمان و زمين ، از ستاره و سبزه به درگاه الهى ساجد و خاضع اند. (وَ لِلّهِ يَسْجُدُ ما فِى السَّمواتِ وَ ما فِى الاَْرْضِ)⁽²⁶⁷⁾، (وَالنَّجْمُ وَ الشَّجَرُ يَسْجُدانِ)⁽²⁶⁸⁾
سجده ، هماهنگى با فرشتگان الهى است . حضرت على عليه السلام مى فرمايد: هيچ طبقه اى از طبقات آسمان نيست مگر آنكه گروهى از فرشتگان در حال سجده اند.⁽²⁶⁹⁾
سجده ، عالى ترين درجه عبوديت و بندگى است ، زيرا انسان بالاترين نقطه بدن خود، يعنى پيشانى را بر خاك مى سايد و اظهار ذلّت و عجز به درگاه عزيز قادر مى برد.
سجده ، عالى ترين مقام براى والاترين مردان و زنان عالم است . خداوند پيامبرش را فرمان به سجده مى دهد، آنهم نه فقط در روز كه بهنگام شب : (وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلاً طَويلاً)⁽²⁷⁰⁾ و خطاب به حضرت مريم ، آن زن پاك و عابد مى فرمايد: (يا مَرْيَمُ اقْنُتى لِرَبِّك وَاسْجُدى )⁽²⁷¹⁾
سجده ، كه بدنبال ركوع مى آيد مرحله اى كامل تر و بالاتر از آنست و نمازگزار را به اوج خضوع مى رساند، لذا در قرآن معمولاً اين دو در كنار يكديگر آمده است : (يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا)⁽²⁷²⁾، (تَريهُم رُكَّعاً سُجّداً)⁽²⁷³⁾
سجده ، رمز ايمان به آيات الهى است : (اِنَّما يُؤْمِنُ بِاياتِنا الَّذينَ اِذا ذُكِّروُا بِها خَرُّوا سُجَّداً)⁽²⁷⁴⁾
سجده هاى شبانه ، يكى از نشانه هاى بندگان صالح خداست : (عِبادُ الرَّحْمنِ... وَالَّذينَ يَبيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِياماً)⁽²⁷⁵⁾
سجده ، زينت نماز است پس آنرا نيكو بجاى آوريم . امام صادق عليه السلام مى فرمود: هرگاه نماز مى خوانيد ركوع و سجود آنرا نيكو انجام دهيد كه خداوند پاداشى هفتصد برابر بلكه بيشتر عنايت مى فرمايد.⁽²⁷⁶⁾
سجده ، مايه مباهات خداوند بر فرشتگان است و لذا عنايت الهى را بدنبال دارد، تا آنجا كه در هر سجده يكى از گناهان انسان محو و پاداشى بزرگ براى او ثبت مى شود.⁽²⁷⁷⁾ حضرت على عليه السلام مى فرمود: اگر انسان بداند بهنگام سجده چه رحمتى او را فرا گرفته است هرگز سر از سجده برنمى دارد.⁽²⁷⁸⁾
سجده ، روح خودخواهى و غرور را از ميان برده و انسان را از تكبّر نجات مى دهد.⁽²⁷⁹⁾
پيامبر مى فرمود: من در قيامت امّت خود را از آثار سجده كه بر پيشانى دارند مى شناسم .⁽²⁸⁰⁾ و آن گوشه از زمين كه بر آن سجده شده است ، در قيامت گواه عبادت انسان مى گردد⁽²⁸¹⁾ و در دنيا نيز از آن نقطه نورى به آسمانها مى رود.⁽²⁸²⁾
همانند ركوع ، سجود طولانى نيز سبب بقاى نعمت ها و طول عمر مى شود.⁽²⁸³⁾
سجده به قدرى مهم است كه خداوند به پيامبر عظيم الشاءنى همچون حضرت ابراهيم فرمان مى دهد كه مسجدالحرام را براى طواف كنندگان و قائمين و راكعين و ساجدين تطهير نمايد.⁽²⁸⁴⁾
حكمت هاى سجده 
از اميرالمؤ منين على عليه السلام درباره حكمت هاى سجده پرسيدند، حضرت فرمود: سجده اوّل ، يعنى آنكه در ابتدا خاك بودم و چون سر از سجده برمى دارى يعنى از خاك به دنيا آمدم . سجده دوم يعنى دوباره به خاك بازمى گردم و سر برداشتن از آن ، يعنى در قيامت از قبر برمى خيزم و محشور مى شوم .⁽²⁸⁵⁾
امام صادق عليه السلام مى فرمايند: چون سجده براى خداست پس نبايد بر خوردنى ها و پوشيدنى ها كه مورد توجه اهل دنياست ، سجده كرد. سجده بايد انسان را متوجه خدا سازد نه شكم و لباس و مادّيات .⁽²⁸⁶⁾
در حديث مى خوانيم : دليل سجده سهو براى هر كم و زيادى سهو و يا كلام و قيام و قعود نابجا، آن است كه ابليس تو را گرفتار حواس پرتى كرد و در نماز تو خللى ايجاد نمود، پس تو بعد از نماز دو سجده بجاى آور تا بينى او به خاك ماليده شود و بداند هر لغزشى ايجاد كند تو دوباره در برابر خداوند به سجده مى افتى .⁽²⁸⁷⁾
حضرت على عليه السلام فرمودند: ظاهر سجده ، صورت گذاردن بر خاك از روى اخلاص وخشوع است ، اما باطن آن دل كندن از همه امور فانى و دل بستن به سراى باقى ورهايى از تكبر، تعصّب و تمام وابستگى هاى دنيوى است .⁽²⁸⁸⁾
آداب سجده 
در اينجا به گوشه اى از آداب سجده كه در روايات آمده است ، اشاره مى كنيم :⁽²⁸⁹⁾
پس از ركوع براى آمدن به سجده ، دستها قبل از زانوها به زمين برسد. به هنگام سجده دستها در برابر گوش قرار گيرد، در مردان ، آرنج به زمين نچسبد و از دو طرف همچون دو بال باز باشد. نه فقط پيشانى بلكه بينى نيز بر خاك نهاده شود. هنگامى كه نمازگزار بين دو سجده مى نشيند، روىِ پاى راست را بر پشت پاى چپ بيندازد، بطورى كه سنگينى بدن روى سمت چپ بيفتد، زيرا كه چپ رمز باطل است و راست رمز حق .
در سجده ، علاوه بر ذكر واجب صلوات بفرستد، دعا كند و از خوف خدا اشك بريزد. هنگام برخاستن از سجده ، تكبير بگويد و بهنگام تكبير دستها را بالا بياورد.
خاك كربلا 
گرچه سجده بر هر خاكى ، بلكه هر سنگ و چوب پاكى جايز و صحيح است اما تربت امام حسين عليه السلام امتيازاتى دارد، كه امام صادق عليه السلام جز بر خاك كربلا سجده نمى كرد.
سجده بر خاك كربلا حجاب هاى هفتگانه را پاره مى كند. هم نماز را بالا برده و به قبولى مى رساند، هم نمازگزار را از قعر مادّيات بيرون كشيده و او را با جهاد و خون و شهادت آشنا مى سازد.
سجده بر خاك حسين ، يعنى نماز همراه ولايت .
سجده بر خاك حسين ، يعنى نماز همراه شهادت .
سجده بر خاك حسين ، يعنى بزرگداشت خاطره آنان كه براى نماز و در راه نماز خون دادند.
سجده بر خاك حسين ، يعنى هر روز عاشوراست و هر زمين كربلا.
سجده بر خاك حسين ، يعنى در راه مبارزه با ظلم ، سر و جان بده ، امّا تن به ذلّت نده .
آرى مزار حسين ، باغى از باغهاى بهشت و درى از درهاى آن است . دعا تحت قبّه آن حضرت ، مستجاب و نماز در آن مكان محبوب ومقبول خداست .
تسبيحى كه از آن خاك درست شود، اگر در دست بچرخد، براى صاحبش ‍ پاداش ((سبحان اللّه )) دارد، گرچه او ساكت باشد و اگر ذكر خدا بگويد و تسبيح را بچرخاند براى هر ذكرى 70 برابر پاداش مى گيرد.
مخفى نماند اهميتى كه براى خاك كربلا نقل شد تا چهار ميل از اطراف قبر امام حسين را در بر مى گيرد.⁽²⁹⁰⁾
سجده شكر 
سجده مخصوص نماز نيست ، بلكه در موارد ديگرى نيز مطرح است و حتى گاهى واجب مى شود، مانند تلاوت يكى از چهار آيه اى كه سبب سجده مى گردد.
يكى از موارد شكر، سجده شكر است كه به آن سفارش بسيار شده است .
سجده شكر، يعنى تشكر از نعمت هاى بى پايان الهى كه بر ما و خانواده ما نازل شده است . امام صادق عليه السلام مى فرمايد: هرگاه ياد نعمتى افتادى ، صورت خود را براى تشكر بر زمين بگذار و اگر ديدى كه مردم ترا مى بينند به احترام آن نعمت كمى خم شو.⁽²⁹¹⁾
پيامبر اكرم را ديدند كه از شتر پياده شد و پنج سجده كرد و فرمود: جبرئيل بر من نازل شد و پنج بشارت به من داد و من براى هر بشارتى يك سجده كردم .⁽²⁹²⁾
حضرت على عليه السلام گاه در سجده شكر بيهوش مى شد⁽²⁹³⁾ و از امام زمان عليه السلام نقل شده كه لازم ترين سنّت ها، سجده شكر است .⁽²⁹⁴⁾
در سجده شكر هرگونه ذكر و دعايى جائز است ، امّا گفتن ((شُكْرا لِلّه )) و ((اَلْحَمْدُ لِلّهِ)) و ياد نعمت بزرگ ولايت اهل بيت عليهم السلام سفارش شده است .⁽²⁹⁵⁾ خداوند مى فرمايد: پاداش كسى كه سجده شكر كند آن است كه من هم از او تشكر مى كنم .⁽²⁹⁶⁾
گرچه سجده شكر زمان و مكان بخصوص ندارد، اما بهترين زمان آن پس از هر نماز و به عنوان يكى از تعقيبات نماز است .
بركات سجده شكر 
در روايات ، آثار و بركات فراوانى براى سجده شكر بيان شده است كه ما بطور اختصار فهرست آنها را ذكر مى كنيم :
اگر در نماز نقصى بوده كه با نوافل هم برطرف نشده ، سجده شكر آنرا جبران مى كند. رضايت پروردگار را به دنبال دارد و فاصله ميان انسان و فرشتگان را برطرف مى كند. دعاى در سجده مستجاب مى شود و ثواب ده صلوات دارد و ده گناه بزرگ را محو مى كند.
در قدر و منزلت سجده شكر همين بس كه خداوند با آن بر فرشتگان مباهات مى كند.⁽²⁹⁷⁾
سجده هاى اولياى خدا 
امام صادق عليه السلام مى فرمايد: دليل آنكه حضرت ابراهيم به مقام خليل اللّهى رسيد، سجده هاى زياد او بر خاك بود.⁽²⁹⁸⁾
شبى كه بنا شد حضرت على در جاى پيامبراكرم بخوابد تا آن حضرت از تيغ دشمنان در امان بماند، از رسول خدا پرسيد: اگر من اينكار را بكنم جان شما به سلامت خواهد بود؟ وقتى پيامبر جواب مثبت داد، حضرت على لبخندى زد و به شكرانه اين توفيق سجده شكر كرد.⁽²⁹⁹⁾
وقتى سر بريده ابوجهل ، رهبر مشركان را به نزد پيامبر آوردند، حضرت سجده شكر كردند.⁽³⁰⁰⁾
امام سجّاد عليه السلام در پايان هر نماز به شكرانه انجام آن سجده شكر مى كرد و هرگاه بلائى از او دور مى شد و يا ميان دو مسلمان را اصلاح مى كرد به شكرانه آن سجده مى كرد. آن حضرت سجده خود را به قدرى طول مى داد كه غرق در عرق مى شد.⁽³⁰¹⁾