فصل هفتم :

نماز در اديان

شكى نيست كه بسيارى از احكام و تعاليم الهى اختصاص به دين اسلام ندارد بلكه مشترك بين همه اديان است. و پيروان اديان و مذاهب گذشته به آن اعتقاد داشته و عمل مىكردند.

به همين جهت مىتوان احكام و دستورات در اسلام را به دو دسته تقسيم نمود. قسم اوّل احكامى كه تاريخى بوده و داراى زمان مشخصى از صدور مىباشند و قسم دوّم احكام فرا تاريخىاند يعنى نمىتوان زمانى را براى صدور آنها تعيين و مشخص نمود.

و نماز يكى از آن احكام و دستوراتى است كه مختص دين اسلام نيست بلكه در ساير شرايع آسمانى و اديان الهى، اين امر عبادى وجود داشته است.

دليل اين ادعا هم اخبار و روايات معصومين(عليهم السلام) است و هم تاريخ اديان.

علت طرح فصلى جداگانه بنام «نماز در اديان» براى آگاهى و شناخت نسل جوان است به اين نكته كه نماز آنقدر در زندگى و حيات انسان مؤثر است كه نه تنها در اسلام اين همه به آن تأكيد شده و جزء واجبات دين به حساب آمده بلكه در همه اديان و مذاهب يكى از مهمترين عمل واجب «نماز» مىباشد. و اگر «نماز» تأثير و نقش بسزايى را در شكل دهى شخصيت انسان ايفا نمىكرد قطعاً جزء واجبات در اديان الهى و غير الهى شمرده نمىشد و صاحبان اديان پيروان خود را به عمل بدان ترغيب و تشويق نمىكردند.

لذا براى آگاهى و شناخت بيشتر به اين امر مهم، موضوع را مورد بررسى قرار مىدهيم.

نماز روش همه انبياى الهى

در كتب روائى و جوامع حديثى كه حاصل زحمات بزرگان و علماى دينى است احاديث و روايات بسيارى به چشم مىخورد كه معصومين(عليهم السلام) به اين نكته متذكر شدهاند. به چند روايت از باب نمونه اشاره مىشود.

رسول گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله وسلم) در حديثى فرمودهاند: الصلاةُ مِنْ شرايع الدين وفيها مَرضاةُ الربّ ـ عزّ وجلّ ـ فَهِىَ منهاجُ الانبياء.

«نماز از سنتهاى دين و مايه خشنودى پروردگار و راه و روش پيامبران است»(1).

و نيز فرمودهاند:

الصلاةُ منهاج الانبياء. «نماز راه و روش انبياء است»(2).

در حديثى ديگر خداوند خطاب به حضرت موسى(عليه السلام) چنين مىفرمايد: عليك بالصلاةِ فانَّها بمكان وَلَها عندى عهدٌ وثيقٌ. «بر تو باد به نماز، پس همانا نماز داراى مكان رفيع و پيمان محكمى پيش من مىباشد»(3).

از پيامبران و انبياى الهى گذشته روايات و احاديثى منقول است كه درباره اهميت و فضائل آن مىباشد. چنانچه از ابراهيم پيامبر(عليه السلام)وقتى كه همسر و فرزندش اسماعيل را به سرزمين مكه (حجاز) برد قرآن چنين نقل مىكند.

ربنا انى اسكنتُ مِنْ ذرّيتى بواد غيرَ ذى زرع عند بيتك المحرَّم ربّنا ليقيموا الصلاةَ.

«پروردگارا من بعضى فرزندانم را در سرزمين بىآب و علفى در كنار خانهاى كه حرم تو است ساكن ساختم تا نماز را برپا دارند»(4).

و از پندها و نصيحتهاى لقمان حكيم كه معاصر با داود پيامبر است قرآن مىفرمايد:

يابنىّ اقم الصلاةَ وامُر بالمعروف وانه عنِ المنكر واصبر على ما اصابك اِنّ ذلك مِنْ عَزْم الاُمور.

«پسرم! نماز را برپا دار و امر به معروف و نهى از منكر كن و در برابر سختىها و مصائبى كه به تو مىرسد با استقامت باش و صبور باش كه اين از كارهاى مهم و اساسى است»(5).

علاوه بر اينكه از اين طريق (طريقه اخبار و احاديث وارده از معصومين(عليهم السلام)) مطلب براى ما ثابت شده است. راه ديگرى براى اثبات موضوع وجوددارد و آن تاريخ اديان است كه نحوه عبادت پيروان آن را بيان مىدارد.

نماز در آئين زرتشت

مورخين تاريخ ظهور زرتشت را 6500 سال پيش از ميلاد مسيح(عليه السلام)دانستهاند. برخى او را اهل بلخ مىدانند و بعضى او را اهل رى و برخى ديگر او را از تبار آذربايجان مىشمارند. در نحوه خلقت او مسائلى را نقل مىنمايند كه مشابه خلقت انبياى الهى است امّا اين اقوال چندان محكم و مستحكم نمىباشند.

در تاريخ منقول است كه تعاليم او يكتا پرستى بوده و مردم را به اهورامزداى يكتا دعوت مىنمود. سفارش او اين بود: «حقيقت در جهان يكى است و آن يكتا پرستى است. در آن زمان در ايران دو گروه از مردم زندگى مىكردند دستهاى زندگى شهرى و به پرورش چهارپايان و زراعت مشغول بودند كه زرتشت از اين گروه بود و گروه ديگر چادر نشين و صحرا گرد بودند(6). پيروان اين آئين آداب و رسوم دينى خاصى داشتند كه مادر مقام بيان آن نيستيم. امّا آنچه كه براى ما اهميت دارد وجود عمل عبادى نماز است در اين كيش كه نحوه ايستادن به جهت خاص (قبله) و شرايط وضو و نماز بيان شده است.

قبله در آئين زرتشت

در كيش زرتشت، هنگام نماز خواندن تأكيد شده است كه بايد به جهت و سمت نور باشد از قبيل آفتاب، ماه، چراغ و آتش. زيرا آنان معتقدند كه نمىتوان براى خدا حدود وجهتى را معين نمود(7).

اين عمل براى آنها يك امر بسيار معقول و منطقى به شمار مىآمد بخاطر اينكه آنان نور را تجلّى حقيقت و روشنايى را نمودارى از معنويت و طراوت روح دانسته كه انسان را به تجليات انوار حقه الهى متوجه مىسازد بنابر اين با توجه به اين عقيده قبله زرتشتيان سمت و سوى مشخص و معيّنى نداشت بلكه هر جهتى كه نور وجود داشت همان سمت قبله آنان محسوب مىشد.

نحوه وضو ساختن پيروان زرتشت

در طريقه وضو گرفتن آنان دستها تا مچ و صورت تا بناگوش و بالاى پيشانى و نيز پاها تا قوزك را سه بار با آب تميز شستشو مىدادند. و در صورت عدم دسترسى به آب يا به خاطر زخم دست و صورت و يا علل ديگر سه بار دست را برروى خاك پاك مىزنند و سپس به پشت دست و صورت مىكشند كه آن را تيمم مىگويند(8).

نماز پنجگانه در كيش زرتشت

در آئين زرتشت براى هر شبانه روز پنج وقت نماز و عبادت درنظر گرفته شد كه آن پنج وقت عبارتند از:

1 ـ هاون گاه (havangah) كه از برآمدن خورشيد است تا نيمروز (ظهر).

2 ـ ريپت وين گاه (repithwingah) از هنگام ظهر است تا سه ساعت بعد از نيمروز.

3 ـ ازيرينگاه (oziringah) از ساعت سه بعد از ظهر تا اوّل شب و پيدا شدن ستاره.

4 ـ ايويس روتريم گاه (aiwisruthrimgah) از اوّل شب تا نيمه شب.

5 ـ اشهين گاه (ushinhingah) از نيمه شب است تا بر آمدن خورشيد.

هر يك از اين اوقات پنجگانه به اسم يكى از فرشتگان اختصاص دارد كه اسامى آنها آمده و لفظگاه در آخر هر يك به معنى وقت مىباشد(9).

شرايط درستى نماز

پيروان اين آئين همانند ساير شرايع الهى براى صحت و درستى نماز شرايطى را درنظر گرفته كه بدون آن نماز صحيح نمىباشد. آن شرايط عبارتند از:

1 ـ پاك بودن تن از هرگونه كثافت و نجاست.

2 ـ پاك بودن لباس از هرگونه پليدى.

3 ـ پوشيدن پيراهن سفيد و طنابى كه از پشم بافته شده و آن را با ترتيبى خاص به كمر مىبندند.

كيفيت نماز در كيشمانى

مانى را مورخين ايرانى و اهل بابل مىدانند او در نوروز سال 242 جوانى بيست و شش ساله بود كه خود را پيامبر قلمداد نمود و دين خود را در دربار شاپور اوّل، پادشاه ساسانى عرضه داشت ولى او مانى را آزاد گذاشت كه تبليغات آئين خود را به انجام رساند. او اولين كتاب خود را بنام «شاپورگان» نوشت و ادعا نمود كه پيامبرى كه حضرت عيسى وعده داد من هستم و آخرين فرستاده الهى مىباشم(10).

او تعاليمىرا بهپيروان خويش عرضهنمود كه يكى از احكام و فرامين او نماز چهارگانه است چهار نماز واجب در كيشمانى به اين ترتيب است كه:

اوّل بايد با آب روان يا راكد صورت و دستها و پاهاى خود را مسح نمود سپس روى به آفتاب ايستاد و بعد به سجده رفت و در حال سجده بايد گفت: مبارك است راهنماى پيامبر. مبارك است فرشتگان نگهبان او. مسبّحان لشكريان پرتو افشان او. سپس بلند شود و بايستد و دوباره به سجده رود و بگويد به پاكى ياد شده تو اى مانى پر تو افشان و راهنماى ما كه ريشه روشنايى و نهال زيستى و شجره بزرگ هستى كه تمامش بهبودى بخش است و نيز بلند مىشود و به سجده سوّم مىرود و اذكارى ديگر به زبان مىآورد و بعد از آن سر از سجده سوم برداشته و بلند مىشود و به سجده چهارم مىرود و ذكرهايى شبيه همان ذكرهاى قبلى را بر زبان جارى مىسازد و همينطور تا دوازده سجده بجاى مىآورد. پس از فراغت از اين نمازهاى دهگانه نماز ديگر را شروع مىكند(11).

و اوقات نمازهاى چهارگانه عبارتند از:

1 ـ وقت نماز اوّل در هنگام زوال خورشيد است.

2 ـ وقت نماز دوّم ميان زوال ظهر و غروب آفتاب است.

3 ـ وقت نماز سوم از غروب آفتاب است تا سه ساعت از شب گذشته.

4 ـ وقت نماز چهارم سه ساعت از شب گذشته تا نيمه شب.

و در تمام اين نمازها و سجدهها بايد همان كارى را انجام دهد كه در نماز اوّل به نام نماز بشير است بجا مىآورد(12).

عبادت در مكتب سيكها

سيكهيزم (sikhism) مذهبى است آميخته از دين اسلام و مذهب هندو. كه خداى آنها «ويشنو» مىباشد كه عده زيادى از هندوان پيرو آن خدا هستند. نكته قابل تذكر اين است كه سيكها نه هندو هستند و نه مسلمان. بلكه يك آئين ثالثى است كه از اختلاط و جمع نكات مشترك اين دو تشكيل يافت. اين كيش بواسطه مردى بنام «بابانانك» (babananak) تأسيس شد. و در قسمتى از شمال غربى هندوستان گسترش يافت و حدود چهارصد سال از تأسيس آن مىگذرد و در اين مدّت در همان ناحيه مانده و به كشورهاى ديگر رسوخ نكرده است(13).

تعاليم نانك بصورت ساده و آسان كه تركيبى از اسلام و هندو مىباشد براى پيروان آن مطرح گرديد.

اساس مكتب او توحيد است. او معتقد است كه خدا در سراسر عالم هستى حضور دارد و در دل آدمى جاى دارد. او مىگفت خدا را در خارج از دل جستجو مكن. زيرا او در همه دلها موجود است بوسيله تعليم معلم مىتوان به او دست يافت(14).

گوشهاى از عبادات آنها اين است كه: تو همانى كه نشان و رنگ و نژاد و فرقهاى ندارى. راز نامهايت را كسى آگاه نيست. سجده كنم تو را كه گنجينه جهانى. تو زيبائى. مخلوق ندارى و تو را پايانى نيست و هميشه پايدارى. از كسى هراس ندارى و كسى تو را نترساند. سجده كنم تو را كه طلسم كاملى و هميشه جاودان هستى. تمام احكام و فرامين از تو است و از غم و اندوه به دورى و... .

و مراسم آنها در معبدشان چنين است كه همه افراد بايد حتماً كلاهى بر سر نهند و اگر كلاهى نبود لا اقل دستمالى را بر سر گذارند و هر فرد سيك كه وارد مسجد و معبد مىشود با گامهاى كوتاه تا يك مترى محل قرارگاه كتاب مقدس آمده تعظيم نمايد و به سجده رود و...(15).

نماز در شريعت حضرت موسى(عليه السلام)

پيروان واقعى حضرت موسى كه امروزه ما آنان را بعنوان يهود مىشناسيم داراى تعاليم و احكامى مىباشند كه از پيامبر خود فراگرفتهاند. آنان كه تابع واقعى و حقيقى دين موسى(عليه السلام) باشند به اين فرامين و احكام مقيدند هر چند كه امروزه شايد بسيارى از ايشان به آن دستورات پشت پا زده باشند و ليكن تعاليم و دستورات دينى در متون دينىشان موجود و مورخين نيز از پيروان اين دين درگذشته مسائلى را نقل كردهاند. يكى از تعاليم و احكام عبادى آنها، نماز است. در دين يهود وارد شده است كه شبانه روز سه نماز بر آنان واجب است كه عبارتند از:

1 ـ وقت نماز صبحگاه قبل از طلوع آفتاب (طلوع فجر) است تا تقريباً هشت يا نه صبح.

2 ـ وقت نماز نيمروز پاسى از ظهر گذشته است تا غروب آفتاب.

3 ـ وقت نماز شامگاه از غروب آفتاب است تا ساعت دوازده شب (نيمه شب) و بعضى از شبها از ساعت 3 بعد از نيمه شب تا طلوع آفتاب مناجات مىخوانند.

شرايط و مقدمات نماز

هر گاه كسى بخواهد نمازش را صحيح بجا آورد بايد مقدمات آن را فراهم نموده و شرايط آن را واجد باشد. برخى از مقدمات و شرايط آن بدين شرح مىباشد.

1 ـ اگر كسى غسل جنابت بر گردن داشته باشد! ابتدا بايد غسل نمايد و لباسش را از هرگونه نجاست و آلودگى پاك سازد. سپس صورت و دستها را مىشويند و بطرف بيت المقدس ايستاده با خضوع و خشوع با يهوه (خداى يهود) راز و نياز مىكنند. اين سه نماز به خاطر قسمتهاى سهگانهكتاب مقدس مىباشد. آنان معتقدند كه اين قسمتهاى سهگانه كتاب مقدس (تورات) به قدرت و عنايت روح القدس نوشته شد و بدان وسيله خداوند و ذات مقدس گناهان افراد را مورد عفو و بخشش قرار مىدهد.

در تلمود يهود آمده است كه در نماز بايد حضور قلب كامل وجود داشته باشد و نماز كامل و واقعى نمازى است كه فرد تمامى حواس خويش را متمركز به آن نمايد. چنين نمازى مورد قبول واقع شده و اگر خواستهاى هم داشته باشد بر آورده مىگردد. امّا اين بدان معنا نيست كه اگر كسى نيّتش خالص نبوده يا قدرت تمركز حواس نداشته است بايد اين عمل دينى را ترك نمايد.

مشابه آنچه كه در اسلام درباره نماز آمده در شريعت موسى(عليه السلام)بيان شده است مسائلى از قبيل دعا براى همنوعان، انجام نمازهاى جماعت، بلوغ شرعى براى وجوب نماز و قداست كنيسه و معبد نكات اشتراك بين اسلام و يهود در خصوص نماز مىباشد.

2 ـ دومين مقدمه براى برپايى نماز، انداختن طليت (telit) بر دوش خصوصاً در نماز صبح مىباشد.

3 ـ بستن تفيلين (tephilin) به دست و پيشانى مقدمه ديگرى است كه بايد بدان توجه شود. (تفيلين دو محفظه چرمى كوچك مكعب شكل است كه تسمههاى چرمى به آن وصل شده و درون آنها ورقههاى نازكى از پوست قرار دارد كه روى آن چهار قطعه از مطالب تورات نوشته شده است.

در كتب دينى آنان آمده است كه هركس فرمان طليت و تفيلين را به دقّت بجاى آورد توفيق مىيابد كه در آينده در روز رستاخيز چند هزار خدمتگزار به خدمت او كمر بندند.

4 ـ مقدمه چهارم براى مردان گذاشتن كلاه بر سر و براى زنان پوشاندن موهاى سرخود مىباشد(16).

حفظ مقدمات چهارگانه فوق براى هر نمازگزارى لازم و ضرورى است يعنى اگر يكى از اين مقدمات و شرايط فراهم نبوده باشد نماز صحيح نخواهد بود. اين دستورى است كه در آئين حضرت موسى(عليه السلام)آمده است. هر چند كه بسيارى از پيروان اين پيامبر الهى بعدها بر اثر گذشت زمان مسير انحراف را طى نموده و به گمراهى كشيده شدهاند ولى انحراف و گمراهى ايشان دليل بر بطلان اصل اين شريعت آسمانى نيست.

ما مسلمانان معتقديم كه هم حضرت موسى(عليه السلام) پيامبر به حق خدا و فرستاده الهى است و هم شريعتى كه آورده در زمان خود حق بوده است ولى تدريجاً اين دين مورد تحريف محرّفان قرار گرفته و آنچه كه نبايد بر سر آن مىآمد وارد شد.

نماز در شريعت عيسى(عليه السلام)

شريعت مسيحى كه بعد از به انحراف كشيده شدن يهود از طرف خداوند بر عيساى پيامبر(عليه السلام) نازل شد تقريباً همه آنچه كه در يهود وجود داشته در آن نازل و بيان شده امّا اين شريعت هم مثل شريعت قبل، از انحراف و تحريف محفوظ نماند.

آنچه را مورخان در باب اعمال عبادى اين دين نقل مىكنند بدين شرح است:

در اين شريعت، نماز به شيوه خاصى كه در اسلام وجوددارد مطرح نيست بلكه بجاى نماز، دعاهاى التجا آميز در برابر خداوند تبيين شده است، بدين صورت كه فرد بايد ابتدا خود را تطهير نموده و روى زانو بنشيند و حاجات خود را با حالت مخصوص و آداب ويژه از خداوند بخواهد چون آنان معتقدند كه خداوند در جاى خاصى حضور نداشته بلكه در همه مكانها حاضر است و در هر زمانى با بندهاش ارتباط دارد بنابر اين مىتوان از طلوع فجر تا طلوع آفتاب و از مغرب تا نيمه شب با خداوند ارتباط برقرار نمود امّا روز را بايد براى امور مادى مشغول بود و اگر كسى در روز دست از كار بكشد و مشغول دعا و بيان حاجات خويش با خدا گردد جز اينكه از حيث مادى بر او زيانى وارد شود نفعى نمىبرد.

شرايطى كه براى اجابت دعا مطرح كردهاند تقريباً شبيه همان مقدمات و شرايطى است كه ما در ادعيه و عبادات خويش داريم مثل خلوص در دعا، اميد به خدا و پيدايش نيروى معنوى در كارهاى روزانه(17).

امروزه مسيحيّت با گروههاى متعدد كه به چشم مىخورند تقريباً در اين زمينه توافق دارند يعنى همه گروهها و دستجات مسيحى اعم از كاتوليك يا پروتستان يا لبيرال و يا محافظه كار در مسائل اعتقادى و اعمال عبادى موارد مشتركى را دارا مىباشند. شعائر مذهبى و آداب دينى غالباً در مكانهاى مشخص چون كليساها انجام مىگيرد و در روزهاى خاصى هم برگزار مىگردد(18). اين هم نوعى انحراف است كه بر اثر گذشت زمان در ديانت مسيحيت پيدا شد.

روح عبادت در مذاهب چين و ژاپن

با توجه به كثرت مذاهب در كشورهاى مختلف خصوصاً در چين و ژاپن كه دو كشور منحصر به فردى هستند كه بيشترين مذاهب و مكاتب را دارا مىباشند. هر چند كه غالب آن مذاهب و مكاتب، بشرى و غير الهى هستند. با مطالعه در آن مذاهب، نوعى عبادت و پرستش در آنها بچشم مىخورد. و صاحبان آن اديان نحوه و طريقهاى از عبادت را طراحى نموده و اطاعت و عمل آن را بر پيروان لازم و ضرورى دانستهاند.

كنفوسيوس در چين و شينتو در ژاپن شايد بيشترين پيروان را در اين دو كشور به خود اختصاص دادهاند. هر چند كه اين دو مذهب بيشتر به آداب و اخلاق توجه داشته، خصوصاً مذهب كنفوسيوس كه بيشتر بعنوان يك مكتب اخلاقى در چين معروف است. و ليكن برنامههاى عبادى و نوعى خاص از شيوه دعا كردن را به پيروان خويش توصيه مىكنند(19).

و همه اينها نشان دهنده نيازهاى روحى و فطرى انسانهاست يعنى وجود يك نوع خاص از عبادت در اديان الهى و غير الهى بدان معناست كه انسانها قادر نيستند كه همه نيازها و حاجات خود را به تنهايى بر آورده سازند و روح اجتماعى بشرهم توان و قدرت اين امر را ندارد.

پس اين انسان با همه توجهات و گرايشات دنيوى و مادى كه دارد هرگز خود را از مسائل معنوى و عبادت و پرستش به قدرت ما فوق و ما رواى قدرت بشرى بىنياز نمىبيند و اين از بديهىترين و روشنترين مسائل حيات بشرى است. اين امر آنچنان واضح و روشن است كه هرگاه كسى كه خواسته ادعاى آوردن شريعتى را در ميان بشر بنمايد مىدانست كه بايد مكتب او داراى يك سلسله برنامههاى عبادى و سلوك معنوى و دينى داشته باشد فلذا هيچ يك از بنيانگذاران و مؤسسين مكاتب و اديان بشرى، مذهب يا آئين براى بشر جعل نكرده و به ارمغان نياوردهاند مگر اينكه در آن برنامههاى اعتقادى و عبادى را گنجايندهاند. چون به اين نكته علم داشتهاند كه اگر از اين جهت نقصى وجودداشته باشد نفوذى پيدا نخواهند كرد. چنانچه بسيارى از مكاتب بشرى با نداشتن برنامههاى معنوى و يا ضعف آن به شكست منجر شدهاند.

نماز در اسلام

درباره جايگاه نماز در دين مبين اسلام قبلاً مطالبى را بيان داشتهايم و ليكن در اين بخش چون از نماز و عبادت در برخى از اديان الهى و مكاتب بشرى سخن گفتهايم. چند جملهاى را به مناسبت موضوع بيان مىداريم.

در دين اسلام كه كاملترين اديان الهى است و دينى است جاودانه و جهانى، نماز سرلوحه همه عبادتهاست و آن را ستون دين دانستهاند. اين عمل شبانه روز پنج بار بر هر مسلمانى واجب و لازم است و بايد به وقتش آن را انجام دهند چون ترك آن بزرگترين گناه و معصيت به حساب مىآيد. عقيده مسلمانان بر اين است كه نماز انسان را از هرگونه كارهاى زشت و ناپسند دور ساخته و مانع عظيمى در مقابل همه ظلمها و بىعدالتىها و رذايل پَست اخلاقى است. انسانى كه مسلمان است و اهل نماز باشد دروغ نمىگويد، حقوق ديگران را زير پا نمىگذارد، در امانت ديگران خيانت روا نمىدارد، بدنبال كسب حرام نمىرود، به همنوعان اذيّت و آزار نمىرساند.

مسلمان نمازگزار غيبت ديگران نمىكند، تهمت و افتراء نمىزند، كلمات زشت و قبيح بكار نمىبرد. فحاشى به برادران دينى حتى به همنوعانى كه مسلمان نيستند نمىكند. در محاكم قضايى شهادت دروغ نمىدهد. به بينوايان و محرومان تا آنجا كه توان و قدرت داشته باشد كمك مادى و معنوى مىنمايد. در برخورد با ديگران متعادل است. طورى رفتار نمىكند كه موجب تحقير ديگران گردد كبر و غرور را جزء شخصيت خود ندانسته بلكه مقام كبرايى را از آن پروردگار خويش مىداند. خلاصه اينكه نمازهاى واجب پنجگانه چنان براى يك مسلمان اثر بخش است كه مىتواند همه اوصاف و اخلاق انسانى را در او ايجاد و تمام صفات زشت را از او دور سازد.

علاوه بر نمازهاى پنجگانه كه براى هر مسلمانى اقامه و بجا آوردن آن واجب است نمازهاى ديگرى هم وجود دارد كه بسيارى از آنها مستحب مىباشند مگر چند نمازى كه در وقتهاى خاص واجب مىشوند. هر كدام از نمازهاى واجب و مستحب داراى مقدمات و شرايط خاصى هستند كه در رسالههاى عمليه مراجع بزرگوار تقليد بيان شده است.

البته نماز يكى از اعمال دينى است كه انجام آن براى هر فردى كه مسلمان است واجب مىباشد و در كنار آن اعمال عبادى ديگرى نيز مطرح است.

اين بود خلاصهاى از بحث نماز و عبادت در اديان مختلف كه به اختصار بيان نموديم.

و هدف از تبيين اين بخش اين بوده است كه براى جوانان روشن سازيم برنامه نماز و عبادت هيچ اختصاصى به دين اسلام ندارد بلكه هر مكتب و آئينى چنين برنامهاى را براى پيروان خود در نظر گرفتهاند و نبود و كاستى برنامه عبادى در كنار برنامه اعتقادى در هر دينى نشانه بزرگترين ضعف در آن است و دقيقاً چنين است كه هيچ مكتبى بدون وجود برنامه معنوى و عبادى پايدار نخواهد بود. و اين جهت قضيه است كه اديان و مكاتب را دوام و قوام مىبخشد.

وقتى كه براى ما روشن شد كه در همه اديان مسائل عبادى وجوددارد و هيچ مكتبى بدون دستور عملى همراه نيست چرا به دستورات و تعاليم بشرى تن دهيم و خود را مقيد به برنامههايى بنمائيم كه ساخته و پرداخته فكر ناقص بشرى است. و وقتى كه انسان حتماً بايد تحت يك سلسله قوانين و برنامههايى تحت عنوان دين زندگى كند چرا به قانون خالق و پروردگار خويش تن ندهد و تسليم نگردد اگر انسان ذاتاً و فطرتاً بنده و عبد خلق شد چرا خود را بنده و عبد خالق خود درنياورد و چرا بندگى و بردگى انسانهاى ديگرى را بنمايد كه در خَلق و خُلق همتاى اويند.

براى ما مسلمان بسيار روشن است كه فقط در تدوين برنامههاى الهى سعادت و نيكبختى نهفته است و انجام همان برنامهها متضمن كمال و سعادت حيات بشرى است كه اين تعاليم در اديان الهى گذشته يعنى يهود و مسيح وجودداشت و آنان كه در همان زمان بدان عمل مىكردند راه درستى را طى مىكردند امّا بعد از ظهور اسلام آن تعاليم الهى بصورت كامل در اين دين مطرح و بيان گرديد و اگر سعادتى براى بشر در دنيا و آخرت باشد در همين دين نهفته است. نه در اديان و مكاتب بشرى كه امروزه با شعارهاى پر طمطراق خود تبليغات دامنه دارى را به راه انداخته و جوانان مسلمان را در كشورها و جوامع اسلامى نشانه گرفته و هدف خويش قرار دادهاند.

پس بيائيم به تعاليم اسلام و اعمال عبادى آن خصوصاً به نماز خود را مقيد سازيم تا كمال و سعادت را براى خويش و جامعه خود تضمين نمائيم.

پى‏نوشتها:‌