(1) - سيماى كارگزاران على بن ابى طالب اميرالمؤ منين (عليه السلام )، ج 2، ص 243.
(2) - الغارت ، دو جلدى ، ج 1، ص 231 و يك جلدى ، ص 146؛ وسائل الشيعه ، ج 18، ص 415.
(3) - اين قسمت را شيخ طوسى (ره ) در تهذيب و استبصار به سند معتبر از امام صادق از پدرانش (عليه السلام ) نقل كرده است كه محمدبن ابى بكر طى نامه اى كه به على (عليه السلام ) نوشت ، از حكم مردى كه با زنى يهودى و نصرانى زنا كرده سؤ ال نمود و حضرت پاسخ داد: اگر مرد زن دارد (محصن است ) او را رجم كن و اگر زن ندارد در نوبت او را صد ضربه شلاق بزن و زن را نزد هم كشيشانش بفرست تا آن گونه كه مى خواهند با وى عمل كنند (تهذيب ، ج 10، ص 15؛ استبصار، ج 4، ص ‍ 207؛ وسائل الشيعه ، ج 18، ص 361).
(4) - الغارات ، ص 143.
(5) - الغارات ، دو جلدى ، ج 1، ص 252 و يك جلدى ، ص 159.
(6) - شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد، ج 6، ص 72.
(7) - اين بر عكس آن چيزى است كه قبلا نقل شد، احتمالااشتباه از راوى باشد.
(8) - الغارات ، يك جلدى ، ص 143 و دو جلدى ، ج 1، ص 23.
(9) - الغارات و تحف العقول .
(10) - تمام آنچه ذكر شد در الغارات جداى از عهدنامه ذكر شده كه با توجه به آنچه در تحف العقول آمده ، آن را در آغاز عهدنامه محمدبن ابى بكر ذكر كرديم (الغارات ، ج 1، ص 277؛ بحارالانوار، قديم ، ج 8، ص ‍ 546 و جديد، ج 33، ص 542؛ نهج السعاده ، ج 4، ص 103).
(11) - تحف العقول ، ص 177؛ نهج البلاغه ، نامه 27، با اندك تفاوت در عبارت .
(12) - تحف العقول ، ص 177.
(13) - با اين كه حضرت فرمود مؤ من براى سه چيز عمل مى كند به حسب ظاهر دو چيز بيشتر ذكر نشده كه ، خير دنيا و آخرت و ممكن است خير سومى كه مورد نظر حضرت بوده خير دنيا وآخرت با هم بوده كه حضرت امير (عليه السلام ) آن را در صفات متقين ذكر كرده كه هم از نعمت هاى دنيوى استفاده مى كنند. هم از نعمت هاى الهى در بهشت بهره مند مى گردند.
(14) - تمام اين توصيف ها بر گرفته از آيات قرآن است .
(15) - الغارات ، يك جلدى ، ص 153 - 154؛ دو جلدى ج 1، ص 243؛ شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد، ج 6، ص 70؛ بحاالانوار، قديم ، ج 8، ص 547 و جديد، ج 33، ص 547.
(16) - زيارت در اينجا به معناى ديدار حسى نيست بلكه مشاهده قدرت و جلال و نور حق است مانند آيه شريفه ((الى ربها ناظره ؛ در روز قيامت به پروردگارش مى نگرد)) (قيامت (75) آيه 23).
(17) - امالى ، مفيد، ص 266؛ نهج السعاده ، ج 4، ص 118؛ تحف العقول ، ص 178. اين قسمت در الغارات و منابعى كه از آن نقل كرده اند، ذيل نامه مستقل ديگرى آمده است ؛ الغارات ، يك جلدى ، ص 145، دو جلدى ، ج 1، ص 230؛ شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد، ج 6، ص 67؛ نهج السعاده ج 4، ص 102؛ بحارالانوار، قديم ، ج 8، ص 546 و جديد، ج 33، 543 و نهج البلاغه ، ذيل نامه 27.
(18) - اين قسمت در مصادر ياد شده با تفاوت در عبارت آمده است : بحارالانوار؛ شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد؛ امالى ، مفيد؛ نهج السعاده ؛ تحف العول ؛ الغارات ؛ نهج البلاغه .
(19) - آنچه مربوط به وضو است از امالى ، مفيد نقل شد، و نقل الغارات در اين قسمت تحريف شده و بر خلاف روش پيامبر و شيعه است و حتى ابن ابى الحديد آن گونه كه در الغارات آمده ، ذكر نكرده و در آن جا درباره وضو چنين آمده : ((فاءت به على وجهه ، فالوضوء نصف الايمان )) و بحارالانوار با اين كه از الغارات نقل كرده اين قسمت را مانند آنچه در شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد، ذكر نموده است و در تحف العقول در اين قسمت آمده ((و لا صلاه لمن لا وضوء له )).
(20) - در بعضى نسخه ها ((و لا تخففها)) آمده ، يعنى نماز را سبك نشماريد و به آن بى توجه نباشيد.
(21) - امالى ، مفيد، ص 267؛ نهج السعاده ، ج 4، ص 119؛ الغارات ، يك جلدى ، ص 155.
(22) - نسخ بدل از امالى ، مفيد و نهج السعاده است .
(23) - الغارات ، يك جلدى ، ص 156؛ بحارالانوار، قديم ، ج 8، 548 و جديد، ج 33، ص 549؛ ذكر ركوع و سجود در امالى مفيد نيامده است .
(24) - امالى ، مفيد، ص 268؛ نهج السعاده ، ج 4، ص 120؛ الغارات ، يك جلدى ، ص 156؛ تحف العقول ، ص 179، نهج البلاغه ، ترجمه فيض ‍ الاسلام ، خطبه 27، ص 888.
(25) - اين قسمت كوتاه در اين منابع آمده است : بحارالانوار، ج 33، ص ‍ 549؛ شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد، ج 6، ص 71؛ الغارات .
(26) - قسمت مربوط به روزه و اعتكاف فقط در الغارات و بحارالاءنوار آمده و در شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد و امالى مفيد اين قسمت نيامده . الغارات ، يك جلدى ، ص 158 - 159 و دو جلدى ، ج 1، ص 249 - 250؛ بحارالانوار، قديم ، ج 8، يك جلدى ص 548 و جديد، ج 33، ص ‍ 550.مجلسى اين حديث نبوى را به نقل از نامه اميرالمؤ منين به محمدبن ابى بكر در بحارالانوار، ج 94، ص 108 نيز نقل كرده است .
(27) - ر.ك : بحارالانوار، ج 33؛ شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد؛ الغارات ؛ تحف العقول ؛ نهج البلاغه ؛ امالى ، مفيد؛ نهج السعاده با تفاوت در عبارات .
(28) - ر.ك : امالى ، مفيد، ص 269؛ نهج السعاده ، ج 4، ص 122؛ تحف العقول ، ج 6، ص 71؛ بحارالانوار، ج 33، ص 550.
(29) - لقمان (31) آيه 17.
(30) - آيه تنها در تحف العقول آمده است .
(31) - امالى ، مفيد، ص 269؛ نهج السعاده ، ج 4، ص 122 - 123؛ الغارات و بحارالانوار با تفاوت اندك . در ترجمه اين نامه از ترجمه الغارات دانشمند محترم محمد باقر كمره اى استفاده شده است .