راه مقابله با مشکلات جوانی از دیدگاه نهج البلاغه

محمد دشتی

- ۲ -


راه مقابله با مشكلات جوانى از ديدگاه نهج البلاغه

وقتى نوجوان آرام دوران نوجوانى را پشت گذارد وارد مرحله اى حساس زيبا نام جوانى مى شود كانون قدرت تحرك عواطف احساسات است. مشكلات از نظر روانى دامنگير اوست اگر به درستى شناسائى نشود، و روشهاى صحيح اخلاقى، تربيتى با آن مقابله نگردد، خطرات فراوانى بر سر راه تكامل جوانان قرار خواهد گرفت كه در آينده ى زندگى آنان نقش تخريبى غيرقابل جبرانى دارد.

امروز در كشورهاى پيشرفته، شناسائى برخى از مشكلات روانى جوانان و شيوه هاى درمان آن برعهده ى روانشناسان و روانكاوان است كه با كاوش در روان جوانان با شيوه هاى صحيح آناليز ''پسى كاناليزم'' تلاش دارند تا ريشه هاى بدانديشى ها، اضطرابها، و بيماريهاى روانى را كشف كنند، سپس با روشهاى كاربردى ''روان درمانى'' آن را از ناخودآگاه روح آدمى بزدايند.

در صورتى كه مسئله ى بيماريهاى روانى، و شيوه هاى درمان روح آدمى در چهارده قرن قبل در مجموعه ى تعاليم حضرت اميرالمومنين عليه السلام مطرح بوده است كه امروز افق علم روانشناسى روز، مى خواهد به مرزهاى دانش علوى نزديك شود كه برخى از نمونه هاى آن را در اين جزوه مطالعه خواهيد كرد.

راه درمان بيماريهاى روانى

درگذشته هاى دور باور نمى كردند كه انسان داراى روح و روان است. و با اصالت دادن به ماده ''ماترياليسم'' و رواج مكاتب مادى، اصالت روح ''اسپريتيسم'' را انكار مى كردند.

اثبات اصالت روح

پس از آنكه به روح و اصالت روح ايمان آوردند، نمى دانستند كه روح چونان جسم آدمى بيمار مى شود، آفت زده مى گردد، خسته مى شود، زنگار مى گيرد. كه هم اكنون با پيشرفت علوم روانشناسى و روانكاوى، حقائق ياد شده را باور كردند. امام على عليه السلام در نهج البلاغه در چهارده قرن قبل، هم به اصالت روح آدمى اشاره فرمود، و هم بيماريهاى روانى را برشمرد، و هم روانشناسى درمنى، يا روان درمانى را مطرح كرد، و شيوه هاى صحيح روانكاوى و پالايش روح را از نظر كاربردى به بحص و بررسى گذاشت.

1- قال على عليه السلام:

ان هذه القلوب تمل كما تمل الابدان فابتغوا لها طرائف الحكم

امام على عليه السلام فرمود:

"همانا اين روح هاى شما چونان بدنهاى شما خسته و افسرده مى شوند، براى درمان آنها از كلمات زيبا و حكمت آميز استفاده كنيد [ 10 ]

هرگاه ناراحت و افسرده ايد، روح و روان را با شنيدن يك نوار اخلاقى، از يك استاد خودساخته ى اخلاق، دگرگون و شاداب سازيد.

در خدمت عارف پاك باخته اى زانو زده سخنان زيبا و پرجاذبه اخلاقى، عرفانى بشنويد. اشعار زيبا و حكيمانه اى را مطالعه كنيد يا بشنويد. در اين رهنمود، امام عليه السلام به ''اصالت روح'' و ''بيماريهاى روانى'' و روش درمان بيماريهاى روانى اشاره فرمود

راه درمان روان

امام در رهنمود ديگرى، قرآن و آشنائى با معارف گرانسنگ آن را درمان انواع بيماريهاى روانى معرفى مى كند زيرا كه مباحث در راستاى شناخت روح و روان و روش هاى درمان بيماريهاى روانى است.

2- قال على عليه السلام:

و تعلموا القرآن فانه احسن الحديث، و تفقهوا فيه فانه ربيع القلوب

امام على عليه السلام فرمود:

"قرآن را بياموزيد كه بهترين گفته هاست، و در قرآن فراوان بيانديشيد كه بهار دلهاست" [ 11 ]

شنيدن آيات قرآن و مطاله و ارزيابى مطالب آن از نظر ''گفتار درمانى'' فوائد و آثار فراوانى دارد.

راه مقابله با خجالت كشيدن

يكى از بيماريهاى روانى كه ممكن است مشكلات اخلاقى در روابط اجتماعى براى جوانان پديد آورد خجالت كشيدن افراطى است.

البته بسيارى خجالت مى كشند و در هر كارى و در هر اجتماعى شركت نمى كنند، هر حرفى را نمى زنند كه نوعى خويشتن دارى و حفظ نفس است و. مى تواند پسنديده باشد و تا حدودى بخصوص براى بانوان لازم است.

اما خجالت كشيدن افراطى كه عامل انزواطلبى و كناره گيرى از جامعه مى شود، براى جوانان خطرساز است و مى تواند آنان را از روابط اجتماعى دور نگه داشته و تبديل به انسانهاى خود محور و ايده ال گرا نمايد.

راه درمان خجالت زدگى

روانشناسان تربيتى مى گويند

اگر جوانان دچار حالت ''خجالت كشيدن افراطى'' شدند يكى از راههاى درمان آن، كشاندن آنها به زندگى اجتماعى و شركت دادنشان به مراسم عمومى و اجتماعات گوناگون در مناسبتهاى سياسى است، تا روح انزواطلبى در زندگى اجتماعى تعديل شود. امام نيز زندگى اجتماعى را توصيه مى كنند.

3- قال على عليه السلام:

و الزموا السواد الاعظم فان يد الله مع الجماعه امام على عليه السلام فرمود:

"به جمعيت هاى بزرگ بپيونديد زيرا دست خدا با جماعت است" [ 12 ]

خطرات انزواگرايى

پس از طرح ضرورت زندگى اجتماعى، به خطرات انزواگرائى و تنهائى مى پردازد و هشدار مى دهد كه انسانهاى تنها و خودمحور به كمال اخلاقى نخواهند رسيد. و در انواع مشكلات درهم شكسته خواهند شد.

4- قال على عليه السلام:

و اياكم و الفرقه، فان الشاذ من الناس للشيطان كما ان الشاذ من الغنم للذئب

امام على عليه السلام فرمود:

"از تنهائى و پراكندگى بپرهيزيد، زيرا انسان تنها طعمه ى شيطان است چونان كه گوسفند تنها طعمه ى گرگ مى باشد"  [ 13 ] پس نوجوان يا جوانى را كه دچار خجالت افراطى است بايد به اجتماعات كشاند، تا در اجتماعات شركت كند، در ميان دوستان و آشنايان مقاله اى بخواند، در روابط اجتماعى خانوادگى، مهمانها را پذيرائى كند تا به تدريج خجالت كشيدن او تعديل شود.

راه مقابله با ترسيدن

يكى ديگر از آفات جوانى، ترسيدن است.

درست است كه ترس در انسان ريشه در غريزه دارد، و تا حدودى غريزه ى ترس و ترسيدن براى انسان مفيد است و عامل بازدارنده اى است كه دست به هر كارى نزند، و با احتياطهاى لازم زندگى كند.

اما اگر غريزه ى ترس از اعتدال خارج شد، و جوان تبديل به انسانى ترسو و بزدل گرديد، ديگر نمى تواند در بازسازى جامعه ى خود نقشى داشته باشد و جرات كارهاى مفيد و لازم را نيز ندارد و تبديل به انسانهايى ذلت پذير و بى تفاوت مى گردد كه خطر بسيار مهمى است.

راه درمان ترس

يكى از راههاى درمان ترسيدن، تماس مستقيم يا دخالت كردن در همان كارى است كه انسان از آن مى هراسد، بايد نزديك شد و از نظر كاربردى در عمل به مقابله پرداخت تا ترس زايل گردد. اگر از تاريكى مى ترسد، سعى كند در تاريكى راه برود، قدم بزند اگر از آب رودخانه يا دريا مى ترسد سعى كند با وسائل لازم در آنجاها شنا كند. وارد آب شود، و با عمق آبها آشنا گردد اگر مى ترسد كارى را خراب انجام دهد، به همان كار بپردازد، و بارها و بارها تمرين كند تا ترس و واهمه از جان او رخت بربندد.

5- قال على عليه السلام:

اذا هبت امرا فقع فيه فان شده توقيه اعظم مما تخاف منه امام على عليه السلام فرمود:

"هرگاه از چيزى مى ترسى، خود را در آن بيفكن كه گاهى ترسيدن از آن چيز مهم تر از واقعيت خارجى است" [ 14 ]

انسان بايد بداند كه قابليتهاى وجودى او والاتر از انواع ترسهاست، چيزى نيست كه قابل حل شدن نباشد، مشكلى نيست كه آسان نگردد، و ترسى نيست كه برطرف نشود

پس ترسيدن يكى از غرائز روان آدمى، و يكى از نعمتهاى الهى است كه براى ارزيابى صحيح مسائل، و احتياطهاى ضرورى در امور زندگى، لازم است، اما نبايد در وجود آدمى طغيان كند و انسان را موجودى ترسو و كم جرات مبدل سازد.

نقش ترس از خدا

يكى ديگر از روشهاى مقابله با ترس، ياد خدا، و توجه به قدرت لايزال الهى است. كه هرگونه ترسى را از دلها مى زدايد، انسانى كه تنها از خدا مى ترسد، از چيز ديگرى هراس ندارد.

6- قال على عليه السلام:

و كل رجاء الا رجاء الله تعالى فانه مدخول، و كل خوف محقق الا خوف الله فانه معلول

امام على عليه السلام فرمود:

"هر اميدى جز اميد به پرودگار، بيهوده است، و هر ترس قطعى جز ترس از خدا نادرست است" [ 15 ]

راه مقابله با طغيان شهوت

غريزه ى شهوت، يكى از نعمتهاى الهى عطا شده به انسان است، تا:

نسل آدمى تداوم يابد، و زندگى زناشوئى شكل گيرد، و خانه و خانواده سامان يابد، و بخشى از لذتهاى حلال و سرگرمى هاى مفيد انسان تحقق پيدا كند. از اين رو غريزه ى شهوت چونان ديگر غرائز مشترك ميان انسان و ديگر حيوانات، بايد كنترل و تعديل شود، و در پرتو قوانين و مقررات الهى مانند، ازدواج دائم يا موقت، تك همسرى يا تعدد زوجات، ارضاء شود، و جايگاه شايسته ى خود را بازيابد.

در اسلام هرگز با غريزه ى شهوت برخوردهاى غيرمنطقيط نشده است كه عده اى به رياضت كشيدن تن در دهند و يا ترك لذت و ترك شهوت را تبليغ كنند.

غريزه ى شهوت بايد چونان غريزه ى علم خواهى، تشنگى و گرسنگى، يا دوست يابى، شناسائى و تعديل گردد.

ضرورت كنترل شهوت

اما آنچه كه براى نسل جوان خطرساز است، طغيان شهوت و روى آوردن به شيوه هاى غلط استفاده از آن است، اگر همه ى وجود جوان را تحريكات شهوانى پرسازد، و با مشاهده ى عكسهاى مبتذل و فيلمهاى مسموم، تحريك شود، و شهوت تعديل نگرد ، نسل جوان به انواع آلودگى ها مبتلا شده و همه ى سرمايه هاى علم و عقل و ارزشهاى انسانى خود را از دست مى دهد و اصالت خانواده و سلامت نسل، ضربه پذير مى شود.

امام نسبت به كنترل شهوت رهنمود مى دهد.

7- قال على عليه السلام:

فرحم الله امرا نزع عن شهوته، و قمع هوى نفسه امام على عليه السلام فرمود:

"خدا رحمت كند كسى را كه شهوت خود را كنترل كند و هوسهاى سركش را در جان خود ريشه كن سازد" [ 16 ]

راه مقابله با شهوت حرام

پس از طرح اصل تعديل و كنترل شهوت به يكى از راههاى مقابله اشاره مى كند و آن آخرت طلبى و توجه به بهشت جاويدان است.

8- قال على عليه السلام:

فمن اشتاق الى الجنه سلا عن الشهوات، و من اشفق من النار اجتنب المحرمات

امام على عليه السلام فرمود:

"كسى كه مشتاق بهشت است از شهوات ناروا فاصله مى گيرد، و كسى كه از آتش جهنم هراس دار از حرام الهى پرهيز مى كند" [ 17 ]