بار ديگر به بررسى فرضهاى نصب امام به ولايتعهدى مى‏پردازيم. در يك فرض بايد بگوييم: وظيفه حضرت همكارى شديد بوده و آن فرضاين است كه فضل شيعه بوده و ابتكار عمل به دست او مى‏باشد. در اين جا اعتراضى بر حضرت نيست و اگر باشد، اين است كه چرا جدى قبول نكرد و از همين جدى قبول نكردن و نيز برخورد امام با سهل، خلاف اين فرض معلوم مى‏شود. فرض ديگر، اين بود كه ابتكار از فضل باشد و او قصدش قيام عليه اسلام باشد كه در اين جا نيز كار حضرت، صد در صد صحيح بوده است؛ زيرا كه دفع افسد به فاسده كرده.

يك فرض اين است كه بگوييم ابتكار عمل با خود مأمون بوده و وى در ابتدا - مطابق نظر شيخ صدوق و شيخ مفيد - واقعا حسن نيت داشته، ولى در انتها تغيير عقيده داده است. در اينجا علت امتناع حضرت رضا (عليه السلام) اين است كه مى‏دانسته مأمون تحت تأثير احساسات آنى قرار گرفته و بعدا پشيمان مى‏شود. البته اكثر علما با اين نظر موافق نيستند و معتقدند مأمون از ابتدا حسن نيت نداشت و نيرنگ سياسى اى در كار بود. همان طور كه قبلا اشاره شد در روايات ما اين مطلب هست كه حضرت رضا (عليه السلام) در يكى از سخنانشان به مأمون فرمودند: من مى‏دانم كه تو مى‏خواهى به اين وسيله مرا خراب كنى.

اما اشكال بيشتر در آن حالت است كه ابتكار عمل از مأمون بوده و او سؤء نيت داشته باشد كه شايد بعضى بگويند: حضرت بايد مقاومت مى‏كرد تا كشته مى‏شد. از نظر شرعى مى‏دانيم كه خود را به كشتن دادن، گاه جايز مى‏شود. (به شرايطى كه اثر كشته شدن بيشتر از زنده ماندن باشد، يا امر داير باشد كه شخص يا كشته شود و يا فلان مفسده بزرگ رإ؛ّّ متحمل شود؛ مثل قضيه امام حسين (عليه السلام). ولى آيا شرايط امام رضا (عليه السلام) نيز آن چنان بود؟ حضرت رضا (عليه السلام) مخير مى‏شود بين يكى از دو كار: يا ولايتعهدى؛ به اين شرط كه مسؤليت كارهاى دستگاه، به عهده حضرت نباشد و يا كشته شدن، كه بعد هم تاريخ بيايد، او را محكوم كند. قطعا اولى را بايد انتخاب كند؛ زيرا صرف همكارى كه گناه نيست؛ نوع همكارى مهم است. گاهى وارد شدن به دستگاه ظلم و جور، جايز است و آن وقتى است كه بتوانيم به اسلام، استفاده‏اى برسانيم. اگر بتوانيم از طريق آن، امر به معروف و نهى از منكر بكنيم كه وارد شدن به آن واجب است و در سيره ائمه (عليهم السلام) نيز مى‏بينيم كه افرادى را در دستگاه دشمن نگاه مى‏داشتند و استدلال خود حضرت رضا (عليه السلام) در مقايسه با حضرت يوسف؛ كه او پيامبر بود و من وصى پيامبر، او از مشرك، تقاضيايى كرد و من مجبور به قبول آن از سوى مسلمانى شدم؛ او خود تقاضا كرد و من مجبور شدم‏(56)، نشان مى‏دهد كه صرف همكارى با حكومت ظلم، گناه نيست، مهم چگونگى آن است. و مى‏بينيم كه در مدت ولايتعهدى امام، كارى به نفع عباسيان صورت نگرفت، ولى حضرت با تثبيت شخصيت علمى خود از طريق دستگاه خلافت و جواب به شبهات علمى به نفع اسلام هم كار كرد(57).

سخنى در مورد امام حسن عسكرى (عليه السلام)

حضرت امام حسن عسكرى (عليه السلام) از ائمه‏اى هستند كه تحت فشار بسيار بودند؛ زيرا كه ائمه هر چه به دوره امام عصر عجل الله تعالى فرجه نزديك مى‏شدند، كار بر آنها سخت‏تر مى‏شد. بنا به نص تاريخ، تمام مدت شش سال امامت ايشان، حضرت در محله العسكر - كه يك پادگان نظامى بود - يا در حبس بودند؛ يا آزاد ولى ممنوع الملاقات. علت عمده اين كه اين قدر امام (عليه السلام) تحت نظر بودند، اين بود كه دستگاه حكومت مى‏دانست مهدى امت از صلب ايشان ظهور مى‏كند و به خيال خود مى‏خواستند جلوى امر الهى را بگيرند.

در هر يك از ائمه، گويى يك خصلت خاص، بيشتر ظهور داشته است. ايشان به هيبت و جلالت و حسن منظر ممتاز بودند؛ به طورى كه همه تحت تأثير سيماى حضرت قرار مى‏گرفتند و حتى دشمنان، وادار به خضوع مى‏شدند.

حضرت عسكرى مادرى دارند به نام حديث، كه چون جده حضرت حجت هستند به ايشان جده مى‏گفتند و همان طور كه حضرت زينب، وصى ظاهرى امام حسين (عليه السلام) شدند و مردم براى حل مشكلات، خدمت اين بانوى با جلالت مى‏رسيدند(58).

عدل كلى

پيامبران الهى براى دو هدف اساسى مبعوث شده‏اند؛ يكى توحيد و برقرارى ارتباط صحيح بين خدا و انسان و ديگرى ايجاد عدالت اجتماعى و برقرارى رابطه صحيح بين انسان‏ها. اين بحث درباره عدالت است، كه آيا اصلا عدالت واقعى كه تمام ظلمها و تبعيضها از ميان برود ممكن است يا خير؟ بر اساس قرآن و تعاليم اسلامى با توجه به وعده‏هاى الهى عاقبت دنيا به سوى عدالت مى‏رود و عاقبت زمين براى اهل ايمان و صالحان است و عدالت، يك آرزوى محض نيست. در اين جا سه مبحث را شرح مى‏دهيم: اولا، عدالت چيست؟ ثانيا، آيا فطرى است يا بايد آن را بر انسانها تحميل كرد؟ و ثالثا، آيا اصلا عدالت، عملى است؟ و اگر عملى است، با چه شيوه و به چه وسيله‏اى؟ تعريف عدالت تقريبا واضح است. عدالت، نقطه مقابل ظلم و تبعيض است؛ يعنى اين كه به هر ذى حقى، حقش را بدهيم.

اما درباره فطرى بودن عدالت، عده‏اى معتقدند كه عدالت، فطرى نيست و اينها نيز چند دسته‏اند؛ بعضى مثل نيچه و ماكياول مى‏گويند: عدالت، بيشتر از يك آرزو نيست و در واقع، شعار ضعفا براى رهايى از زورمندان است و واقعيت خارجى ندارد.

اما عده‏اى ديگر مى‏گويند عدالت، عملى است، منتها در شيوه آن اختلاف دارند. برتراند راسل مى‏گويد كه بشر، منفعت پرست است و بايد علم و فرهنگ بشر به آنجا برسد كه بفهمد كه منافع فرد در عدالت جمع است. اگر تو به ديگرى زور بگويى، او هم به تو زور خواهد گفت. پس لا اقل به خاطر حفظ منفعت خودت، عدالت جمع را رعايت كن. در حقيقت، اين تئورى غير عملى است؛ زيرا فقط درباره آنهايى صادق است كه زور زياد ندارند. من و همسايه‏ام يك اندازه زور داريم، اگر من از ترس زور او عادل شوم، همين كه قدرتى به دست آورم كه از او بيمى نداشته باشم، بى‏رحمانه او را لگدكوب مى‏كنم. حال اگر عقل دورانديش بگويد: به خاطر منفعت خودت عادل باش؛ وقتى كه زورى در مقابل خود نمى‏بينم چگونه عادل باشم؟!

دسته ديگر (ماركسيستها) مى‏گويند كه عدالت، عملى و ممكن است؛ ولى نه از راه انسان، بلكه از راه ابزارهاى اقتصادى. اصلا شما بيخود به دنبال عدالت مى‏روى، و اگر فكر كنى كه بشر ذاتا عدالتخواه است، اشتباه مى‏كنى، ولى ماشين، خود به خود بشر را به سوى عدالت سوق مى‏دهد.

نظر اسلام اين است كه همه اينها بدبينى به طبيعت فطرت بشر است. اگر امروز، بشريت از عدالت گريزان است، به اين دليل است كه هنوز به مرحله كمال نرسيده است. در نهاد بشر، عدالت هست و اگر صحيح تربيت شود به جايى مى‏رسد كه واقعا عدالتخواه شود و واقعا عدالت جمع را بر منفعت فرد ترجيح دهد. مواردى را هم نشان مى‏دهد كه فرد، بر خلاف منافع خود، قيام كرده، خود را فداى عدالت كرده است. پس ايجاد عدالت ممكن است.

اما درباره حضرت مهدى عجل الله تعالى فرجه بايد گفت كه اعتقاد به مهدويت برخلاف تصور عده‏اى، فقط به شيعه اختصاص ندارد. اولا در قرآن كريم مژده به عدالت نهايى داده شده است: و لقد كتبنا فى الزبور من بعد الذكران الأرض يرثها عبادى الصالحون‏(59) در احاديث نبوى نيز، از طريق شيعه و سنى، روايات بسيارى در مورد ظهور حضرت مهدى عجل الله تعالى فرجه هست و ظهور مدعيان مهدويت قبل از قرن سوم هجرى نيز دليلى است كه نشان مى‏داد از اول اسلامت اين مسأله مطرح شده است و ادعاى فرقه كيسانيه، طرفداران نفس زكيه، فرقه اسماعيليه و...، مؤيدى بر اين مطلب است، حتى در ميان اهل سنت نيز مدعيان مهدويت پيدا شده‏اند، مثل مهدى سودانى‏(60).

درباره مسأله مهديت دو نكته مهم بايد مورد توجه و بحث قرار بگيرد. نكته اول مسأله عمر حضرت مهدى عجل الله تعالى فرجه است، كه عده‏اى وقتى با آن مواجه مى‏شوند، اظهار تعجب مى‏كنند و اين مسأله را مخالف قانون طبيعت مى‏دانند. در جواب بايد گفت كه اولا: بسيارى از تحولات بزرگ در تاريخ حيات موجودات زنده، تحولاتى غير عادى است و با قوانين عادى طبيعت كه علم امروز بشر مى‏شناسد، نمى‏توان آن‏ها را توجيه كرد؛ مثلا علم نمى‏تواند پاسخ بدهد اولين جاندار روى زمين و اولين سلول حياتى چگونه به وجود آمده است، همچنين از توضيح اين كه چرا در موجودات زنده شاخه‏هاى مختلف پيدا شده است نيز عاجز است. مسأله ديگر وحى است كه اصولا با قوانينى كه ما از عالم طبيعت كشف كرده‏ايم قابل تفسير و توضيح نيست.

ثانيا: كسى نمى‏تواند بگويد قانون طبيعت اين است كه بشر فقط فلان مقدار مشخص عمر كند و بيشتر از آن غير طبيعى است، بلكه سعى در افزايش عمر بشر يك امر طبيعى است و شايد قانون طبيعى نيز داشته باشد كه با كشف دارويى عمر بشر افزايش يابد.

ثالثا: همواره وقتى وضع دنيا به يك مراحلى مى‏رسد، مثل اين كه دستى از غيب خارج مى‏شود و ناگهان تحولى ايجاد مى‏كند و وضعى پيش مى‏آورد كه با قوانين طبيعت اصلا قابل پيشبينى نيست و اصولا دين آمده است تا چشم آدمى را باز كند و فكر او را از محدوديت جريانهاى عادل خارج سازد.

نكته دوم كه بايد مورد بحث قرار گيرد مشخصات دوره حضرت مهدى عجل الله تعالى فرجه است. با توجه به روايات معصومين (عليهم السلام) ظهور آن حضرت هنگامى صورت مى‏گيرد كه خطر نابودى، بشريت را تهديد مى‏كند و آشوبهاى مهيبت و جنگهاى بزرگهاى در دنيا در مى‏گيرد و جهان از ظلم و جور پر. سود. وقتى كه حضرت قيام مى‏كند و بر زمين حاكم مى‏شود عدالت واقعى را به نمايش در مى‏آورد و عدالت و امنيت در جاى جاى زمين برقرار مى‏شود. ايشان ثروت را عادلانه و بالسوية تقسيم مى‏كند و مجهولات طبيعت كشف مى‏گردد و زمين مواهب خود به بشر ارزانى مى‏دارد، از اين رو فقر از جهان ريشه كن مى‏گردد و همچنين قوانين كتاب و سنت را كه متروك شده بود، زنده مى‏كند و به اين ترتيب بشر كامل مى‏گردد(61).

همان طور كه گفته شد از مهمترين مشخصات ظهور حضرت اين است كه ايشان زمانى ظهور مى‏كند كه پيمانه جهان از ظلمه و جور پر شده باشد. اين مطلب، باعث شده كه عده‏اى افزايش بى‏عدالتى را بپسندند و با هر اصلاحى مخالف كننده و اگر در جاعه توجهى در مردم به سوى دينايت پيدا شود، ناراحت شوند و بگويند: چنين نبايد بشود، زيرا در ظهور حضرت تأخير مى‏افتد. ولى حقيقت اين است كه اسلام با انقلابهاى انفجارى مخالف است. بعضى‏ها معتقدند كه هر چيزى جلوى انفجار را بگيرد، بد است؛ آنها با اصلاحات اجتماعى هم مخالفت مى‏كنند، تا كارها پريشان‏تر شود و يك مرتبه، انقلاب صورت بگيرد. اما اسلام با اين عقيده مخالف است؛ يعنى، با انتظار ظهور حضرت، هيچ تكليفى از ما ساقط نمى‏شود و ما همچنان بايد وظايف شرعى خود را انجام دهيم. اسلام، برقرارى عدالت كلى را شبه رسيدن ميوه مى‏داند، كه بايد سير تكاملى خود را طى كند؛ يعنى اگر حضرت حجت عجل الله تعالى فرجه تا كنون ظهور نكرده‏اند نه براى اين است كه گناه، كم شده است، بلكه هنوز دنيا به آن مرحله از قابليت نرسيده است. بايد آنهايى كه مى‏خواهند حكومت را تشكيل بدهند و در زير لواى حضرت، زمامدار جهان بشوند، پديد آيند و هنور چنين مردان لايقى پديد نيامده‏اند.

مطلب ديگر اين است كه بايد كوشش كنيم فكر خود را در حضرت حجت عجل الله تعالى فرجه با آنچه كه در متن اسلام آمده است، تطبيق بدهيم. اغلب ما اين را به صورت آرزوى كودكانه يك انسان كه دچار عقده انتقام است، در آورده‏ايم. گويى حضرت، فقط منتظرند تا خداوند به ايشان اجازه دهد تا مثلا بيايند و ما مردم ايران با شيعه را غرق در سعادت كنند. آن هم شيعه‏اى كه ما هستيم! خير، اين يك فلسفه بزرگ جهانى است؛ زيرا كه اسلام يك دين جهانى است و تشيع به معنى واقعى آن يك امر جهانى است. امروز اين فكر در اروپا پيدا شده كه بشر در تمدن خود به مرحله‏اى رسيده كه گور خود را كنده و يك قدم بيشتر با آن فاصله ندارد. طبق اصول ظاهرى نيز همين طور است، ولى اصول دين و مذهب به ما مى‏گويد: زندگى سعادتمندانه بشر در آينده است و اين دوره كنونى، موقف مى‏باشد. آن دوره، دوره عقل و عدالت است. هر فرد در زندگى سه دوره كلى دارد: كودكى؛ كه دوره بازى و افكار كودكانه است، جوانى؛ كه دوره خشم و شهوت است، عاقله مردى و پيرى؛ كه دوره پختگى و حكومت عقل است. اجتماع بشرى نيز چنين است. يك دوره، دوره اساطير و افسانه‏ها به تعبير قرآن، دوره جاهليت است. دوره دوم، دوره علم است ولى آميخته با جوانى؛ يعنى خشم و شهوت كه عصر امروز ماست. و دوره سوم، دوره معرفت و عدالت و صلح و انسانيت، كه در راه است و اساسا مگر ممكن است كه خداوند، اين بشر را به عنوان اشرف مخلوقات، آفريده باشد و قبل از اين كه به دوره بلوغ برسد، او را نابود كند؟

ما مسلمانان خوشوقتيم كه بر خلاف همه بدبينى‏هاى دنياى غرب به آينده بشريت خوشبين هستيم. امروزه بيشتر دانشمندان اميد خود را از بشريت قطع كرده و معتقدند بشر به بزودى به دست علم نابود خواهد شد. انيشتين مى‏گويد بشر با گورى كه به دست خود كنده، يك گام بيشتر فاصله ندارد. پس از انفجار بمب اتمى هيروشيما قدرت تخريبى صنعتى روز به روز بيشتر مى‏شود. اگر جنگ جهانى سوم پيش بيايد غالب و مغلوب خاصى نخواهد داشت، زيرا با فشار دادن چند دگمه كره زمين و تمام بشريت نبود خواهد شد. اگر ما ظواهر دنياى امروز را ببينيم، بايد به كسانى كه به آينده بشريت بدبين و نا اميد هستند حق بدهيم. اما قرآن كريم نسبت به آينده بشريت اطمينان مى‏دهد؛ لذا ما با تكيه به ايمان الهى مى‏گوييم: براى بشريت اطمينان مى‏دهد؛ لذا با تكيه به ايمان الهى مى‏گوييم: براى بشريت از اين پرتگاه‏ها زياد پيدا شده است، اما دست الهى بالاى همه دستهاست و كنتم على شفا حفرة من النار فانقدكم منها(62). با توجه به اين مطالب فوق روشن مى‏شود كه چرا در احاديث ما آمده أفضل الأعمال انتظار الفرج‏(63) زرا انتظار فرج همراه با خوبينى به آينده بشريت، ايمانى است در سطح بسيار عالى‏(64).

خلاصه كتاب جاذبه و دافعه على (عليه السلام)

پيشگفتار

شخصيت عظيم اميرالمؤمنين (عليه السلام) وسعيتر و متنوعتر از آن است كه يك فرد بتواند در همه نواحى آن وارد شود و توسن انديشه را به جولان در آورد، بلكه حداكثر مى‏تواند در يك ناحيه معين و محدود بررسى محدودى داشته باشد. يكى از جوانب وجود حضرت على (عليه السلام)، ناحيه تأثير او بر روى انسانها به شكل مثبت و منفى است كه از آن به جاذبه و دافعه تعبير مى‏كنند. به نسبت كه شخصيت مردى حقيرتر باشد، كمتر خاطره‏ها را به خود مشغول مى‏سازد و هر چه عظيم‏تر شد، خاطره‏انگيزتر و عكس العمل سازتر است؛ خواه عكس العمل موافق يا مخالف و بدين علت شخصيت‏هاى خاطره‏انگيز و عكس العمل‏هاى زياد بر سر زبانها مى‏افتند و سوژه اشعار و داستانها و هنرهاى ديگران مى‏گردند؛ و اينها چيزهايى است كه در مورد على (عليه السلام) به حد اعلا وجود دارد و او از اين نظر بى‏رقيب يا كم رقيب است.

امتياز اساسى على (عليه السلام) و ساير مردانى كه از پرتو حق روشن بوده‏اند اين است كه علاوه بر مشغول داشتن خاطرها و سرگرم كردم انديشه‏ها، به دل‏ها و روح‏ها نور و حرارت و عشق و نشاط و ايمان و استحكام مى‏بخشند. فيلسوفان شاگرد مى‏سازند، نه پيرو؛ رهبران انقلابى پيروان متعصب مى‏سازند، نه انسان‏هاى مهذب؛ مشايخ عرفان، ارباب تسليم مى‏سازند، نه مؤمن مجاهد فعال؛ در هيچيك از اينها، گرمى و حرارت توأم با نرمى و لطافت و صفا و رقتى كه تاريخ در پيروان على (عليه السلام) نشان مى‏دهد، نمى‏بينيم. در على (عليه السلام) هم خاصيت فليسوف است و هم خاصيت رهبر انقلابى و هم خاصيت پير طريقت و هم خاصيتى از نوع خاصيتى از نوع خاصيت پيامبران. مكتب او هم مكتب عقل و انديشه است، هم مكتب انقلاب، هم مكتب انضباط و تسليم و هم مكتب حسن و زيبايى و جذبه و حركت. على (عليه السلام) پيش از آنكه درباره ديگران به عدل رفتار كند، شخصا موجودى متعادل بود و كمالات انسانيت را در خود جمع كرده بود: هم انديشه‏اى عميق داشت و هم عواطفى رقيق، شير روز بود و عابد شب، هم مفتى بود و هم حكيم، هم عارف و هم رهبر اجتماعى، هم قاضى و هم كارگر. بالاخره به تمام معنى يك انسان كامل بود با همه زيبايى هايش.

در اين كتاب اثبات شده است كه على (عليه السلام) يك شخصيت دو نيرويى بوده است؛ با جاذبه! قوى و دافعه شديد، و هر كس كه بخواهد در مكتب او پرورش يابد بايد دو نيرويى باشد. البته دو نيرويى بودن به تنهايى كافى نيست، بايد ديد على (عليه السلام) چه كسى را جذب و چه كسى را دفع مى‏كرد و چرا؟ اى بسا دفع شدگان توسط او را جذب مى‏كنيم. در اين كتاب در قسمت دافعه على، بيشتر به خوارج پرداخته شده است، حال آنكه طبقات ديگر نيز هستند، ولى به خاطر اهميت بحث و مشكلات ديگر، فقط به آنها اكتفا شده است‏(65).

مقدمه

انسان هيچ گاه بدون جهت با كسى دوست يا دشمن نمى‏شود و مى‏توان گفت كه ريشه دوستى‏ها و رفاقت‏ها در سنخيت‏ها و مشابهت‏ها و ريشه دشمنى‏ها در ضديت‏ها و منافرت‏ها ست، به عقيده عده‏اى، ريشه‏اى اصلى جذب و دفعها، رفع نياز است؛ يعنى انسان محتاج آفريده شده، پس مى‏كوشد تا نيازهاى خود را برآورد و اين ممكن نيست مگر با پيوستن به گروهى و جدانشدن از گروهى و در امان ماندن از زيانهايشان، پس در يك كلام، كسى كه در قدرت پركردن خلأها و برآوردن نيازها را دارد ديگران را به خود جذب مى‏كند و آن كه بر خلأها مى‏افزايد و زيان مى‏رساند، ديگران را طرد مى‏كند. بى تفاوتهاهم همچون سنگى در كنارى بى‏اثرند.

افراد از لحاظ جاذبه و دافعه نسبت به ديگران، يكسان نيستند و به طبقات مختلفى تقسيم شوند:

1 - آنها كه نه جاذبه دارند و نه دافعه: نه عشق و علاقه كسى را بر مى‏انگيزد و نه عداوت و كينه كسى را و در آنها هيچ نقطه مثبت و برجسته‏اى از نظر فضيلت يا رذيلت مشاهده نمى‏شود، مانند گوسفندى هستند كه اگر هم كسى آن را نوازش كند، براى اين است كه بعدا از گوشتش استفاده نمايد. اين گروه، انسانهايى بى‏ارزش، پوچ و تهى هستند، زيرا انسان نياز به دوست و دشمن دارد.

2 - گروهى جاذبه دارند، اما دافعه ندارند: در زندگى با همه مردم گرم مى‏گيرند و همه آنها را دوست دارند و متأسفانه غالب مردم مى‏پندارند كه حسن خلق و اجتماعى بودن همين است، اما اين كار براى انسان متعهد و هدفدار كه ايده هايى را در اجتماع تعقيب مى‏كند، ميسر نيست، مگر اين كه منافق و دو رو باشد، زيرا كه همه مردم يك جور احساس ندارند و در بينشان هم عادل هست و هم ظالم، هم خوب هست و هم بد. كسى كه هدفى را طور جدى تعقيب مى‏كند، خواه ناخواه با منافع بعضى تصادم پيدا مى‏كند، پس يك آدم هدفدار نمى‏تواند محبوب همه باشد. در فلسفه‏اى هندى و مسيحى مى‏گويند: انسان كامل بايد فقط محبت داشته باشد. خير! تنها اهل محبت بودن كافى نيست بايد؛ اهل هدف و مسلك هم بودن و هر مسلك، دشمنى دارد. اسلام نيز كه پيامبر رارحمة للعالمين‏(66) معرفى مى‏كند و مى‏گويد: به همه رحمت داشته باش و محبت كن، نه اينكه با هر كسى طبق ميلش رفتار كن، زيرا اين نفاق است. محبت بايد با حقيقت توأم باشد و حقيقت محبت، خير رساندن است و احيانا اين خير رسانى به شكلى است كه علاقه طرف را جلب نمى‏كند. ثانيا، محبت منطقى است كه خير و مصلحت جامعه بشريت در آن باشد،، نه خير يك فرد يا يك گروه. بدين علت مى‏بينيم كه بسيارى از مصلحين دلسوز، جز كينه و آزار از مردم جوابى نمى‏شنيدند. ثالثا، محبت تنها داورى علاج بشريت نيست. گاهى خشونت و طرد هم لازم است، لذا غضب نيز در اسلام به خاطر رحمت است، مثل پدرى كه بر كار خطاى فرزندش غضبناك مى‏شود و او را تنبيه مى‏كند.

3 - گروهى كه دافعه دارند، اما جاذبه ندارند، يعنى فقط دشمن سازند: اينها نيز افراد ناقصى هستند، زيرا كه فاقد خصايص انسانى مى‏باشند و گرنه لاأقل عده كمى آنها را دوست مى‏داشتند. البته اگر همه مردم باطل و ستم پيشه بودند،، اين دشمنيها دليل بر حقانيت چنين فردى است، اما هيچ وقت همه مردم، بد نيستند؛ همان طور كه همه مردم هيچگاه خوب نيستند.

4 - گروهى كه هم جاذبه دارند و هم دافعه: كسانى كه در راه هدف و عقيده‏اى حركت مى‏كنند اين گونه‏اند، هم دوست سازند و هم دشمن ساز. در ميان اينها افراد با شخصيت، آنهايى هستند كه هر دو جنبه‏شان قوى باشد، چنان جذب كنند كه دوستان مجذوب، جان فدا كنند و چنان دفع كنند كه دشمنان سرسخت بر سر نابوديشان جان بدهند. اين شخصيتها گاه چنان قوى هستند كه حتى قرنها بعد از مرگشان، جذب و دفعشان در روحها مؤثر است و سطح بسيارى را اشغال مى‏كند. اين جذب و دفعهاى سه بعدى (مكانى، زمانى، عمقى) از مختصات أولياء الله است.

گفتيم: جاذبه و دافعه قوى، ملاك شخصيت داشتن افراد است، اما صرف آن، ملاك ستايش افراد نيست؛ يعنى بايد توجه كرد چه كسانى را جذب يا دفع مى‏كنند. چه بسيار شخصيتهاى مهم در تاريخ، مثل چنگيز و معاويه كه على رغم جاذبه و دافعه قوى، مورد تقبيح واقع مى‏شوند. هر شخصيتى، هم سنخ خود را جذب مى‏كند: عادل، عدالت جويان را و جانى، جنايتكاران را. على از مردانى است كه هم جاذبه‏اى قوى دارد و هم دافعه‏اى نيرومند. ساير شخصيتهاى جهان با مرگشان هم چيز مى‏ميرد، اما مردان حقيقت از دنيا مى‏روند، ولى مكتب و عشقهايى كه بر مى‏انگيزند با گذشت زمان تابنده‏تر مى‏شود. مى‏بينيم كه بيست سال بعد از على (عليه السلام)، ميثم تمار بر چوبه دار از فضايل او سخن مى‏گويد و دويست سال بعد، به خاطر بيان برترى غلام على بر متوكل و فرزندانش، زبان ابن سكيت از پشت سر بيرون آورده مى‏شود(67).

نيروى جاذبه على (عليه السلام)

دعوتهايى كه در ميان بشر پديد آمده همه يكسان بوده‏اند، بعضى يك بعدى بوده‏اند كه قشر وسيعى را در بر گرفته‏اند، اما زود فراموش شده‏اند. بعضى دو بعدى بوده‏اند كه هم قشر وسيعى را فراگرفته، هم مدتهاى مديدى بر جا بوده‏اند و بعضى سه بعدى بوده‏اند؛ يعنى غير از مكان و زمان، تا اعماق روحهاى بشر نيز نفوذ كرده‏اند كه اين دعوتها از مختصات پيامبران و اولياى خداست. جاذبه‏ها نيز اين چنين‏اند؛ گاهى يك بعدى و گاهى دو بعدى و گاهى سه بعدى‏اند و جاذبه على (عليه السلام) از قسم اخير است كه هم سطح وسيعى از مردم را مجذوب خود كرد، هم مختص به يكى دو قرن نيست و آنچنان در ژرفاى دلهاى پيش رفته كه قرنها بعد از وى، دشمنان نيز تحت نفوذ عظمت او واقع گشته و اشكشان جارى شده است. اين نيروى على به خاطر پيوند او با خداست و گرنه در تاريخ قهرمانهاى بسيارى سراغ داريم كه كم كم از ياد رفته‏اند، ولى مى‏بينيم على (عليه السلام) بعد از مرگش زنده و زنده‏تر شد: غدا ترون ايامى و يكشف لكم عن سرائرى و تعرفننى بعد خلو مكانى و قيام غيرى مقامى‏(68)

از بزرگترين امتيازات شيعه بر ساير مذاهب اين است كه پايه و زير بناى اصلى آن محبت است. از زمان پيامبر اكرم (ص) گروهى را كنار على (عليه السلام) مى‏بينيم كه عاشق و مجذوب او يند تا آنجا كه حضرت رسول (ص) فرمود و الذى نفسى بيده ان هذا و شيعته هم الفالزون يوم القيامة(69). وى تجسم حقيقت است، پس مقياس و ميزانى براى سنجش فطرتها و سرشتها مى‏باشد. خود آن حضرت مى‏فرمايد: اگر ببينى كه با شمشيرم مؤمنى را مى‏زنم كه با من دشمن شود، هرگز دشمنى نخواهد كرد و اگر همه دنيا را بر سر منافق بريزم كه دوستم بدارد، هرگز مرا دوست نخواهد داشت، زيرا اين قاعده بر زبان پيامبر (ص) جارى شده است كه فرمود: يا على! لا يبغضك مؤمن و لا يحبك منافق‏(70) (71).

اصول عقايد خوارج را چند چيز تشكيل مى‏داد: اول: تكفير على و عثمان و معاويه و اصحاب جمل و قائلين به حكمت، جز آنها كه توبه كنند. دوم: كسانى كه قائل به كفر گروه اول نباشند. سوم: اين اصل كه ايمان تنها عقيده قلبى نيست، بلكه مركب است از اعتقاد و عمل. چهارم: وجوب بلاشرط شورش بر والى ستمگر. اينها به واسطه اين عقايد شب را صبح كردند در حالى كه همه مردم را كافر و مخلد در آتش مى‏ديدند.