كتاب جاذبه و دافعه على (عليه السلام) نتيجه چهار سخنرانى است كه در ماه رمضان سال 1347 در حسنيه ارشاد ايراد شده كه استاد مطهرى آن را در اسفند 1349 استاد مطهرى تا كنون 36 بار تجديد چاپ شده است. در اين كتاب تا كنون 36 بار تجديد چاپ شده است. در اين كتاب پس از تذكر دادن به اين كه بر خلاف تصور رايج، انسان كامل كسى است كه نه تنها جاذبه، بلكه دافعه هم داشته باشد و البته هر جاذبه و هر دافعه‏اى مطلوب نيست، استاد به اين نكته مى‏پردازد كه حضرت على (عليه السلام) هم از جاذبه بسيار شديدى برخوردار بوده‏اند و هم از دافعه‏اى بسيار شديدى و مخصوصا در بحث دافعه ايشان به خوارج و خطرات آنها براى اسلام، و نيز به بحث از لزوم پيكار با نفاق مى‏پردازد.

تاريخچه و پيشينه كتاب سيرى در نهج البلاغه نيز از اين قرار است كه استاد ابتدا (حوالى سالهاى 1349 و 1350) در حسينيه ارشاد پنج جلسه سخنرانى درباره نهج‏البلاغه ايراد نمود كه بعدا در سال‏هاى 51 و 52 اين سخنرانيها را به صورت مفصلترى در قالب مقاله در مجله ماهانه مكتب اسلام منتشر ساخت و سر انجام در سال 1353 با افزون مقدمه‏اى بر آن درباره كيفيت آشنايى خود وى و نيز جامعه زمان وى با نهج‏البلاغه، كل اين مجموعه را به شكل فعلى منتشر كرد كه تا كنون 24 مرتبه به چاپ رسيده است. در اين مجموعه درباره ابعاد مختلف نهج‏البلاغه، از جمله الهيات و موراء الطبيعه، سلوك و عبادت، حكومت و عدالت، اهل بيت و خلافت، موعظه و حكمت و دنيا و دنيا پرستى بحث مى‏شود كه حكايتگر شخصيت چند بعدى حضرت على (عليه السلام) و تخصص استاد مطهرى در ابعاد مختلف اسلام است. در اين كتاب علاوه بر معرفى نهج البلاغه، موضوعاتى همچون ايده‏هاى اجتماعى استاد و نيز نقدهاى جدى ايشان بر اگزيستانسياليسم و برخى مكاتب ديگر نيز مى‏توان يافت.

كتاب حماسه حسينى در سه جلد منتشر شده است، كه دو جلد آن سخنرانى‏هاى مختلف استاد درباره نهضت امام حسين (عليه السلام) است و جلد سوم يادداشت هايى است كه استاد در اين باب تدارك ديده بود. لازم به ذكر است كه جلد اول اين كتاب اول بار در سال 1363، جلد دوم در سال 1364، و جلد سوم در سال 1365 توسط انتشارات صدرا منتشر شد و از سال 1377 مطالب دو جلد اول و دوم در يك جلد جمع آورى شد، و جلد سوم به جلد دوم مبدل گرديد كه تا كنون جلد اول 33 و جلد دوم 28 بار تجديد چاپ شده است، البته برخى از اين سخنرانى‏ها قبلا توسط مؤسسات ديگرى تحت عناوينى همچون تحريفات واقعه عاشورا، ماهيت نهضت امام حسين (عليه السلام)، فريادهاى استاد مطهرى بر تحريفات واقعه عاشورا و... منتشر شده بود.

مجموعه سخنرانيهاى كتاب حماسه حسينى در هفت بخش مى‏باشد كه اغلب در ايام محرم ايراد شده‏اند. بخش اول، سه سخنرانى تحت عنوان حماسه حسينى است كه در حدود 1348 و در حسينيه ارشاد ايراد شده و استاد در آنها يادآور مى‏شود كه نبايد فقط چهره تاريك حادثه كربلا را ديد، بلكه روى ديگر اين سكه، رشادت‏ها و قهرمانى‏ها، فداكارى‏ها، در يك كلام، اوج يافتن فضيلت هاست و اينهاست كه اين نهضت را مقدس ساخته و در جماعه اسلامى تأثير مثبت گذاشته است. در سال 1356 استاد سخنرانيهايى تحت عنوان مسأله شناخت در كانون توحيد تهران ايراد مى‏كرد كه سه جلسه از آن سخنرانى‏ها مقارن با ايام تاسوعا و عاشورا ميگردد و سخنرانى به بحث درباره ماهيت قيام حسينى اختصاص مى‏يابد كه اين بحث بخش دوم كتاب حماسه حسينى را تشكيل مى‏دهد. بخش سوم سخنرانى اى بود به نام تحليل واقعه عاشورا كه در سال 1356 در يك جلسه هفتگى موسوم به جلسه يزدى‏ها ايراد شده است.

بخش چهارم شامل هفت سخنرانى تحت عنوان عنصر امر به معروف و نهى از منكر در نهضت حسينى مى‏باشد كه در اسفند 1348 و فروردين 1349 در حسينيه ارشاد ايراد شده و پس از تذكر به وجود سه عامل دعوت كوفيان، بيعت نكردن با يزيد و ضرورت امر به معروف در ايجاد نهضت حسينى، به اهميت عامل اخير اشاره شده و سپس بحث مبسوطى درباره امر به معروف و نهى از منكر، شرايط، مراحل و اقسام آن و كارنامه ما در اين باب مطرح شده است، لازم به ذكر استكه استاد به خاطر سخنان تندى كه در اين جلسات درباره رژيم اسرائيل ايراد نمود، مدتى بازداشت شد. بخش پنجم سخنرانى اى است تحت عنوان شعارهاى عاشورا كه در حدود سال 1352 در مسجد جامع نارمك تهاران ايراد گرديده كه به تحليل شعارهاى امام حسين (عليه السلام) و اصحاب ايشان در جريان حادثه كربلا پرداخته است. بخش ششم، هفت سخنرانى درباره عنصر تبيلغ در نهضت حسينى است كه در سال 1350 در مسجد جاويد تهران ايراد شده و پس از بحث‏هايى در باب مفهوم و در سال 1350 در مسجد جاويد تهران ايراد شده و پس از بحث‏هايى در باب مفهوم و شرايط تبليغ در اسلام، به روشهاى تبليغى نهضت امام حسين (عليه السلام) و بازماندگان ايشان مى‏پردازد. بخش هفتم چهار سخنرانى است درباره تحريفات در واقعه تاريخى كربلا كه در فروردين 1348 در حسينيه ارشاد بيان شده‏اند كه به بحث از معنى تحريف و انواع و عوامل آن و وظيفه ما در برابر اين تحريفها مى‏پردازد.

ضميمه پايانى، مجموعه سخنان و يادداشت‏هاى استاد مطهرى در باب تحريفات حادثه عاشورا است كه به طور پراكنده در سه جلد كتاب حماسه حسينى و كتابهاى ديگر ايشان آمده و به خاطر اهميت آن تلخيص نشده و صرفا با نظم منطقى مرتب گرديده و بدون هيچ دخل و تصرفى در پايان اين دفتر آمده است.

دفتر مطالعات و تحقبقات علوم اسلامى دانشگاه امام صادق عليه السلام

خلاصه كتاب سيرى در سيره نبوى (ص)

ديباچه

الف. دعوتهاى سه بعدى

پديده دعوت، به اين معنى كه فردى همنوعان خود را به عقيده‏اى بخواند و آنها را سويى بكشاند، از مختصات اجتماع بشرى است، شعاع تأثير اين دعوتها از حيث عرض و طول و عمق، يكسان نيست و تأثير اكثر آنها كم است. دعوتهايى شايسته بررسى است كه دست كم در يك بعد (تعداد يا زمان يا عمق)، پيشروى داشته باشند. آنچه بيش از همه قابل توجه است، دعوتهايى است كه در همه ابعاد پيشروى داشته‏اند؛ اين گونه دعوت‏هاى سه بعدى، مخصوص سلسله پيامبران است، به علت همين تأثير گسترده، طولانى و عميق مى‏توان گفت كه پيامبران به طور مستقيم يا غير مستقيم، آفرينندگان تاريخند.

هر چيز غير از ايمان، اعم از عقل و علم و هنر و صنعت و...، ابزارى است در دست آدمى و وسيله‏اى براى ابراز تمايلات و تأمين خواسته‏هاى او، تنها، نيروى ايمان است كه از يك طرف، حيات تازه‏اى به روح مى‏دهد؛ يعنى، جهان درون انسان را دگرگون ساخته، بسى وسعت مى‏بخشد و با ارائه هدفهاى عالى، خواسته‏هاى جديد به وجود مى‏آورد و از طرف ديگر، تمايلات و غرايز طبيعى را تعديل و مهار مى‏كند.

مطيع كردن تمايلات، فقط با پيروى از ايمان ممكن است؛ و اين كه مى‏بينيم بشر با اين همه پيشرفت‏هاى اعجاب‏انگيز علمى و صنعتى، از لحاظ انسانيت روز به روز عقب مى‏رود، به خاطر دورى از ايمان است. امروز با قدرت علم و فلسفه، تمام جنايتها در زير پرده‏اى به نام آزادى خواهى و صلح دوستى انجام مى‏شود. در جهان امروز از يك طرف فرياد بشر دوستى گوشها را مى‏خراشد و از طرفى، جنايات و كشتارها روز به روز بيشتر مى‏شود؛ آيا سخنى ياوه‏تر از اين مى‏شود كه مذاهب، يگانه پشتوانه ارزشهى انسانى، را كنار بگذاريم و در عين حال دم از انسانيت و اخلاق بزنيم و قصد اصلاح جامعه بشرى را داشته باشيم؟! اشكالى كه امروزه در دينا مشاهده مى‏شود فقدان قدرت اجرايى براى حفظ اخلاق است.

در نظام آفرينش، آنچه محكوم چيز ديگرى آفريده شده است، به هيچ وجه نمى‏تواند حاكم بر آن چيز گردد. علم و فكر و فلسفه، حاكم بر طبيعت جهانى است؛ امام محكوم طبيعت انسانى. متأسفانه آنچه امروزه محكوم بشر است (علم و فكر و فلسفه)، سخت توسعه يافته و نيرو گرفته، اما آنچه حاكم بر طبيعت اوست (دين و اخلاق)، ناتوان مانده است؛ و ريشه مشكلات امروز بشر را بايد در همين جا جستجو كرد. قرآن، سه چيز را به عنوان شديدترين نيازمنديهاى بشر يادآورى مى‏كند(3):

1 - ايمان به الله؛ يعنى تفسيرى روحانى از جهان.

2 - ايمان به رسول و رسالت او؛ يعنى ايمان به تعاليم آزادى بخش و حيات بخشى كه تكامل اجتماعى و اصول اساسى جهان را بر مبناى روحانى توجيه كند و به زندگى صورى، رنگ معنوى بدهد.

3 - جهاد با مال و نفس در راه خدا؛ يعنى آزادى و آزادگى معنوى (آزادى روحانى فرد علاوه بر آزادى سياسى و اجتماعى).

در ميان مكتبها و دينها، تنها اسلام است كه قدرت پاسخگويى به اين سه نياز را دارد. اما متأسفانه امروزه نوعى اعراض نسبت به همه مذاهب مشهود است و متأسفانه اسلام نيز در درون خود، دچار نوعى بحران است؛ و دليل آن، اين است كه اسلام، غرامت اشتباه كليسا در مخالفت با علم و دانش را مى‏پردازد. اما خوشبختانه كم كم متفكران دارند متوجه مى‏شوند كه حساب اسلام از كليسا جداست؛ زيرا اسلام، خود بنيانگذار يك تمدن عظيم است و به قول شيخ محمد عبده اروپاه از آن روزى كه مذهب خويش را رها كرد، جلو رفت و ما از آن روزى كه مذهب خويش را رها كرديم عقب مانديم.

ب. موج اسلامى

هر حادثه‏اى در جهان طبيعت، جنبشى مى‏آفريند و موجى گرداگرد خويش به وجود مى‏آورد. امواج، طبق خاصيت ذاتى خود به محض پيدايش، رو به وسعت مى‏نهد و فاصله محيط و مركز را بيشتر مى‏كنند و از طرف ديگر، هر چه بر وسعت دايره مى‏افزايند، از قوت و شدت آنها كاسته مى‏شود؛ تا آنكه به نيستى و عدم مى‏گرايند. برخورد امواج با يكديگر سبب خنثى شدن موج ضعيفتر مى‏گردد. از اين رو برخورد با موانع و عوامل قويتر، عامل ديگرى است براى نابود شدن امواج و حوادث جهان. حكما اين نوع از نابودى را كه در اثر برخورد با موانع است، موت اخترامى و نوع اول را كه ناشى از پايان يافتن نيروى بقاست، موت طبيعى مى‏نامند.

محيط اجتماعى بشرى هم به همه حوادث بزرگ و كوچكش، دريايى است پر از موج و جنبش، و طوفان و لرزش. اما برخى از امواج اين دريا، بر خلاف ساير امواج، به موازات وسعت دايره، بر قوت و قدرت آنها افزوده مى‏شود و توان مقابله آنها با امواج مخالف فزونى مى‏گيرد. گويى از نوعى خاصيت حياتى بهره‏مند و نيروى مرموز نمو در آنها نهفته است. آرى، برخى از امواج اجتماعى زنده‏اند و مسيرشان، مسير حيات و تكامل است. پاره‏اى از نهضت‏هاى فكرى، اخلاقى و هنرى از آن جهت جاويد مى‏مانند كه خود زنده‏اند و از نيروى مرموز حيات بهره‏مندند.

زنده‏ترين امواج اجتماعى، امواج دينى است و پيوند اين امواج با جوهر حيات از هر چيز ديگر اصيلتر مى‏باشد. تاريخ اسلام از اين نظر سخت آموزنده و تكان دهنده است. اسلام در ابتدا به صورت يك موج بسيار كوچك پديد و برخلاف هزاران موج پر سر و صداى جهان، روزهاى اول از چهار ديوارى خانه پيامبر (ص) تجاوز نمى‏كرد، امام كم كم به ساير خانه‏هاى مكه سرايت كرد و چنان شد كه در كمتر از نيم قرن، دامنه‏اش سراسر جهان متمدن آن روز را فراگرفت. اين موج چون زنده بود، به موازات وسعت و گسترش بر قدرت و قوت خويش افزود؛ به طورى كه امروز، هيچ آيين و مسلكى يافت نمى‏شود كه در طول اين چهارده قرن تحت تأثير اسلام قرار نگرفته باشد. قرآن كريم خاصيت رشد و نمو جنبش اسلامى را چنين توصيف مى‏كند: ... و مثل آنها در انجيل، مثل زراعتى است كه اول فقط سبزه نازكى از آن از زمين بر مى‏دمد، پس خداوند او را نيرومند مى‏سازد، آنگاه ستبر مى‏گردد، پس روى تنه خويش مى‏ايستد، رشد و نمو سريع و سبزى و خرمى اين زراعت موجب شگفتى همه كشاورزان مى‏شود، تا خداوند كافران و بدخواهان را به خشم آرد(4).

موج اسلامى پس از شكستن سدهايى كه مردم متعصب دوران جاهليت ايجاد كرده بودند، در طول تاريخ خود با امواج سهمگين نژادى، مذهبى، سياسى و فرهنگى رو برو شده است. مخصوصا در دو قرن او شاهد امواج مخالف مذهبى، نژادى و سياسى هستيم كه هيچ يك تاب مقاومت نياورده، نابود شدند؛ هر چند كه امروزه استعمارگران غربى درصدد بهره‏بردارى از بعضى از اين امواج مخالف هستند. از آنها مهمتر، نهضتهاى فلسفى و فرهنگى است كههر مانع و سدى را از جلوى خود بر مى‏دارند و اسلام نه تنها از نهضتهاى فرهنگى صدمه نديد، بلكه خود پديدآورنده نهضت‏هاى عظيم فرهنگى شد و امروزه، كه دوران جنگ عقايد و ايدئولوژيهاست، اسلام، رقيب سرسختى براى آنها به شمار مى‏رود.

علت استوارى اسلام در اين است كه از طرفى عقل را به عنوان يكى از اركان اصلى دين پذيرفته و از طرف ديگر دنيا و آخرت را با هم در نظر گرفته و از هر افراط و تفريطى در توجه به دنيا و آخرت، دورى جسته است. از اينها گذشته، برنامه تكامل خود را به وسيله رهبر و مجريانى شايسته به جهان عرضه كرده است. اسلام، موجى چنان زنده است كه فرهنگهاى جهان را در خود جذب كرده است، و عقلهاى نيرومند را خاضع ساخته و پيوسته در حال رشد و نمو است. راستى حيرت‏انگيز است كه مردى امى و درس نخوانده، از ميان مردمى بى‏سواد در سرزمينى كه جز از جهل و فساد و خودخواهى اثر در آن نيست، به پا خيزد و نهضتى چنين مبارك و پر ثمر ايجاد نمايد!

مقدمه

يكى از منابع شناخت، از نظر اسلام، سيره معصومين (عليهم السلام) است؛ يعنى غير از گفته هايشان، سيره و روششان نيز منبعى براى شناخت است. اما ما همان ظلمى كه در مورد قرآن كرده‏ايم، در مورد سيره پيامبر و ائمه اطهار (عليهم السلام) نيز كرده‏ايم. وقتى مى‏گويند: پيامبر (ص) چنين بود، مى‏گوييم: او كه پيامبر بود، تو ما را با پيامبر قياس مكن؛ آنها كه ز آب و خاك دگر و شهر و ديار دگرند. وقتى ما آنها را در آسمانها جاى داديم، نتيجه اين مى‏شود كه اگر يك عمر براى ما تاريخ پيغمبر بگويند، براى ما درس نيست و مثل اين است كه بگويند: فرشتگان در عالم بالا چنين كردند؛ خوب فرشتگان كردند به ما چه مربوط! اگر واقعا اين گونه بود خدا بجاى پيامبر، فرشته مى‏فرستاد، پيغمبر، يعنى، انسان كامل، على، يعنى انسان كامل؛ يعنى مشخصات بشريت را دارند، با كمال عالى؛ آنان هم مانند يك بشر، گرسنه مى‏شوند، غذا مى‏خورند، احتياج به خواب پيدا مى‏كنند و عاطفه دارند. اگر امام حسين (عليه السلام) عواطف يك بشر را نداشت، صبر در مقابل شهادت و اهل بيت و اصحابش كمالى براى او محسوب نمى‏شد؛ بايد همواره متوجه اين نكته بود كه ائمه معصومين (عليهم السلام) تمام عواطف و نيازهاى انسانى را دارند، مانند تمام انسانها، بلكه بسيار شديدتر، اما در مقابل رضاى حق، پا بر روى همه اينها مى‏گذارند، اگر معصومين (عليهم السلام) اين گونه نبودند، نمى‏شد آنها را پيشواى مردم به حساب آورد.

معنى سيره و انواع آن

گفتيم: يكى از منابع شناخت، كه يك مسلمان بايد بينش خود را از راه اصلاح و تكميل كند، سيره پيامبر اكرم (ص) است. يكى از نعمتهاى خدا بر مسلمين و افتخارات مسلمين نسبت به پيروان ساير اديان، اين است كه بسيارى از گفتار و رفتار پيامبر (ص) در تاريخ، چنان ثبت شده كه جاى هيچ شكى نيست و همان طور كه گفتار پيامبر (ص) براى ما سند و راهنماست، فعل و سيره و رفتار آن حضرت نيز بايد مورد بهره بردارى ما قرار گيرد.

پيامبر اكرم (ص) درباره سخنان خود مى‏فرمايند: اعطيت جوامع الكلم‏(5)؛ يعنى، خدا به من قدرتى داده كه با يك سخن كوچك مى‏توانم يك دنيا مطلب بگويم. سخنان حضرت را همه مى‏شنيدند، ولى مسلما همگان به عمق آن، چنان كه بايد و شايد نمى‏رسيدند و خود پيامبر نيز چون متوجه اين نكته بود، مى‏فرمود كه خدا رحمت كند كسى را كه سخن مرا بشنود و به ديگران منتقل كند و چه بسا كسانى كه يك سخن عميق را مى‏شنوند و خودشان عمق آن را درك نمى‏كنند، ولى آن را به كسى منتقل مى‏كنند كه عمق سخن را مى‏فهمد. اين است كه مى‏بينيم، هر چه از زمان پيامبر (ص) دورتر مى‏شويم، عمق و معناى بيشترى از سخنان آن حضرت كشف مى‏شود.

در تفسير و توجيه رفتار پيغمبر نيز همين مطلب هست؛ يعنى، همانطور كه گفتار، نياز به تعمق و تفسير دارد، رفتار و سيره آن حضرت نيز محتاج تعمق و تفسير است. قرآن كريم مى‏گويد: در وجود پيغمبرى براى شما اسوه‏اى نيكوست‏(6)؛ يعنى، رسول خدا كانونى است كه بايد روش زندگى را از آن استخراج كنيم‏(7).

سيره در زبان عربى از ماده سير به معنى راه رفتن و حركت، گرفته شده است، سيره؛ يعنى نوع و سبك رفتار، كتابهايى كه ما به نام سيره داريم، در حقيقت سير است، نه سيره؛ زيرا تنها رفتار پيامبر (ص) را نوشته؛ نه سبك ايشان را. در رفتار؛ مسأله سبك و متد بسيار مهم است؛ علت اختلاف شعرا، هنرمندان، متفكران و علما، همه در اختلاف سبك آنهاست: يك عالم سبكش سبك استدلالى و قياسى است، ديگرى سبك تجربى، يكى سبك عقلى، ديگرى سبك نقلى، يك سبك ديالكتيك (در حركت ديدن اشيا) و يكى سبك استاتيك (دخالت ندادن حركت در نظام عالم).

رفتار انسانها نيز مانند، علوم سبكهاى مختلفى دارد؛ مثلا گروه سلاطين، روش مخصوص به خود داشته‏اند، دو گروه فلاسفه و پيامبران نيز روش و سبك خاص خود را داشته‏اند؛ در هر گروه نيز، سبكها مختلف مى‏شود. نكته قابل توجه اين‏كه، اين اختلاف سبكها در شعر و هنر و تفكر و رفتار كه گفتيم، براى آدمهايى است كه سبكى داشته باشند؛ اكثريت مردم اصلا سبك ندارند. هر كس در زندگى براى خود هدفى دارد؛ چه عالى باشد، چه پست. ولى بسيارى از مردم براى رسيدن به هدف خود روش مشخصى ندارند. يك دفعه به عقل استناد مى‏كنند، يك دفعه حسى مى‏شوند و... كه اينها مادون منطقند. سيره پيامبر (ص)؛ يعنى، سبك پيامبر، يعنى متدى كه آن حضرت در عمل براى انجام مقاصد خود به كار مى‏گرفت . بحث در مقاصد پيامبر نيست؛ مقاصد ايشان عجالتا براى ما محرز است؛ بحث، در سبك ايشان است؛ مثلا پيامبر (ص) تبيلغ مى‏كرد، روش تبليغى پيامبر چه روشى بوده؟ او يك رهبر سياسى براى جامعه خود بود، سبك مديريت حضرت در جامعه چگونه بود؟ و...

همان طور كه ذكر شد، سبكهاى مختلفى در رفتار وجود دارد؛ مثلا بعضى رهبران اجتماعى و سياسى، آنچه بدان اعتماد داشته‏اند زور است؛ مثل، آمريكا و يزيد، آنان مى‏گويند: مشكلات را فقط با زور مى‏توان حل كرد! بعضى در سياست، بيش از هر چيز، به نيرنگ و فريب معتقدند، آنان سياستى انگليسى مآبانه دارند؛ سياستى معاويه‏اى. يزيد و معاويه هر دو از نظر هدف يكى هستند، تفاوت آنها در متد آنهاست. يكى هم مثل على (عليه السلام) سبكش اخلاق به معنى واقعى است؛ نه تظاهر، مخالف با اين تفكر است كه تو كارت را پيش ببر، هر چه شد، شد. براى همين است كه براى بعضى اين توهم پيش آمد كه معاويه زرنگ است و على (عليه السلام) با راهها و حيله‏هاى سياسى آشنا نيست.

بعضى، سبكشان در كارها، دفع الوقت كردن است و بعضى، سبكشان دورانديشى است. بعضى، در كلام خود قاطعند و بعضى مذبذب. بعضى، عادت به تنهايى تصميم گرفتن دارند و بعضى، هيچ گاه تنها تنها تصميم نمى‏گيرند، ولو اين كه راه، كاملا روشن باشد؛ مورد اخير را در زندگى پيامبر (ص) مشاهده مى‏كنيم: پيامبر اكرم (ص) در مقام نبوت، با وجود آن همه اعتقاد راسخ پيروانش به ايشان، نمى‏خواهد سبكش انفرادى باشد و هر چند خود، دقيقا راه را مى‏داند، همواره با ياران مشورت مى‏كند؛ زيرا نتيجه اين كار اين است كه به پيروانش شخصيت و اجازه فكر مى‏دهد و نمى‏گويد: شما فهم و شعور نداريد. اين سيره پيامبر براى اين است كه فردا رهبرى نيايد و مردم را ابزارى بدون اراده تصور كند؛ اما در عين حال پيامبر (ص) قاطع است؛ مثلا، وقتى براى چگونگى جنگ احد مشورت كرد و بعد، لباس رزم پوشيد، ديگر لباس را از تن بيرون نياورد و با قاطعيت، تصميم اتخاذ شده (جنگ در بيرون شهر) را اجرا كرد.

منطق عملى ثابت

گفتيم كه سيره، غير از سير است. اولى اسلوب و متد رفتار است و دومى خود رفتار، و گفتيم كه همه مردم سير دارند، ولى همه سيره ندارن؛ يعنى، اين چنين نيست كه همه مردم در رفتار خود از يك سلسله اصول معين پيروى كنند و آن اصول، معيار رفتار آنها باشد؛ مثلا در منطق فكرى، همه مردم فكر مى‏كنند ولى همه، منطقى فكر نمى‏كنند.

در حكمت و فلسفه مى‏گويند: حكمت بر دو قسم است: حكمت نظرى (الهيات، رياضيات، و طبيعيات) و حكمت عملى (اخلاق، تدبير منزل و سياست). در منطق، چنين سخنى گفته نشده؛ ولى اين قسم بندى اين جا هم صحيح است. منطق - كه همان معيارهاى بشر باشد - هم بر دو قسم است: معيارهاى نظرى (همان منطقهاى معمولى) و معيارهاى عملى (سيره).

گفتيم كه بعضى افراد، داراى منطقند و بعضى نيستند؛ حال آيا يك انسان. مى‏تواند در عمل، در همه شرايط مكانى و زمانى يك منطق ثابت و محكم داشته باشد كه از آن تجاوز و تخطى نكند؟ ماركسيسم كه براى فكر و عقيده و ايمان، اصالتى در مقابل شرايط اجتماعى و اقتصادى و مخصوصا موقعيت اجتماعى قايل نيست، مى‏گويد كه اساسا يك انسان نمى‏تواند در شرايط مختلف، به يك شكل زندگى كند. شخص كاخ نشين، هميشه فرياد آزادى و عدالت بر مى‏آورد؛ اما خود او اگر كاخ نشين شد، فكرش عوض مى‏شود و مى‏گويد: امروزه مصلحت، اقتضا مى‏كند كه كمى جلوى آزاديها را بگيريم، و عدالت را هم به گونه‏اى ديگر تقسيم مى‏كند. بر اساس اين مكتب، عقربه فكر بشر طورى ساخته شده كه مغناطيسش منافع خودش است. هر چه منافع اقتضا كند، همان را مى‏گويد؛ اين جبر تاريخ و اقتصاد است و غير از اين براى بشر امكان ندارد. اين نظر در مورد آنهايى كه منطق و ايمان ندارند، بدون شك صحيح است، ولى نمى‏شود گفت كه بشر الزاما و اجبارا چنين است؛ به دليل صدها مورد كه بر ضد آن پيدا مى‏كنيم. در حقيقت اين قول ماركسيسم، منتهاى اهانت به بشر است، زيرا وجدان افراد بشر را ملعبه منافعشان تلقى مى‏كند.

انتخاب سادگى در زندگى براى پيامبر و ائمه (عليهم السلام) يك اصل مى‏باشد. يكى از جمله هايى كه تقريبا همه، در تعريف از پيامبر (ص) گفته‏اند، اين است كه كان رسول الله (ص) خفيف المؤونة(13)؛ در حالى كه مى‏بينيم ارعاب و ترساندن و جلال و جبروت ظاهرى و مادى براى اكثر حاكمان به عنوان يك اصل است، پيامبر اكرم (ص) به شدت از آن دورى مى‏فرمود. حضرت موسى (عليه السلام) نيز وقتى مى‏خواست به سراغ فرعون با آن جلال و جبروت برود، با يك لباس پشمينه و يك عصا رفت، چرا؟ زيرا خدا اگر تجهيزات ظاهرى به پيامبران بدهد، ديگر اختيار از بين مى‏رود و همه مردم ايمان مى‏آورند، ولى آن، ديگر ايمان حقيقى نيست؛ ايمان آن است كه مردم به علت يافتن حق و حقيقت و از روى اختيار خود گرايش پيدا كنند، وگرنه خدا مى‏تواند مثلا حيوانات را مسخر پيامبر بكند تا بيايند و براى او تعظيم كنند؛ تا ديگر هيچ شكى براى مخاطبين باقى نماند؛ اما خداوند هر نعمتى كه به پيامبران داده، در همت بلند و عزم و اراده و روحشان داده است؛ بعضى با چه دارم و چه دارم در همت بلند و عزم و اراده و روحشان داده است؛ بعضى با ندارم و بى‏نيازم، چشمها و قلوب را پر مى‏كنند. پيامبران در نهايت سادگى زندگى مى‏كردند و همان سادگى و در واقع، جلال معنوى بود كه آن جلال و جبروت ظاهرى فرعونها را خرد مى‏كرد.