شأن نزول سوره منافقون‏

همانطور كه قبلا اشاره شد عبدالله بن ابى و اطرافيانش تظاهر به اسلام مى‏كردند، زكات مى‏دادند و در جماعت مسلمين حتى در جنگها شركت مى‏كردند، ولى در باطن مسلمان نبود، نفاق خود را مخفى مى‏كردند و فقط زمانى كه به نظر مى‏رسيد مى‏توانند به اسلام ضربه بزنند، ماهيت اصلى خود را نشان مى‏دادند. يكى از اين موارد، در جنگ احد بود كه كفار قريش با قدرت زيادى آمده بودند و گروه عبدالله بن ابى كه يك سوم جمعيت سپاه اسلام را تشكيل مى‏دادند، به بهانه كوچكى به مدينه برگشتند.

مورد ديگر قصه غزوه بنى المصطلق بود. در بازگشت از اين جنگ، پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و اصحابشان در كنار چاه آبى اتراق كردند و پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم در سايه‏اى مشغول استراحت بود كه ميان غلامى از مهاجرين با مرد ديگرى از انصار، هنگام برداشتن آب از چاه مشاجره و درگيرى پيش آمد و هر يك از آن‏ها از قبيله خود كمك خواست و نزديك بود فتنه‏اى برپا شود. وقتى عبدالله بن ابى از اين جريان خبردار شد، در جمعى از انصار و اطرافيان خودش شروع به شعار دادن كرد و گفت: گناه ما بود كه آنها را به مدينه راه داديم و به آن‏ها مكان و پول و غذا بخشيديم؛ به خدا قسم، وقتى كه پايم به مدينه برسد، خواهيد ديد كه عزيزتر و قوى‏تر، ذليل‏تر و ضعيف‏تر را بيرون خواهد كرد يا نه؟ و منظورش اين بود كه پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم را از مدينه بيرون مى‏كند.

در آن جمع، جوانى از انصار به نام زيد بن ارقم بود كه با شنيدن سخنان عبدالله با عصبانيت به او پرخاش كرد و داستان را به اطلاع رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم رساند؛ پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم، عبدالله را احضار كرد و عبدالله نيز با قسم‏هاى فراوان سخن زيد را انكار كرد و بعضى از انصار هم شروع به معذرت خواهى كردند و سخن زيد بن ارقم را به بهانه جوانى و غرض ورزى او تكذيب كردند.

پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم، پس از آن كه درخواست عمر را مبنى بر كشتن عبدالله نپذيرفت، در حالى كه هوا گرم بود و حركت در چنان ساعتى بى سابقه بود، دستور حركت داد و جز در اوقات نماز، ديگر توقف نكردند و آن قدر به رفتن ادامه دادند كه به محض توقف، همگى از فرط خستگى به خواب رفتند و در چنين حالى بود كه سوره منافقون نازل شد و نظر زيد بن ارقم را تاييد كرد.

عبدالله، پسر عبدالله بن ابى كه مرد مسلمان قوى ايمانى بود گفت: يا رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم، من پدرم را به حساب عاطفه پدرى فوق العاده دوست دارم، ولى اگر شما فرمان بدهيد، خودم او را مى‏كشم، زيرا مى‏ترسم اگر مؤمنى او را بكشد، هر وقت من آن مؤمن را ببينم، تحريك بشوم و آسيبى به او بزنم، اما حضرت نپذيرفت؛ بعد از اين جريان نيز پسر عبدالله بن ابى، هنگام ورود به مدينه با شمشير مانع ورود پدرش به مدينه شد و تا زمانى كه پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم اجازه نداد، از عبور پدرش ممانعت كرد و هنوز چند روزى نگذشته بود كه عبدالله بن ابى مريض شد و مرد.⁽³⁹⁰⁾

مرورى بر سوره منافقون‏

بسم الله الرحمن الرحيم به نام خداوند بخشنده مهربان اذا جاءك المنافقون قالوا نشهد انك لرسول الله؛ وقتى كه منافقان مى‏آيند پيش تو مى‏گويند: از دل و جان شهادت مى‏دهيم كه تو پيغمبر خدا هستى و الله يعلم انك لرسوله و خدا خود مى‏داند؛ يعنى خود شهادت مى‏دهد كه تو پيامبر او هستى، والله يشهد أنّ المنافقين لكاذبون؛ و خدا شهادت مى‏دهد كه اين‏ها در شهادت خودشان دروغ مى‏گويند: اتخذوا ايمانهم جنة فصدوا عن سبيل الله قسم‏هاى خودشان را سپر خودشان قرار مى‏دهند و به اين وسيله مانع مردم از راه خدا مى‏شوند؛ يعنى با قسم، خودشان را ميان مسلمين جا مى‏دهند و انحراف به وجود مى‏آورند انهم ساء ما كانوا يعملون خيلى بد عمل مى‏كنند؛ يعنى عمل اينها بسيار بد و خطرناك است.

در ميان منافقان، در ابتدا خيلى‏ها بودند كه از اول نمى‏خواستند، راه نفاق را بپيمايند، ولى وقتى ديدند كه منافعشان از بين مى‏رود، راه نفاق را در پيش گرفتند ذلك بانهم آمنوا ثم كفروا اين عملكرد نادرست منافقان براى اين است كه اينها ايمان آوردند و سپس كافر شدند و كفر بعد از ايمان، قلب انسان را تيره و تار مى‏كند: فطبع على قلوبهم فهم لا يفقهون پس بر دلهايشان مهر زده شد و اين‏ها دگر نمى‏فهمند كه چه مى‏كنند، زيرا وقتى انسان عقده كارى را داشته باشد، اين عقده او را چنان به آن كار مى‏كشاند كه حتى خود هم نمى‏فهمد.

و اذا رايتهم تعجبك اجسامهم و اءن يقولوا تسمع لقولهم كانهم خشب مسندة يحسبون كل صيحة عليهم

وقتى اينها را مى‏بينى اندامشان تو را به تعجب وامى‏دارد؛ يعنى خيلى ظاهرهاى خوبى دارند و آن قدر خوب و جالب حرف مى‏زنند كه آدم مى‏خواهد گوش بدهد، اما وقتى دقت كنيم مى‏بينيم كه اين‏ها روح ندارند، مثل چوب‏هاى زيبايى هستند كه باطن و روح ندارند و گمان مى‏كنند كه هر فريادى بر سر آن‏هاست: هم العدو فاحذرهم قاتلهم الله انى يوفكون تنها آن‏ها دشمن هستند، از آنان برحذر باش، خدا آنان را بكشد، چگونه (از حق) روى بر مى‏تابند.⁽³⁹¹⁾

و اذا قيل لهم تعالوا يستغفر لكم رسول الله بعد از اين كه منافقان رسوا شدند و خطابشان معلوم شد، بعضى آمدند و به آن‏ها گفتند: حال، بياييد خدمت پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم اظهار ندامت بكنيد و بخواهيد كه از خدا براى شما طلب مغفرت بكند، اما آنها، لوّوا رؤوسهم؛ يعنى سرشان را برگرداندند و رأيتهم يصدون و هم مستكبرون و مى‏بينى آن‏ها را در حالى كه اعراض مى‏كنند؛ (يا باعث اعراض مردم مى‏شوند) يعنى روى مى‏گردانند و تكبر مى‏ورزند. كسى كه به پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم ايمان داشته باشد، محال است در مقابل او استكبار بورزد، ولى قرآن مى‏فرمايد: كار اين‏ها از اين حرفها گذشته است: سواء عليهم استغفرت لهم ام لم تستغفر لهم فرق نمى‏كند، چه تو براى اينها استغفار بكنى و چه نكنى لن يغفر الله لهم خدا هرگز اينها را نخواهد آمرزيد اءنّ الله لا يهدى القوم الفاسقين خدا مردم فاسق را هدايت نمى‏كند.

قرآن كريم در آيه بعد، علت عدم آمرزش منافقان را گوشزد مى‏كند: هم الذين يقولون لا تنفقوا على من عند رسول الله حتى ينفضوا اينها همان كسانى هستند كه مى‏گويند: چرا به مردمى كه نزد پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم هستند (مهاجرين) انفاق ميكنيد؛ قرآن در سوره حشر در اينباره، كمله ايثار يعنى از خود گذشتگى را به كار مى‏برد، ولى اينها كلمه نفاق را به كار بردند تا مهاجرين را تحقير و آنها را گدا معرفى كنند و لله خزائن السموات و الارض و لكن المنافقين لا يفقهون آنها خيلى اقتصادى و مادى فكر مى‏كردند، حال آن كه مسأله ايمان و اتكا به خدا و نصرت الهى مطرح بود، اگر مردمى اين استحقاق را پيدا كنند كه خدا بخواهد آن‏ها را پيروز كند، همه وسايل را فراهم مى‏كند، چرا كه خزاين آسمان‏ها و زمين مال خداست، اما منافقان اين چيزها را نمى‏فهمند يقولون لئن رجعنا الى المدينة ليخرجن الاعز منها الاذل مى‏گويند: اگر ما به مدينه باز گرديم، آن كه عزيزتر است، ذليل‏تر را بيرون خواهد كرد و لله العزة و لرسوله و للمومنين عزت، منحصرا از آن خدا و پيامبر خدا و مؤمنين است؛ يعنى تو ذليلتر از آن هستى كه به فكرت خطور مى‏كند خودت هم نمى‏دانى و لكن المنافقين لا يعلمون، ولى منافقان نمى‏دانند.

يا ايها الذين آمنوا لا تلهكم اموالكم و لا اولادكم عن ذكر الله اى اهل ايمان! ثروت و فرزندانتان، شما را از ياد خدا غافل نكند، آن چنان كه منافقان را غافل كرد. و من يفعل ذلك فاولئك هم الخاسرون هر كس اين كار را بكند، و مال و ثروتش مايه غفلتش بشود، او زيانكار است؛ يعنى همين مال كه عين سود است تبديل به زيان مى‏شود.

و انفقوا مما رزقكم الله من قبل أن ياتى احدكم الموت فيقول رب لولا اخرتنى الى اجل قريب فاصدق و اكن من الصالحين

تا زنده هستيد از مال و ثروت خودتان استفاده كنيد؛ و استفاده شما اين است كه آن را در راه خدا بدهيد؛ پيش از آن كه مرگتان فرا رسد از آن چه به شما روزى داده‏ايم انفاق كنيد، چرا كه وقتى مرگ فرا رسد، آن گاه هر كس آرزو مى‏كند كه‏اى كاش مهلتى مى‏داشت و مى‏توانست از مالش در راه خدا خرج كند و حداقل، واجبات را و در درجه دوم مستحبات را انجام مى‏داد و از مردمان صالح و شايسته مى‏شد، ولى قرآن مى‏فرمايد كه اجل مسمى تخلف‏ناپذير نيست.

و لن يوخر الله نفسا اذا جاء اجلها و الله خبير بما تعملون خدا هرگز اجل كسى را كه هنگامش فرا رسيده است به تاخير نمى‏اندازد و خدا به آن چه شما انجام ميدهيد آگاه است.⁽³⁹²⁾

ضميمه : نگاهى به كتاب داستان راستان

نگاهى به داستان راستان

داستان راستان نام مجموعه دو جلدى، مشتمل بر 125 داستان است كه جلد اول آن (75 داستان) در سال 1339 و جلد دوم آن (50 داستان) در سال 1343 به قلم استاد مطهرى (ره) تحرير و چاپ شده است. تصور عمومى بر اين است كه داستان راستان، كتابى براى كودكان و نوجوانان است و اغلب جوانان و بزرگسالان، به ويژه افراد تحصيلكرده، خود را از خواندنش بى نياز مى‏دانند، اما اگر توجه شود كه اين كتاب تاليف چه كسى است و در چه موقعيتى و با چه نگرشى و هدفى نوشته شده، ديدگاه فوق تغيير مى‏يابد.

معمولا نويسندگان كتابهاى كودكان، تخصصشان در نوشتن شعر و قصه كودكانه است، ولى در اين مورد، با شخصيتى مواجهيم كه چنان بهره‏اى از معارف اسلامى دارد كه نه تنها در فقه و فقاهت مجتهد است، بلكه قهرمان مبارزه استدلالى با مكاتب فلسفى غرب بوده، و كتابى كه قبل از اين اثر داستانى منتشره نموده پاورقى‏هاى فيلسوفانه بر كتاب اصول فلسفه و روش رئاليسم علامه طباطبايى (ره) است.

درباره اهداف و انگيزه‏هاى تاليف كتاب داستان راستان، خود استاد مطهرى در مقدمه جلد اول مى‏گويد: البته كتابهاى سودمند، كه مستقيما متن حقايق اخلاقى و اجتماعى را به لباس بيان در آورده‏اند، يا كتبى كه حقايق زندگى را در لباس داستان كه فكر و پرداخته فكر نويسنده است، يا كتب سيرت كه از اول تا آخر در مقام نقل تاريخ زندگى يك يا چند شخصيت بزرگ بوده‏اند از شماره بيرون است، ولى نويسنده تاكنون به كتابى برنخورده كه مؤلف آن به منظور هدايت و ارشاد و تهذيب اخلاق عمومى، داستانهاى سودمند، از كتب تاريخ و حديث استخراج كرده و در دسترس عموم قرار داده باشد.⁽³⁹³⁾

هدف اين كتاب اين است كه علاوه بر اين كه راهنماى اخلاقى و اجتماعى سودمندى باشد، معرف روح تعليمات اسلامى هم باشد و فرد بتواند با مقياس قرار دادن آن، خود و اطرافيان و جامعه‏اى كه در آن زندگى مى‏كند و همگى ادعاى اسلاميت دارند را محك بزند.⁽³⁹⁴⁾

استاد تذكر مى‏دهد كه با اين كه براى رعايت حشمت و حرمت قرآن كريم، از داستان‏هاى آن كتاب مقدس چيزى جزء اين داستانها قرار نداديم و معتقد بوده و هستيم كه قصص قرآن، مستقل چاپ و منتشر شود، اما در اصل تاليف اين كتاب از قرآن مجيد استفاده كرده‏ايم، زيرا اولين كتابى كه داستان راستان [و حكايت صالحان‏] را به منظور هدايت و راهنمايى و تربيت اجتماع بشرى، جزء تعليمات عالى خود قرار داده، قرآن كريم است.⁽³⁹⁵⁾

و مى‏دانيم كه قرآن كريم در 268 مورد براى بيان مطالب گوناگون از داستان استفاده كرده، و يقينا اين كار باعث مى‏شود حقايق عالى و اصول و ارزشهاى والا، به نحو بسيار ساده و ملموس در دسترسى انسان قرار گيرد و فهم و درك آن با سهولت هرچه بيشتر ميسر شود و در عمل نيز آسانتر به كار آيد.

با نگرشى بر كل كتاب داستان راستان، و توجه به نكاتى كه استاد در مقدمه آورده، شايسته است به نكات و مزاياى زير در مورد اين كتاب توجه داشته باشيم:

1. واقعى بودن داستان‏ها:

چنان كه خود استاد متذكر شده، ما هم كتب اخلاق فراوانى داريم، هم داستانهاى ساخته و پرداخته نويسندگان، اما اين كه با داستانهاى واقعى به تعليم اخلاق بپردازيم بسيار مؤثرتر است، زيرا، انجام وظايف اخلاقى غالبا دشوار و حتى گاه ناممكن به نظر مى‏رسد، و هنگامى كه داستان غير واقعى باشد، انسان مى‏گويد: چنين چيزى فقط در خيال ممكن است، اما وقتى انسان ببيند كه در طول تاريخ كسانى بوده‏اند كه مطابق آن ارزشهاى والاى انسانى رفتار كرده‏اند اين امر را شدنى مى‏يابد و عزمش بيشتر جزم مى‏شود.

2. نثر روان و ساده، و گذاشتن نتيجه‏گيرى براى خواننده:

استاد مطهرى معتقد است كه كتاب بايد هم زحمت فكر كردن را از دوش خواننده بردارد و هم او را وادار به تفكر كند. آن فكرى كه بايد از دوش خواننده برداشته شود، فكر در معنى جمله‏ها و عبارات است؛ و آن فكرى كه بايد به عهده خواننده گذاشته شود، فكر در نتيجه است، چرا كه هر چيزى تا خود خواننده درباره‏اش فكر نكند و از فكر خود چيزى بر آن نيفزايد، با روحش آميخته نمى‏گردد و در دلش نفوذ نمى‏كند و در عملش اثر نمى‏بخشد⁽³⁹⁶⁾

بدين سان شاهديم كه اين كتاب بر خلاف بسيارى از كتب اخلاقى كه علماى اسلامى نگاشته‏اند، از يك سو نثر بسيار ساده و روانى دارد و به ذكر اصل داستانهاى تاريخى و گاهى پرورش داستانها در حدود قراين و امارات اكتفا شده و از سوى ديگر نتيجه‏گيرى از داستان را بر عهده خواننده گذاشته و در واقع از روش القاى غير مستقيم كه تأثير بيشترى در مخاطب دارد گاهى، استفاده شده است.

3. تأثير اصلاحى در عوام:

سادگى در نحوه نگارشى كتاب داستان راستان، موجب شده كه افراد عوام استفاده بيشتر از اين كتاب ببرند. استاد مطهرى در اين باره مى‏گويد: اين داستانها هم براى خواص قابل استفاده‏اند، و هم براى عوام، ولى منظور از اين نگارش، تنها استفاده عوام است، زيرا تنها اين طبقاتند كه ميلى به عدالت و انصاف، و خضوعى در برابر حق و حقيقت در آنها موجود است، و اگر با سخن حقى مواجه شوند حاضرند خود را با آن تطبيق دهند. صلاح و فساد طبقات اجتماع در يكديگر تأثير دارد، اما معمولا فساد از خواص شروع مى‏شود و به عوام سرايت مى‏كند. و صلاح بر عكس از عوام و تنبه و بيدارى آنها آغاز مى‏شود و اجبارا خواص را به صلاح مى‏آورد، و روى همين اصل است كه على عليه‏السلام در دستور حكومتى خود به مالك اشتر، پس از تقسيم مردم به دو طبقه عامه و خاصه، نسبت به صلاح و به راه آمدن خاصه، اظهار ياس و نااميدى مى‏كند و تنها عامه مردم را مورد توجه قرار مى‏دهد.