امام هفتم

موسى بن جعفر(ع)

امام موسى بن جعفر(ع)همان راه و روشى را ادامه داد كه امام صادق(ع)

در روبرو شدن با اجتماع،بر محور عمل و برنامه‏ريزى اتخاذ كرده بود.

محور نخستين:برنامه‏ريزى فكرى و آگاهى دادن عقيدتى و چاره‏گرى درروبروشدن با عقايد منحرف و انگيزه‏ها و واپس گرائيهاى شعوبى و نژاد پرستى‏و عقايد مختلف دينى.

از خطرناكترين اين تبليغات زهر آگين،تبليغ افكار الحادى و كفر آميزبود كه تزريق زهر آن با فعاليت و گسترش در دلهاى نوجوانان مسلمان سرازيرشده بود.موضع امام موسى(ع)در برابر اين تبليغات،آن بود كه با دلايل‏استوار در برابر آن بايستد و با پوچى و بيمايگى آن به معارضه برخيزد و دورى‏آنرا از منطق و واقعيت توضيح دهد و عيوب آنرا بازگويد تا آنجا كه گروهى‏انبوه از پيروان آن عقايد به اشتباه خود و فساد خط مشى اتخاذى خويش اعتراف‏كردند و به اين جهت جنبش امام درخشندگى يافت و قدرت علمى آن حركت‏منتشر گرديد و به گوشها در رسيد.چندان كه گروهى بزرگ از مسلمانان پيروى‏آن كردند و آن را پذيرفتند و اين امر بر مسئولان حكومت گران آمد و با آنان با شدت و فشار و شكنجه رفتار كردند و در زمينه‏هاى عقيدتى آنان را از گفتگوباز داشتند و امام موسى(ع)ناچار شد به هشام(يكى از اصحاب خود)

فرستاده‏اى گسيل دارد و او را هشدار دهد تا بعلت‏خطرهاى موجود از سخن‏گفتن خود دارى كند و هشام تا مرگ مهدى خليفه از سخن گفتن خود دارى كرد ⁽¹⁾ .

گروهى كثير از بزرگان دانشمندان و راويان حديث،از كسانى كه دردانشگاه بزرگ امام صادق(ع)تحصيل ميكردند،هنگام اقامت او در يثرب،پيرامون امام موسى(ع)گرد آمدند و ايشان با توانائى و نيروى بسيار،بر فقه‏اسلامى،آراء و عقايد خردمندانه در فقه اسلامى ابراز كردند.مجموعه‏هاى‏بسيار از احكام اسلامى به او(ع)منسوب است كه در باب حديث و فقه تدوين‏شده است و دانشمندان و راويان حديث همواره با آن افاضات علمى،همدم‏بودند و احاديث و گفتگوها و فتواهاى او را ثبت مى‏نمودند.

سيد بن طاووس چنين روايت كرده است كه ياران و نزديكان امام(ع)در مجلس او حاضر ميشدند و لوحه‏هاى آبنوس در آستين‏ها داشتند.هرگاه‏او(ع)كلمه‏اى ميگفت‏يا در موردى فتوى ميداد،به ثبت آن مبادرت ميكردند ⁽²⁾ .

آن دانشمندان همه انواع علوم را با توجه به گوناگونى و پهناورى آن ازونقل كرده‏اند. كوششهاى علمى او همه مراكز اسلامى را فرا گرفته بود ودانشمندان نسلى پس از نسلى، پيشكشها و عطاياى علمى او را نقل كرده‏اند.

محور دوم:نظارت مستقيم بر پايگاههاى توده‏اى و طرفداران و پيروان‏خود و هماهنگى با آنها در پيش گرفتن مواضع سلبى و منفى در برابر حكومت،به منظور ناتوان كردن حكومت از نظر سياسى و بريدن از آن و حرام كردن‏تماس با آن و به محاكمه دادگسترى دولتى دعوى نبردن و شكايت نكردن،به منظور آماده كردن وسايل سقوط آن حكومت و نابود كردن آن از نظر سياسى.

چيزى كه امام(ع)را دلير ساخت تا چنين موضع استوارى داشته باشد،آن دگرگونى آشكار و گستردگى و انتشار پايگاههاى مردمى ايشان بود.

اين مطلب با جنبش امام(ع)و با فعاليتهاى منفى او نسبت به حكومت منحرف‏عباسيان،و فرا خواندن او در حرام دانستن يارى با حكومت در هر زمينه‏از زمينه‏ها،هماهنگ شده بود.اين موضع امام در گفتگوى وى با يكى ازاصحاب،(صفوان)آشكار ميگردد:

-اى صفوان همه چيز تو پسنديده است جز يك چيز.

-فدايت‏شوم،آن چيست؟

-كرايه دادن شترهايت به اين ستمگار-يعنى هارون-بخدا سوگند آنها را از جهت تكبر و خودخواهى و يا شكار و سرگرمى‏كرايه نداده‏ام،بلكه براى اين راه-راه مكه-كرايه داده‏ام و خود همراهى‏با شتران را بر عهده نميگيرم بلكه غلامان خود را با آنان مى‏فرستم.

پس امام(ع)او را گفت:

-اى صفوان آيا كرايه‏ات بر عهده آنان است؟

-آرى فدايت گردم.

-آيا دوست ميدارى زنده بمانند تا كرايه تو را بپردازند؟

-آرى.

-پس فرمود:هر كس بقاى آنان را دوست داشته باشد از آنان است‏و هر كس از آنان باشد وارد آتش گردد.

امام نارضايى و خشم خود را از حكومت هارون،پياپى ابراز مى‏فرمودو همكارى با آنان را در هر صورت و شكل كه باشد حرام ميدانست و اعتماد وتكيه بر آنان را منع ميكرد و با اين سخن كه فرمود:

«به آنان كه ستمگارند تكيه مكنيد كه گرفتار دوزخ ميگرديد»،مردم رااز تماس با ستمگاران باز ميداشت و تمايل به آنان را بر مسلمانان حرام كرد و ترك كردن آنان را ضرورى دانست. حتى اگر تماس با آنان به علت بعضى‏مصلحتهاى شخصى بود.

ياران خويش را از شركت كردن در سلك حكومت هارون يا پذيرفتن‏هر گونه مسئوليت و وظيفه دولتى بر حذر ميداشت و به زياد بن ابى اسلمه‏فرمود:

«اى زياد،اگر از پرتگاهى بلند فرو افتم و پاره پاره گردم بيشتر دوست‏ميدارم تا براى آنان كارى انجام دهم و يا بر بساط كسى از آنان پاى‏گذارم ⁽³⁾ ».

اما امام(ع)،على بن يقطين يكى از بزرگ ياران خويش را ازين فرمان‏استثناء كرد و اجازت داد تا منصب وزارت را در روزگار هارون عهده‏دارگردد و پيش از او،منصب زمامدارى را در ايام مهدى بپذيرد، ⁽⁴⁾ او نزد امام‏موسى(ع)رفت و از او اجازت خواست تا استعفا دهد و منصب خود را ترك‏كند.اما امام(ع)او را ازين كار باز داشت.و او را گفت‏«چنين مكن،مابه تو آموخته شده‏ايم و برادران تو به سبب تو عزت دارند و به تو افتخار ميكنند.

شايد به يارى خدا بتوانى شكسته‏اى را درمان كنى و دست بينوائى را بگيرى‏يا بدست تو مخالفان خدا درهم شكنند.اى على،كفاره و تاوان شما،خوبى‏كردن به برادرانتان است.يك مورد را براى من تضمين كن،سه مورد رابرايت تضمين ميكنم.نزد من ضامن شو كه هر يك از دوستان ما را ديدى نيازاو را بر آورى و او را گرامى دارى و من ضامن ميشوم كه هرگز سقف زندانى‏به تو سايه نيفكند و دم هيچ شمشير به تو نرسد و هرگز فقر به سراى تو پاى‏نگذارد.

اى على،هر كس مؤمنى را شاد سازد،اول خداى را و دوم پيامبر را و در مرحله سوم ما را شاد كرده است ⁽⁵⁾ ».

محور سوم:موضع آشكار و صريح در احتجاج با كسيكه زمامدار حكومت‏بود به اينكه لافت‏حق اوست نه ديگرى و بر همه مسلمانان در احراز اين‏مقام برترى دارد.

مناظره او(ع)با هارون الرشيد در مرقد نبى اكرم(ص)و در برابر توده‏اى‏عظيم از اشراف و فرماندهان ارتش و كارمندان عاليرتبه دولت اتفاق افتاد.

هارون روى به ضريح مقدس رسول اكرم(ص)چهره سود و چنين سلام گفت:

درود بر تو اى پسر عم‏».و از نسبت‏خود با نبى اكرم مفتخر بود.چه او به‏سبب نزديكى با رسول اكرم(ص)به مقام خلافت نائل آمده بود.آنگاه امام‏كه حاضر بود،بر نبى اكرم درود فرستاد و گفت:«سلام بر تو باد اى پدر».

رشيد خرد خويش از دست بداد و ناراحتى او را فرا گرفت.زيرا امام(ع) در آن فخر و مجد بر او پيشى گرفته بود.

پس با آهنگى لبريز از كينه و خشم‏به او گفت:«چرا گفتى كه تو از ما به رسول الله(ص) نزديكترى؟.و امام‏پاسخى تند به او داد و گفت:اگر رسول اكرم زنده ميشد و از تو دخترت راخواستكارى مى‏فرمود،آيا او را اجابت ميكردى؟هارون گفت:سبحان الله‏و به اين كار بر عرب و عجم فخر ميكردم.

امام گفت:اما او دختر مرا خواستگارى نميكرد و من دختر به اونميدادم زيرا او پدر ما است نه پدر شما.و به اين علت ما به او نزديكتريم ⁽⁶⁾ ».

هارون كه اين دليل او را از پاى درآورد،به منطق ناتوانان پناه بردو به دستگيرى امام(ع) فرمان داد و او را زندانى كرد ⁽⁷⁾ .

موضع امام(ع)در برابر هارون،آشكار و روشن بود.امام(ع)در يكى‏از كاخهاى استوار و زيباى هارون كه مانند آن در بغداد و جاى ديگر نبود،واردشد.هارون سرمست از قدرت گفت:اين سرا چون است؟

امام بى واهمه و اعتنا از قدرت و جبروت او گفت:اين سراى فاسقان‏است.خداى تعالى فرمايد:

ساصرف عن اياتى الذين يتكبرون فى الارض بغير الحق و ان يروا كل آية‏لا يومنوا بها و ان يروا سبيل الرشد لا يتخذوه سبيلا و ان يروا سبيل الغى‏يتخذوه سبيلا (كسانى را كه در روى زمين، بى شايستگى،بر خلاف حق گردن مى‏فرازند از آيات‏خود روى گردان ميكنم.هر چند همه آيات را مى‏بينند،به آن ايمان نمى‏آورندو اگر راه رشد را ببينند آن راه را بر نمى‏گزينند و اگر راه گمراهى را مشاهده‏كنند آنرا انتخاب ميكنند.(هود-113).

هارون از خشم لرزيد و موجى از تشويش او را فرا گرفت.آنگاه به‏امام گفت:خانه از آن كيست؟

-اين سرا شيعه ما را مجال است و ديگران را فتنه.

-چرا صاحبخانه آنرا باز پس نميگيرد؟

-خانه را آباد ازو گرفتند و تا آباد نگردد آنرا پس نمى‏گيرد.

شيعيان تو كجايند؟و در اينجا امام(ع)سخن حق تعالى را قرائت كرد:

لم يكن الذين كفروا من اهل الكتاب و المشركين منفكين حتى تاتيهم البينة .

(كافران از اهل كتاب و مشركان جدا نبودند تا براى آنان از جانب خداى‏بينه‏اى آمد.)

هارون را خشم فرا گرفت و گفت آيا ما كافرانيم؟

-نه،اما چنانكه خداى تعالى فرمايد:

الذين بدلوا نعمة الله كفروا و احلوا قومهم دارا البوار. (...آنان كه نعمت‏خداى را به كفر تبديل كردند و پيروان خود را در سراى‏هلاكت جاى دادند.)ابراهيم-27-28و اينچنين امام آشكار كرد كه هارون منصب خلافت را غصب كرده وسلطنت و حكومت را،دزديده است.اين مطلب خشم هارون را بر او(ع) بر انگيخت و به هنگامى كه شنيد امام او را به مبارزه مى‏طلبد و در موضعى است‏كه در آن نرمش نيست،در سخن خود با امام(ع)به خشونت پرداخت ⁽⁸⁾

و در هنگامى ديگر،وقتى هارون از امام(ع)راجع به فدك پرسيد تاآنرا به او باز پس دهد، امام(ع)از باز پس گرفتن خوددارى فرمود مگر اينكه‏حدود آنرا نيز باز پس دهند.

رشيد پرسيد:حدود آن چيست؟

امام(ع)گفت:اگر حدود آنرا بگويم آنرا پس نخواهى داد.

هارون پاى فشرد تا حدود آنرا براى او معلوم دارد و امام(ع)جز آنكه‏مرزهاى فدك را تعيين كند چاره‏اى نديد و گفت:

«مرز نخستين عدن است‏»وقتى هارون اين سخن را شنيد چهره‏اش‏برافروخت.امام(ع) همچنان به سخن ادامه داد:«مرز دوم سمرقند»رنگ‏هارون به تيرگى گرائيد و خشمى بيكران او را فرا گرفت.اما امام(ع)گفتارخود را پى گرفت و فرمود:«مرز سوم افريقا»رنگ هارون سياه شد و باآوائى كه خشم از آن مى‏باريد گفت:«هيه‏»و امام،حد آخر را بيان فرمود وگفت:«از ساحل دريا تا ارمنستان‏».

رشيد خويشتندارى از دست بداد و گفت:

-آنوقت براى ما چيزى باقى نمى‏ماند.

-«ميدانستم كه تو آنرا باز پس نخواهى داد» ⁽⁹⁾ .

محور چهارم-بيدار كردن وجدان انقلابى امت از راه تشويق آنان براى‏شورش و مبارزه. شورش و مبارزه را علويان بكار گرفتند تا وجدان اسلامى‏و اراده اسلامى را از سقوط در برابر حكام منحرف نگاهدارند.پيشوايان(ع)

از متعهدان با وفاى آن كار پشتيبانى ميكردند.

هنگاميكه حسين بن على بن حسن-صاحب واقعه فخ- ⁽¹⁰⁾ بر آن شد تا عليه‏اوضاع فاسدى كه با هر كس كه شيعه و علوى و طرفدار امام بود،توهين وشكنجه‏هاى شديد اعمال مى‏كرد، شورش كند،نزد امام موسى(ع)رفت و ازاو در باب قيام خود مشورت كرد.امام روى بدو كرد و گفت:«تو به قتل‏ميرسى،از رفتن صرفنظر كن.مردم فاسقند و به ظاهر ايمان دارند و در دل نفاق‏و شرك مى‏ورزند،انا لله و انا اليه راجعون.خداى شما را از پيروان خودبه شمار آورد».

هنگاميكه امام موسى(ع)واقعه قتل حسين را شنيد بر او گريست وسجاياى او را بيان كرد و بر او ناليد كه:«انا لله و انا اليه راجعون.به خدا سوگند،مسلمانى صالح و روزه‏گير و قدرتمند كه امر به معروف و نهى ازمنكر ميكرد و خانواده‏اش مانند نداشت،درگذشت ⁽¹¹⁾

وقتى موسى هادى از دست علويان به ستوه آمد،آنان را به مرگ ونابودى بيم داد و امام موسى(ع)را به ياد آورد و گفت:

«بخدا سوگند حسين جز به فرمان او خروج نكرد و جز از مهر او ازچيزى پيروى نميكرد.چه، او در ميان اهل اين خاندان عهده‏دار كار دين است ⁽¹²⁾ »

پس اصحاب او خروشان نزد امام شتافتند و به او پند دادند كه پنهان شودتا از شر آن كافر سركش رها گردد.

امام(ع)لبخند زد و به قول كعب بن مالك شاعر تمثل فرمود:

«سخينه را گمان چنين است كه بر پروردگار خويش پيروز مى‏گردد.امابزودى مغلوب خواهد شد.

پى‏نوشتها:

1- رجال كشى ص 172.

2- انوار البهيه ص 91.

3- مكاسب شيخ انصارى.

4- جهشيارى.

5- مكاسب شيخ انصارى.

6- اخبار الدول ص 113.

7- تذكرة الخواص 359.

8- و 9- مناقب-جزء 2 ص 381.

10- «فخ‏»نام محلى است در يك فرسنگى مكه و فاجعه‏اى عظيم در آنجا روى داد كه‏پس از واقعه كربلا،آن را از حيث فجيع بودن بيمانند دانسته‏اند.

حسين بن على بن حسن بن حسن بن على بن ابيطالب(ع)كه در تاريخ،معروف به‏حسين بن على شهيد فخ مى‏باشد،با سيصد نفر از علويان و طرفداران خاندان عصمت‏و طهارت عليه خليفه خروج كردند و از مدينه به سوى مكه براه افتادند.در وادى‏«فخ‏»با گروهى كثير از عباسيان كه مجهز و مسلح بودند برخورد نمودند.جنگ‏سختى در گرفت.علويان و بنى الحسن شكست‏خوردند و بيش از صد نفرشان را سربريدند شهادت حسن در خلافت موسى هادى عباسى روى داد به تاريخ 8 ذيحجة الحرام‏سال 196 هجرى.

حضرت امام جواد(ع)فرمود براى ما اهل بيت پس از واقعه كربلا واقعه‏اى سهمگينتراز واقعه فخ روى نداده است.

حسن بن على و پدرانش از تاريخسازان بوده و هر يك را داستانى مفصل است.حسن‏دوم را بنام حسن مثنى و حسن سوم را حسن مثلث ناميده‏اند.(اقتباس از مروج الذهب‏و منتهى الامال-م).

11- مقاتل ص 453.