بررسى پيشوايان

مقدمه

تاريخ دانان،زندگينامه امامان(ع)را از دو نظرگاه بررسى كرده‏اند:

نظرگاه نخست

پيشوايان يا امامان اهل بيت(ع)را در فهرست رهبران سياسى به شمارآورده‏اند.يعنى در شمار رهبرانى كه سياست را براى خويشتن حرفه و شغلى‏دانسته تا مطالب و مطامع شخصى و حزبى و قومى خود را صورت تحقق بخشند.

اين تاريخ دانان رسالتى را كه زندگانى پيشوايان(ع)بر آن استوار بوده است‏ناديده مى‏گيرند.از اين روى،اين دسته از مورخان عادت كرده‏اند كه‏فعاليت‏هاى اجتماعى و سياسى و فكرى پيشوايان را كه با توانائى،مسئوليت‏سنگين آن را خود انجام داده‏اند و مطالعه حالات متفاوت هر يك از حيث توانائى‏و علو همت و ضعف و قوت يا صفات ديگر كه شخصيت هر پيشوائى منوط به آن‏است،با ديگر رهبران سياسى ملتها در يك تراز قرار داده و در يك سطح‏مطالعه كنند.

بطور مثال،در مورد امام على(ع)مى‏گويند:«فرازهاى رهبرى سياسى يعنى‏دور انديشى و بينش سياسى و تجربه را فاقد بوده است ⁽¹⁾ .اما معاويه از نظرآنان‏«از تجربه و زيركى سياسى و دور انديشى،سهمى وافر داشته است.

اينان موضع امام حسن را نسبت به معاويه و صلح بين آنان را از نشانه‏هاى‏ناتوانى شخصيت او يا نداشتن تجربه را از مسائل مهم زندگانى او مى‏دانند ⁽²⁾

حالى كه در عرف اينان،حسين(ع)داراى شخصيتى شمرده مى‏شود كه نشان‏از صلابت و علو همت دارد.در آينده نزديك ما همه مواضع رسالتى را كه‏پيشوايان اهل بيت داشته‏اند و در برابر حوادث ايستادگى كرده‏اند بيان‏خواهيم كرد و روش آنها را در زندگى سياسى و پيروزى‏ها و اضطراب‏هاى‏گوناگون سياسى كه طبيعتا از جهت ناكامى‏هاى اجتماعى و سياسى در هر فردديگرى غير آنها نيز قابل مطالعه و بررسى است،باز خواهيم نمود.

نظرگاه دوم

برخى از مطالعه زندگانى پيشوايان(ع)به عنصر تجربه تكيه مى‏كنند.اگر چه‏اين نظرگاه در مطالعه و بررسى‏«تاريخ خط امامت‏»براى مطالعه زندگانى‏هر يك از پيشوايان به صورت مستقل،ضرورى است و غالبا برنامه هر يك ازحيث صحت و كوتاهى ممتاز است.اما زندگانى پيشوايان به اين ترتيب‏طورى نمودار مى‏گردد كه گوئى روش هر يك با آن ديگرى متباين و متناقض‏بوده است.

امام حسن(ع)با معاويه صلح كرد و امام حسين(ع)در برابر حكومت اموى‏دست به قيام زد و امام سجاد(ع)به دعا بسنده فرمود و به كارى ديگر دست‏نزد و در آن ميان،زندگى امام باقر(ع) در حديث و فقه مقصور گرديد..

اگر اهميت راه پيشوايان سابق،در جدا بودن پيشوايان از خط رسالت آنان‏كه لازمه كارشان بود و به آن التزام داشتند تجلى مى‏كند،اهميت راه متاخرين‏از آنها در عدم تصدى براى حصول عامل مشتركى كه بين روش‏هاى پيشوايان‏و كوشش آنها از جهت تمركز به منزله واحدى است كه اجزاى آن واحد،رابطه بين امت و روش امامان را يكنواخت و هماهنگ ميسازد و كوشش آنان‏را از آغاز تا پايان به منزله يك واحد منحصر تشكيل مى‏دهد كه اجزاى آن‏با يكديگر متحدند و هر جزء آن واحد،پيرامون اجزاء ديگر مى‏گردد و آن راتكميل مى‏كند.

به عبارت ديگر،اگر اهميت و جلالت راه سابق در جدا بودن پيشوايان ازخط رسالتى آنان كه بدان التزام داشتند جلوه ميكند،اهميت جلالت راه حق‏آنان در عدم تصدى نمودار مى‏گردد تا عامل مشتركى كه بين روش‏هاى پيشوايان‏و مساعى آنان از حيث بروز و ايجاد وحدت كرده است آشكار شود و نشان‏دهد كه اسلوب‏هاى گوناگون آنان به منزله واحدى است كه اجزاى آن بايكديگر مرتبط و هر جزء مكمل جزء ديگر است.

لذا ما براى اينكه وظايف پيشوايان(ع)را در حيات اسلامى درك كنيم وببينيم تا كدام عامل مشترك،كوشش آنان را در كار اجتماعى وحدت بخشيده‏است،بايد چند قضيه را كه با يكديگر بستگى كامل دارد و در مسير اجتماعى‏اسلام به خط پيشوايان متصل مى‏گردد دريابيم و آن عبارت است از:

-وظيفه پيشوايان در تاريخ اسلامى

-خط اسلامى كه در عمل اجتماعى ضرورت داشته است.

-رابطه خط اسلامى مزبور با نهضت اصلاحى كه نزد پيشوايان موجب‏دگرگونى اجتماعى گرديد.

وظيفه پيشوايان در تاريخ اسلامى

ترديد نيست كه رسول اكرم(ص)وقتى به جوار پروردگار تعالى رخت بركشيدكه هنوز تمامى مسائل نظرى و عملى اسلام در رابطه با يكديگر ملحوظ ومورد توجه و تدقيق مستوفى قرار نگرفته بود.

در سطح نظرى،رسول اكرم براى امت اسلامى جز خطوطى را كه شريعت‏و قانون اسلام معلوم كرده بود سنتى نگذاشت.مضاف بر آنكه فقط برخى ازتفصيلات فقهى را در مورد پاره‏اى از مسائل بيان فرمود كه براى انسان مسلمان،چه فردى و چه اجتماعى،آن مسائل حياتى بود ⁽³⁾ .

اما در سطح عملى،دعوت انقلابى كه رسول خدا براى دگرگونسازى اجتماع‏از حيث فكر و عمل به آن دست زد و مى‏خواست به حسب افكار و مفاهيم‏و روش كار،انسانى مسئول ايجاد كند،در زمان حيات ايشان،حتى درسطح مركز رسالت اسلامى يعنى مدينه منوره نيز به كمال مطلوب نرسيده بودچه رسد به ساير اقليم‏هاى دولت اسلامى.و اين مساله هم از مجموع خطاهاو امورى كه تعمدا جنبه منفى مى‏گرفت و هم از رفتار عده‏اى از صحابه نمودارميگرديد و هم از طرف عامه مردم به نحو واضح پديدار ميشد،مبرهن گرديد.

هنوز ربع قرن از ظهور اسلام و شروع خلافتهاى چهارگانه و نضج‏حكومت‏اسلامى بدست مهاجرين و انصار نگذشته بود كه ضربات سهمگينى از سوى همان‏دشمنان ديرين اسلام به آن وارد شد.اين ضربات البته از داخل همين‏حكومتها و در ميان همين جامعه وارد ميشد و داعيان آن توانستند در جوامع‏اسلامى نفوذ نمايند و رهبرى ناآگاه را غافل كنند،آنگاه با كمال بيشرمى‏و با نهايت فشار جنان رهبرئى ايجاد كردند كه امت و نسل آگاه و مشتاق را ازتوجه به شخصيت و رهبرى تنزل داده و پيشوائى را ملك موروثى كه صفات‏بلند و كرامات انسانى را به بازى ميگرفت تبديل كردند و حدود را معطل گذاشتندو احكام را توقيف كردند و جلوى اجراى آن را گرفتند.ناگهان خلافت امرى‏شد كه بازيچه كودكان بنى اميه گرديد ⁽⁴⁾ .

امر مسلم اين است كه مدت زندگانى رسول اكرم(ص)در محيط اجتماعى‏مدينه زمانى كوتاه بود و آن مدت كافى نبود كه عمل دگرگونسازى را در آن‏اجتماع صورت تحقق بخشد و به اين دليل،اسلام از آغاز كار،موضعى گرفت‏كه براى تضمين سلامت‏خط سير و حركت تاريخى اسلامى،موضعى مثبت‏بود و براى صحت بناى امت اسلامى و ژرف گردانيدن آگاهى امت و گشودن‏دريچه مطالب نهانى رسالت الهى به روى او،نقطه وصول محسوب ميگرديد.

اگر رهبرى فكرى و سياسى را به اشخاصى واگذار نميكردند كه راه و روش‏رسول اكرم را ادامه ندهند و نيز اگر ادامه وظايفى كه رسول اكرم به آن‏قيام فرموده بود،نبود اين امر بصورت طبيعى صورت نمى‏گرفت!.

زمان داراى ارزشها و صلاحيتى بودند كه توانستند حركت تغيير دهنده‏اى راكه رسول اكرم در سطح عملى در ميان امت آغاز فرمود،صورت تحقق بخشند.

بالجمله داراى لياقتى بودند كه امكان آن يافتند كه حركت دگرگون كننده‏اى‏را كه رسول اكرم در سطح عملى در ميان امت‏شروع كرده بود،ادامه دهندو احكام تفصيلى اسلام را در مورد حوادث نو پيدا،كه در راه امت پيش‏مى‏آمد،در سطح عقلى و قانونى بيان كنند.

از خلال اين آگاهى،خط امامت در اسلام بوجود آمد تا پيشوايان(ع)ازگذرگاه آن بر پاى خيزند و نقش طبيعى خود را براى هدايت‏حركت تاريخى‏اسلام به سوى دگرگونسازى اجتماعى و زير و رو كردن آن در دنياى مردم‏انجام دهند.

مطلبى كه در اينجا اشاره بدان شايسته است اين است كه خط امامت از خلال‏ضرورت تاريخى به منزله امتداد خط طبيعى مكتب رسالت است كه براى حمايت‏از اسلام گريزى از آن نبوده است.اين خط تشريعى داراى ابعادى است كه‏مرز آنرا شريعت اسلام مشخص كرده است و آن را از گذرگاه دو موضع دربرابر رسول اكرم طرح نموده است:

اول:روش عملى،و آن درين مطلب شكل گرفت كه رسول اكرم(ص)امام‏على را از كودكى به فرزندى پذيرفت و او را چنان برآورد و تربيت كرد كه پس‏از رحلت رسول اكرم براى در دست گرفتن زمام پيشوائى فكرى و سياسى امت‏صلاحيت داشته باشد-چنانكه كتابهاى معتبر سيره اين نكته را منعكس كرده‏اندكه نبى اكرم،على را به بسيارى از مفاهيم دعوت و حقايق آن مخصوص‏گردانيد و هر چه امام از او مى‏پرسيد وى را به آن آگاه مى‏فرمود.

ساعتهاى دراز در شب و روز با او خلوت ميكرد و چشم او را تا آخرين روز حيات‏شريف خود به مفاهيم رسالت و دشواريهاى راه و برنامه‏هاى عمل مى‏گشود.

حاكم در«مستدرك‏»از ابو اسحاق نقل ميكند كه از قثم بن عباس پرسيدم‏على چگونه از پيامبر ارث برد.او گفت:پيش از همه ما به رسول گرامى‏پيوست و بيش از همه ما به او نزديك بود.

نسائى از امام(ع)نقل ميكند كه فرمود:«كنت اذا سالت رسول الله عطيت‏و اذا سكت ابتدانى‏». يعنى هر چه از رسول خدا مى‏پرسيدم جواب ميداد وچون از سؤال خاموش ميشدم او شروع به سخن گفتن ميكرد.حاكم نيزدر«مستدرك‏»اين حديث را نقل كرده است.

امير المؤمنين على در خطبه معروف‏«قاصعه‏»پيوستگى يگانه خود را با رسول‏قائد و عنايت نبى اكرم را به آماده سازى و تربيت‏خود چنين نقل ميكند:

«موضع مرا نسبت به رسول الله(ص)به سبب خويشاوندى نزديك من باآن بزرگوار و منزلت مخصوص من را نزد او ميشناسيد.مرا در خانه خودپرورد در حاليكه كودك بودم و مرا در بستر خويش مى‏خوابانيد و بدن خودرا با من تماس ميداد و بوى خويش را به من مى‏بويانيد و خوراك را مى‏جويدو سپس آنرا در دهان من ميگذاشت نه در گفتار من دروغى يافت و نه در كردارمن سهو و خطائى.

من او را پيروى ميكردم آن سان كه بچه شتر مادر خويش را.هر روز ازفضيلتى از اخلاق خود، آشكارا رايتى بر من مى‏افراشت و بمن فرمان ميداد كه‏ازو پيروى كنم.

هر سال در حراء مجاور ميگرديد و من او را ميديدم و جز من كسى او را نمى‏ديد.

آن روزها در اسلام جز رسول خدا و خديجه،هيچكس ديگر با آنها نبود و من سومين‏آنها بودم. نور و حق و رسالت را مى‏ديدم و رايحه نبوت را مى‏بوئيدم‏».

دوم:روش فكرى كه رسول اكرم در شرايط گوناگون و براى ابراز داشتن‏خط امامت در حيات سياسى،در بيانات رسمى كه ايراد مى‏فرمود اين معنى رامى‏نماياند.مانند حديث:«اما ترضى ان تكون منى بمنزلة هارون من موسى،الا انه لا نبى بعدى ⁽⁵⁾ »آيا به اين خرسند نيستى كه نسبت به من به منزله هارون به موسى باشى جز اين كه پس از من پيامبرى نخواهد بود؟

و خطبه غدير كه فرمود:«من كنت مولاه فهذا على مولاه... ⁽⁶⁾ »

و حديث ثقلين:«انى تارك فيكم ثقلين،كتاب الله و اهل بيتى و انهما لن‏يفترقا حتى يردا على الحوض ⁽⁷⁾ »:دو چيز گرامى و بزرگ را نزد شما بازمى‏گذارم،كتاب خدا و خاندان خود را آندو هرگز از يكديگر جدا نمى‏گردندتا در كنار حوض كوثر نزد من بازگردند.

خط امامت در حيات اسلامى،از گذرگاه ضروريات شرعى،اين چنين ترسيم‏گرديد تا از نظر عملى و نظرى در حد مساوى،متمم خط رسالت گردد.اگراز آنچه كه گفتيم چشم فرو بنديم، مى‏بينيم كه اهميت‏خط امامت در تاريخ‏اسلام از نظر عملى بدون مباشرت او در مهمات تاريخى در دو حوزه آشكارمى‏گرديد:يكى حوزه قانونگذارى و آن روبرو شدن امت با نيازهاى جديدى‏بود كه هنگام نزول قرآن مجيد نظير اين نيازها سابقه نداشت و اين امرزمامداران پس از رسول اكرم را ناچار مى‏ساخت كه در اغلب امور راه حلهائى‏وضع كنند و پيشنهادهاى شرعى را در معرض افكار بگذارند و به راى و نظربيشتر مردم متوسل گردند و هر جا كه نصى وجود نداشت از خلال مفاهيم‏استحسان و قياس و جز آنها به راى پناه برند ⁽⁸⁾ .

اما اين معنى كه از بزرگان‏صحابه صادر ميشد در زمان خلافت اموى تغيير شكل داده و اين گونه اجتهادمعروف به عمل به راى شد.مكتب راى از نظر مفاهيم اصيل اسلامى درزمينه‏هاى مكتبى با چنان كشمكش و عكس العملى روبرو گرديد كه نتيجه آن‏پديد آمدن مكتب جديدى در حجاز شد.مكتب مزبور ترجيح مى‏داد كه‏حديث‏هاى ماثور ⁽⁹⁾ و اجتهادهاى صحابه و تابعين ⁽¹⁰⁾ بعد از آنان را حفظ كند.

اينان عقيده داشتند كه بازگشت به حديث و استناد به آن به تنهائى كافى است‏كه رسالت و مكتب را از آلايش كسانى كه به راى معتقد بودند حفظ كند.

درين روش گستاخى بسيار در مورد شريعت به كار مى‏رفت و در ميزان‏هاى آن‏بسيار تصرف مى‏شد و در مقياس‏هاى آن و در اعتبارات شريعت چنان تصرف‏كردند كه آنچه در دست مردم مى‏افتاد از فكر و راى مردم دور بود ⁽¹¹⁾ .

مكتب ديگر روش و نقشى خشك و بى‏نرمش بود كه در زندگانى انسان‏به رويدادها و پيشامدها اهميتى نمى‏داد و فقط به نصوص توجه مى‏كرد وبى‏آنكه به امورى كه پيش مى‏آمد و سايه‏هائى كه بر زندگى مى‏افكند و به‏دگرگونى‏هاى زندگانى نظرى كرده باشند،بالجمله چشم پوشى از همه چيزجز كتاب و سنت بود.آن سان كه داود و ديگران از گروه ظاهريه دنبال‏كردند ⁽¹²⁾ .

يكى از امورى كه اهميت‏خط امامت را در حيات مسلمانان در سطح تشريعى‏براى پشتيبانى و حفظ مكتب از سراشيبى مشخص ميساخت روبرو شدن با مكتب‏راى بود.اگر عنصر راى را در قانون گذارى داخل مى‏كردند،قانون گذارى‏قدرت و نيرو و اصالت اسلامى خود را كه از خصوصيات قانون گذارى اسلامى‏است از دست ميداد.ديگر از آن امور روبرو شدن با مكتب حديث بود كه‏قانون را خشك و بدون نرمش مى‏ساخت و فقط به ظاهر نصوص توجه مى‏كرد.

اين امر،صفت نرمش قانون و همراهى آن را با مسائل و اوضاع مختلف‏اجتماعى از ميان مى‏برد ⁽¹³⁾ .

دوم آنكه در حوزه علمى،خط امامت در حكومت،از زندگانى اسلامى دورشد و طرحى نو بنام طرح شورا بوجود آورد و از خط اسلامى انحراف ايجادكرد و آن انحراف به مراكز توجيه فكرى و اجتماعى و سياسى روى نمود.

چندان كه تجربه اصيل اسلامى كه بدست آمده بود از كف رفت و به حكومت‏قبيله‏اى وارثى تبديل يافت و به تعطيل كردن حدود و از بين بردن روحيه‏شريعت و تيره ساختن صفاى بى‏آلايش آن پرداخت.اين امر در شكل حكومت‏اموى و عباسى مجسم گرديد و نتيجه آن بدبختى و نگون سازى و سراشيبى‏هاى‏خطرناكى بود كه نسلهاى آينده را از هدفهاى رسالت و مكتب و نقش صميمانه‏و آسمانى آن دور مى‏ساخت.از اينجا اهميت‏خط امامت كه دنباله خط مكتب‏است نمايان ميگردد و نشان ميدهد كه در سطح نظرى و عملى در حيات اسلامى همان وظيفه و ماموريت را انجام مى‏دهد.نيز از اينجا امر خطيرى كه امام‏در حركت تاريخى اسلامى به آن ممارست مى‏كرد آغاز مى‏گردد.

روش اسلامى كه لازمه كارهاى اجتماعى است

شايد وظيفه اسلام اين بود كه كوشش و همت‏خود را از لحاظ عملى بيشترمصروف به دعوت انقلابى در زندگانى انسان كند.آنگاه ذهنيات و عواطف‏و كردار و گفتار افراد و اجتماعات را دگرگون سازد.و همانا اين روش‏اسلامى كه در همه كارهاى فكرى و عملى،لازمه كارهاى اجتماعى بود نمودارگرديد و شكل هدف نهائى ثابتى به خود گرفت و آن شكل ثابت عبارت بوداز وجوب دعوت به اسلام و وجوب امر به معروف و نهى از منكر و واجب‏بودن جهاد به منظور پشتيبانى از مجتمع اسلامى يا گسترش دادن دائره آن.

اما اگر چه خط و روش اسلامى كه از گذرگاه نسلهاى مسلمان در طول تاريخ‏در كارهاى اجتماعى اتخاذ گرديد ثابت بود اما روش اجراى آن بنابر پيشرفتهائى‏كه در زندگانى انسان پديد مى‏آمد،همچنين بنا به وضع افراد،و بنابه عوامل‏اجتماعى كه در برگيرنده عامل نخستينى بود كه ميخواست مسلمان كامل تربيت‏كند،تابع عامل نرمش بود.به علاوه نكته‏اى كه گفتن آن در اينجا بايسته است‏اين است كه اين دگرگونى در نهاد روشهاى عملى اجتماعى كه شريعت اسلام‏به عهده گرفته بود و وظيفه خود ميدانست،آغاز آن دعوت به اسلام‏از گذرگاه امر بمعروف و نهى از منكر بود كه به جهاد و غيره منتهى ميگرديداين گوناگونى در نهاد خطوط عملى اجتماعى و در طبيعت وظايفى بود كه هربرنامه‏اى،انجام آنرا به عهده مى‏گرفت و در پى گسترش دائره‏اى بود كه‏در همان گذرگاه امتداد مى‏يافت و آن مسائل را در بر ميگرفت.

ازين روى مفهوم دعوت به اسلام وظيفه‏اى بود بيرون از جامعه اسلامى.

پس،از خلال اين مفهوم،دعوت به اسلام به مردمى مربوط ميشد كه دعوت‏به آنان نرسيده و ابلاغ نشده بود.

اما بايستى آنان را به قبول اسلام راضى ميكردند و دستشان را ميگرفتند ووارد حوزه ايمانيان مى‏نمودند.

امر بمعروف و نهى از منكر،به اعتبار اسلامى،پاسدار امنيتى بود كه‏وظيفه تصحيح انحرافها و تجاوز از خلافها و از منهيات را بر عهده داشت و بايدفضيلتها و صفات مثبت را در چهار چوب اجتماع اسلامى رسوخ ميداد و پاى‏برجا مى‏ساخت ⁽¹⁴⁾ .اما جهاد،دفاع مادى از سراسر اجتماع اسلام را بر عهده‏داشت و موظف بود با قدرتهاى كفر و سركش در روى زمين مقابله كند تابراى دعوت اسلام راه را هموار سازد و وظايف تاريخى خود را در چهار چوب‏مجتمع‏هاى بشرى روياروى قرار دهد ⁽¹⁵⁾ .

باين ترتيب مى‏بينيم مفاهيم و خطوط فكرى عملى كه به عمل اجتماع‏پيوسته است چيست و مى‏بينيم كه آن مفاهيم از نظر روش،گوناگونى ندارد.

بلكه مانند برنامه‏هاى عملى است كه هر يك را چهارچوبى و مسئوليتهائى وبعدهائى است. خلاصه از جهت روش مختلف نيست بلكه از ديدگاه برنامه‏عملى اختلاف دارد و براى هر يك منطقه‏اى و ابعادى و نوع ماموريتى و اندازه‏مسئوليتى بوده است.اما اجرا و شكل آنها با يكديگر تفاوت دارد و نحوه‏نفوذ آن بنا به شرايط اجتماعى و دشواريها و پيچيدگيهاى آن و شرايط تمدن‏آن اجتماع،و بنا به شرايط تحصيلى و فكرى و بر مبناى ذهنيات عناصرى كه‏اجتماع را ميسازد متناسب بود.

اين پايه كسى كه ادعاى مسلمانى ميكرد،وقتى برنامه تغيير دادن و دگرگون‏ساختن بر عهده‏اش واگذار ميگرديد و مكلف به انجام دادن آن ميشد بايدواقعيت‏خارجى جامعه را كه در آن زيست ميكرد از نظر ميگذرانيد و رشدفكرى و عقلى و نفسانى امت را ملاحظه ميكرد تا روشى را كه در آنجا براى عمل‏كردن برمى‏گزيد از نظر نوع و شكل يكى نباشد و بنا به اختلاف واقعيت محيطى‏كه در آن زندگى ميكرد و بنا به خصوصيات دعوت و دين در آن اجتماع،روش‏او تحول داشته باشد.

چه،بسى آشكار بود كه دعوت به اسلام بين بيسواد و باسواد مساوى نبود.

اگر كسى در دعوت ميان اندو تفاوت نگذارد موفق نميگردد.در طبيعت‏شيوه‏اى‏كه براى منتقل ساختن فكر و بازگو كردن آن بايد پيروى ميكردند بايد به‏تفاوت آنان توجه ميداشتند ⁽¹⁶⁾ .

خرد اقتضا دارد كه كسيكه داعيه خود را تبليغ ميكند در برخى موقعيتها روش‏حماسى اتخاذ كند و در موقعيتى ديگر روش آرام و سنگين برگزيند.گاهى‏عقل و شعور ايجاب ميكند كه مساله‏اى براى مخاطب به تفصيل بيان شودو هنگام ديگر بايسته چنان است كه فقط خطوط كلى مساله گفته آيد.

يك اجتماع تنها به كارتر ميمى و اصلاحى نياز دارد و اجتماعى ديگر به كارانقلابى،و بايد بكلى آن را زير و رو كرد.بارى،اصل قانونگذارى براى‏مساله اختلاف روشها كه افراد معتقد و مكتبى بخواهند عمل كنند و برنامه‏دگرگون ساختن را صورت تحقق بخشند،قول خداى تعالى است كه مى‏فرمايد:

ادع الى سبيل ربك بالحكمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتى هى احسن.. ⁽¹⁷⁾ .

كلمه حكمت كه آيه فوق بدان اشارت ميكند جز اين نيست كه قبلا طرح‏آنرا گفتيم و آن دگرگونى روشها بنا به اوضاع و احوال و وضع اجتماعى و موقعيت‏افراد و اجتماعات و پيچيدگيهاى آن است.

پى‏نوشتها:

1- تاريخ عرب-فيليپ حتى،ص 63-69.

2- احمد عباس صالح در كتاب خود،چپ و راست در اسلام،ص 142 گويد.

شگفت آن است كه امام حسن(ع)آن پايدارى كه ازو در برابر معاويه انتظار

ميرفت انجام نداد،در مورد امام حسين(ع)گويد،حسين با حسن تفاوت داشت‏و از خصوصيات پدر بسيار چيزها در او بود.حسين با كارى كه برادرش كردموافق نبود و با وى به مجادله پرداخت و در عقيده خود پافشارى كرد.در كتاب‏خود موسوم به‏«نهضت‏هاى زير زمينى در اسلام‏»گويد:«پس از رحلت على(ع)

شيعيان پيرامون فرزند او حسن گرد آمدند.اما او راحت را برگزيد و از حق‏خود با رضامندى تنزل كرد تا فتنه‏اى بر پا نشود،پس از وفات حسن(ع)،شيعيان‏حسين را كه طالب خلافت بود و سلطنت موروثى بنى اميه را انكار داشت مورد توجه‏قرار دادند.

دكتر صبحى سالم نيز در كتاب خود:«نظامات اسلامى.آغاز و تطورات آن‏»درص 266 نيز نظير همين سخن را مى‏گويد.

3- امامت و قانونگذارى در اسلام.محمد مهدى آصفى،33.

4- بحث در ولايت،محمد باقر صدر.

5- عبد الحسين شرف الدين.ط 6/151.

6- همان مدرك ص 210.

7- همان كتاب ص 49،در شناخت مآخذ حديث از اهل سنت:سندهاى بسياردر باب اين حديث موجود است و دار التقريب بين مذاهب اسلامى به چاپ‏رساله جامعى از مآخذ اقدام كرده است عين حديث از صحيح ترمذى 2/308و اسد الغابه 2/12 با اختلاف ناچيزى موجود است.

8- شهرستانى درين مورد گويد،ما بطور قطع مى‏دانيم كه حوادث و رويدادهاى‏بى‏اندازه پيش آمد و نيز مى‏دانيم كه در همه جا براى همه موارد نصى وجودنداشت.و مى‏دانيم كه نصوص متناهى امور نامتناهى را ضبط نمى‏كند،پس قياس‏و اجتهاد واجب الاعتبار است تا در هر امر بتوان راهى يافت.براى روشن شدن‏مطلب به علم اصول عبد الله ص 295 مراجعه شود.

9- حديث ماثور حديثى است كه از معصوم روايت‏شود(م).

10- تابعين كسانى هستند كه صحابه رسول اكرم را ديده بودند(م).

11- محمد مهدى اصفى،مقدمه كتاب اجتهاد و تقليد،تاليف ميرزا غلامرضا ص 19.

12- همان مدرك.

13- همان مدرك ص 19 و 20.

!15 14- روش دعوت در قرآن،محمد حسين فضل الله-ط 2 بيروت ص 17.

16- روش دعوت در قرآن.

17- سوره نحل آيه 125.