2- ناقل حديث از سيد نجم الدين به قول بعضى على بن سكون است و به قول بعضى عمير الراءساء هبة الله بن حامد و هر دو از بزرگان علماى اماميه اند و گويند: على بن سكون از حسن بن محمد بن اسماعيل بن اشناس بزاز از محمد بن عبدالله بن مطلب شيبانى روايت كرده است نه از نجم الدين؛ والله اعلم.
3- اين سيد از اولاد زيد بن على بن الحسين (عليه السلام) است و علماى رجال ذكر او نكرده اند، اما محمد بن احمد بن شهريار راسخ منتخب الدين در فهرست خود آورده، و او داماد شيخ ابوجعفر طوسى است و از او فرزندى دارد به نام ابى طالب حمزة بن محمد بن احمد بن شهريار.
4- عكبرى به الف قريه است در ده فرسخى شمال بغداد و عكبرى به ياء منسوب بدان جا است و معدل كسى است كه او را عادل شمرده باشند، وفاتش در 472 است و سمعانى در انساب ذكر او كرده و از او روايت دارد.
5- شيبانى نزد علماى رجال ضعيف است، او را به وضع حديث و نقل منكرات متهم داشته اند.
6- اين سيد شريف از بزرگان و موثقين علما است، وفاتش در سال 308 است و روايت ابوالمفضل از سيد و روايت عكبرى از شيبانى بلاواسطه با طول زمان عجيب مى نمايد، چون ميان وفات عكبرى و وفات سيد صد و شست و چهار سال است، اما ضعف اسناد در اين روايت قادح نيست، با اين كه شيخ و نجاشى صحيفه را به اسناد ديگر روايت كرده اند و تسامح در ادله سنن و مشروعيت هرگونه دعا به هر لفظ از هر كس ما را از تدقيق در اسناد بى نياز مى سازد و صحيفه خود مشهور بوده است.
7- ميان دو تاريخ مذكور در اسناد 251 سال است و روات در اين مدت سه تن عكبرى و شيبانى و شريف ابوعبدالله اند. عكبرى در 472 وفات يافت و ناچار پس از سنه چهارصد از شيبانى روايت كرده است و شيبانى پس از چهارصد زنده بود و شريف ابوعبدالله در سال 308 وفات يافت و اگر شيبانى او را هنگام مرگ ملاقات كرده و از او حديث فرا گرفته و به سن عقل و تميز رسيده، بايد پيش از سنه سيصد تولد يافته و عمرش از صد سال افزون باشد و شايد عكبرى به واسطه از شيبانى نقل كرده است وواسطه در اسناد مذكور نيست، و به هر حال عبدالله بن عمر مجهول است و خال او على بن نعمان موثق از اصحاب امام رضا (عليه السلام) و اعلم لب بالا شكافته را گويند.
8- متوكل بن هارون در كتب رجال مذكور نيست و شيخ طوسى و نجاشى رحمهما الله متوكل بن عمير بن متوكل گفته اند و البته نسخ صحيفه كه نزد آن دو شيخ بزرگوار بوده و معتبرتر از اين است كه ما داريم، چون آن ها صحيفه را به روايت ديگر نقل مى كردند كه ابوالمفضل شيبانى در آن نيست، بلكه تلعكبرى از ابن اخى طاهر از محمد بن مطهر از پدرش از متوكل بن عمير روايت كرده است و در مورد اختلاف، اعتماد بر نسخه آن ها نيست.
9- مقصود يحيى بن زيد آن است كه خداوند مقدرات را تغيير مى دهد شايد كشته شدن من نيز از آن مقدرات باشد كه تغيير كند و اين تغيير را در اصطلاح اهل كلام بدا مى گويند و در مذهب ما بدا به معنى حقيقتى كه پشيمانى و تغيير راءى است درباره خداوند جايز نيست و اگر گاهى لفظ بدا اطلاق كنند مانند لفظ غضب و رضا و تاسف و رجاء بايد كرد، و ما شرح آن را در حاشيه وافى گفته ايم. غضب خداوند آن است كه با دشمنان معاند مانند رفتار مى كنند و رضاى او آن كه با دوستان مانند مردم خشنود عمل مى فرمايد، همچنين در تاءويل بدا گوييم: بيمار مشرف بر موت مثلا كه صدقه دهد و بلا از او رفع گردد، رفتار خداوند درباره او شبيه كسى است كه اراده اش تغيير كرده و از راءى اول برگشته وگرنه خداوند مى داند كه بيمار صدقه خواهد داد و نخواهد مرد و علم خدا درباره او به زنده ماندن تعلق گرفته است ، و در روايات بسيار آمده است كه خداوند چون اخبار آينده را براى پيغمبران و اولياى خود بيان كند آن را تغيير نمى دهد چون موجب تكذيب آنان و سستى عقايد مردم مى گردد و اين روايات معتبر و موافق اصول مذهب است.و در روايات ضعيفى آمده است كه در آن چه امام و پيغمبر خبر دهند هم شايد واقع شود و گروهى گفته اند: اين گونه اخبار كه بر خلاف واقع مى شود به علت آن است كه نفس امام و پيغمبر به عالم محور و اثبات متصل مى شود كه هر چه در آن جا هست قابل تغيير است و اگر به عالم لوح محفوظ متصل شود آن چه در يابد قابل تغيير نيست و به تعبير شرعى بايد گفت: فرشتگان عالم محور و اثبات خير صحيح از امور آينده ندارند و بر حسب ظاهر اسباب هر چه بفهمد الهام مى كنند. از طرف همين فرشتگان به حضرت امام جعفر صادق (عليه السلام) الهام شد يا وحى رسيد كه اسماعيل امام بعد از آن حضرت (عليه السلام) از آن حضرت (عليه السلام) است و او اصحاب را خبر داد، اما اين فرشته بر حسب ظاهر چنين فهميده بود و نمى دانست قبل از آن حضرت وفات مى كند از اين جهت فرمود: درباره اسماعيل بدا شد، و به نظر من اين سخن صحيح نيست.
10- راوى حديث، تمسك به اصل برائت كرده است، يعنى چيزى كه امام و پيغمبر منع نكرده، مى توان به جاى آورد.
11- صحيفه طومارى بزرگ است از يك ورقه كاغذ بلند و كم عرض، بر گرد ميله آهنى پيچيده و بر منتهاى آن نيز قطه اى آهن به كار برده كه پس از پيچيدن آن قطعه آهن را با سر ميله اول به هم بسته و قفل كرده و مهر مى زدند و گاه طومار پيچيده را به موم چسبانيده مهر مى زدند.
12- اين كلام دلالت دارد بر آن كه يحيى و امثال او از ائمه زيديه هر چند مخالفت فرمان ائمه نمودند و به شمشير خروج كردند، اهل نجاتند زيرا كه غرضشان عناد و دشمنى با ائمه (عليهم السلام) نبود و چون معصوم نبودند خطا و اشتباه مى كردند و هيچ كس از اين گونه امور خالى نيست.
13- سيد عليخان از جد خود ميرنظام الدين احمد قدس سره روايت كرده است كه گفت: راءى درست نزد من آن است كه فرود آمدن وحى و فرشته بر پيغمبران بدين گونه است كه آن چه از طرف خداوند يا از فرشته او وحى مى شود، روح پيغمبر اولا آن را به طريق روحانى فرا مى گيرد، پس از آن وحى به صورت صوت يا با فرشته به صورت جسم در حس مشترك او مجسم مى گردد و از آن جا كه به حس ظاهر مى شود و از آن در حس ‍ مشترك ، آن گاه در قوه عقليه. براى آن كه اگر وحى به نزول جسمانى خارجى بود بى آن كه به طريق روحانى باشد براى پيغمبر هنگام نزول وحى حالتى شبيه دهشت و انصراف از عالم ظاهر حاصل نمى شد، چنان كه از حال آن حضرت مشهود است، بلكه سزاوار بود توجه نفس كامله او به ظاهر بيشتر و كامل تر باشد و حواس ظاهر در حال وى بيدارتر و حاضرتر بود. آن گاه به كلام بيضاوى استشهاد كرده و آيه نزل به الروح الامين على قلبك و امثال آن را دليل آورده است.
14- اين آيه در سوره مكى است و روياى پيغمبر(صلى الله عليه و آله و سلم)بر منبر در مدينه بود، چون اختراع منبر در مدينه و حديث رويا و تاءويل به بنى اميه در احاديث اهل سنت نيز وارد است و شبهه در آن نمى توان داشت. ناچار يكى آاز دو احتمال را بايد قبول كرد: يا آيه مدنى است و به دستور رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم)آن را ملحق به سوره بنى اسرائيل كردند، يا آن كه اين آيه هم در مكه نازل شد و پس از آن جبرئيل آيه نازل شده را بار دوم در مدينه به خاطر پيغمبر(صلى الله عليه و آله و سلم)آورد و آن حضرت(صلى الله عليه و آله و سلم)دانست آن مضمون بر بنى اميه نيز منطبق است و تكرار نزول بعيد نيست.
15- آسياى ضلالت اشاره به دولت معاويه است، و ملك فرعون ها اشاره به سلاطين بنى مرون.
16- امام فخر رازى گويد: هزار ماه دولت بنى اميه نيك نبود تا مدح گويند از آن بهتر است. چون هر شب منحوسى از دولت بنى اميه بهتر است ، پس ‍ اين تاءويل در قرآن صحيح نيست،يكى از علما در جواب گويد: به اعتبار وفو نعمت و غلبه دنيوى بر ممالك گيتى دوران بنى اميه براى آن ها نيك بود، پس صحيح است گفته شود شب قدر از آن بهتر است چنان كه گويند يك درهم مال حلال از هزار دينار بهتر است و يك روز طاعت از يك عمر لذت معصيت بهتر است.
17- نسخه صحيفه متداول در زمان ما پنجاه و چهار باب است، پس ده باب ديگر هم در دست روات ديگر مقصود گرديده است و در اسناد ديگر كه از مطهرى ذكر كرده است، ظاهر ذكرى از هفتاد باب و مفقود شدن يازده باب نيست بلكه پنجاه و چهار باب را به تفصيل ذكر كرده است.
18- استاد ديگرى است در روايت صحيفه و راوى آن ظاهرا همان عكبرى معدل است كه در اسناد اول گذشت و ظاهرا رؤ ياى پيغمبر(صلى الله عليه و آله و سلم)نيز در اين روايت مذكور است. اما آيات قرآنى كه تاءويل به بنى اميه شده است شايد مذكور نبوده و در كتاب كفآية الاثر هم روايت ملاقات متوكل بن هارون و يحيى زيد و مقدمه صحيفه را آورده است با اختلاف بسيار و زياده و نقصان.
19- روزبه (به فتح زاء و باء و هاء) چون غير منصرف است و جر آن به فتحه معرب روز به مركب از روز و به فارسى است.
20- رحبه (به فتح راء و حاء) محله اى است به بغداد. از راويان اين اسناد محمد بن حسن بن روزبه مجهول است و محمد بن احمد مطهرى را به مدح و ذم وصف نكرده است و از اصحاب حضرت هادى (عليه السلام) است و با او مكاتبه دارد و داخل در اسناد شيخ طوسى رحمه الله است و آن دعا كه حضرت امام جعفر صادق (عليه السلام) به متوكل داده بود و يحيى آن را مى خواست و نمى داد هم از ادعيه صحيفه بود و در نسخه اى كه يحيى داشت موجود نبوده است.
21- اگر گويند نعيم اهل بهشت جاودان است چنان كه عذاب دوزخيان، كه تا خدا هست بهشت و دوزخ نيز هست، چگونه فرمود كه او آخر است و پس از او چيزى نباشد.
در جواب گوييم مقصود تاخر زمانى نيست، بلكه تاخر غايى است، چون خداوند هم علت فاعلى است و هم علت غايى، به اعتبار اول مقدم است بر همه و به اعتبار دوم موخر است و اين گونه تقدم و تاخر منافات با معيت زمانى دارد.
22- اشاره به حركت جوهرى است و اين كه غايت خلقت او است. همه چيز در حركت جوياى اويند، منه المبدء و اليه المصير. همه هستند سرگردان چو پرگار. پديد آرنده خود را طلبكار.
همه مى كوشند تا به كمالى رسند و خود را مانند كامل تر از خود سازند، غير از واجب الوجود كه كامل است، پس او غاية الغايات و منتهاى همه حركات است، و هر ناقص طالب كمال خود را سوى او مى كشاند.
23- موجود زنده جذب غذا مى كند يعنى هر ماده كه به ضرورى تن اوست به خود مى كشد، چنان كه هوا را به تنفس و آب را به آشاميدن و طعام را به خوردن. و هر چه فاسد و تباه شود، از خويش دور مى كند، مانند هواى درون ريه و عرق و فضولات ديگر، معده آب و غذا را جذب مى كند و به روده ها مى رساند و عروق ما را ساريا از روده و معده جذب كرده، به وريد باب و از آن جا به كبد مى برد و كبد به توسط رگ ها روده و معده جذب كرده به وريد باب و از آن جا به كبد مى برد و كبد توسط رگ ها آن را در بدن پراكنده مى سازد و حركات ريه و قلب آن را تصفيه كرده به همه اعضا بهره مى دهد و هر يك نيرويى دارد تا زنده است به دليل آن كه چون در گذرد مانند جسم جامد از حركت باز مى ماند، معده همان معده است و غذا را جذب نمى كند، قلب همان قلب است و حركت ندارد و هكذا و نيروى حيات اين ها هستند كه آلات را به كار مى دارند و اطبا اين ارواح را قوه ماسكه و جاذبه و دافعه را امثال آن گويند.
24- در امم سابق هر كس پشيمان مى شد توبه او فورا قبول نمى گشت مگر با قربانى و كفارات و رياضت هاى سخت و دشور و در امت مرحومه به ندامت توبه پذيرفته مى شود مگر در معاصى بزرگ چنان كه جماعتى در عهد پيغمبر(صلى الله عليه و آله و سلم)مخالفت كرده بودند، پشيمان شدند روزها خود را به استوانه مسجد بستند و يا به كوه و صحرا عزلت گزيدند و گريه ها كردند و رنج ها كشيدند تا پس از چند روز توبه شان پذيرفته شد.
25- به نظر اكثر علماى ما يا همه ايشان، پيغمبر ما از ملائكه افضل باشند و محققى عرفا نيز مقام انسان كامل را به سبب جامعيت همه حضرات از همه برتر دانند.
26- عرش به معنى تخت است و كرسى آن كه امروز صندلى گويند و هر دو نشانه سلطنت و كنايت از ملك و پادشاهى است. و به تفسيرى كه در روايت آمده: عرش و كرسى علم خدا است، چون قدرت پروردگار و ملك او به علم است كه هر چه را موافق نظام اصلح داند و علمش بدان تعلق گيرد، همان واقع شود. پس تخت پادشاهى او به علم عنايى او است و حاملان عرش، چند تن فرشتگان مقربند كه به اراده پروردگار دانا شده اند. و در اين جهان موافق روايتى چهار تن از انبياى سلف و چهار تن از حجج خلف حامل عرش يا علم پروردگارند و آنان نوح و ابراهيم و موسى و عيسى و محمد و على و حسن و حسين (عليهم السلام) اند. اعتقاد به فرشتگان جزء ايمان و از ضروريات دين اسلام و همه اديان سماوى است، همه به وجود آنان معترفتند گرچه در ماهيت آنان مختلفند.
27- عبارت از قيامت است و فرشتگان بر كناره آسمان نگرند و بر چيدن اجزاى جهان اشاره به آيه و الملك على ارجائها است كه درباره قيامت نازل شده است و بايد دانست كه ملائكه مانند انسان در حقيقت همان روح مجردند، چنان كه بدن بى روح انسان نيست، اما روح پس از خروج از بدن حقيقتا انسان است، حقيقت فرشتگانى ذهم روح مجرد است و اجسام لطيفه كه براى آن ها تصور مى شود مقوم حقيقت آنان نيست.
و حكما از فرشتگان به عقول و نفوس كليه تعبير مى كنند و تمثل آن ها به صور جسمانى به انشاء و ايجاد است، نه تعلق به بخار و تنفس و نبض و خون، و چون هر اثرى از هر قوه جسمانى ظاهر مى شود موافق حكمت و مصلحتى است كه نمى توان گفت قوه جسمانى آن را مى دانسته و ادراك كرده، ناچار بايد گفت: همه قوا در تدبير فرشته تاءثير مى كند مانند قلم در دست كاتب.
28- در بعضى نسخ خفيقه (به خاى معجمه و فاء و ياء و قاف دو نقطه) است و همين به نظر صحيح آمد و ترجمه كرديم و در بعضى نسخ حفيفه (به حاى مهمله ودو فاء) است، به نظر صحيح نمى رسد، گويند: خفق فلانا او را با تازيانه به پهناى شمشير زد و از اين جمله معلوم گرديد كه هر قطره باران با فرشته فرود مى آيد و هر ابر به مدد فرشته مى رود. حكماى طبيعى گويند: باران تقطير بخار آب درياها است و ابر توده هاى بخار است و راننده آن باد است، چنان كه در قرآن است: يرسل الرياح فتثير سحابا و رعد و برق، برخورد مثبت و منفى از مغناطيس جوى است و برف و تگرگ به جاذبه زمين فرود آيند. و الهيون گويند: همه اسباب طبيعى آلت اند، مانند اره و تيشه در دست نجار، و تدبير جهان را فرشتگان و عقول كليه كنند، براى آن كه اين امور مطابق حكم و مصالحى جارى مى شود كه اسباب طبيعى از آن ها بى خبرند و همه به فرمان خدايند، مثلا چون گل طاوسى را بنگرى با دم افراشته و بال بر آورده با سر و دم، دانى كه مجسمه سازى به عمد شبيه طاوس ساخته است و هكذا خود طاوس و نحل و ساير مواليد.
29- در بسيارى از نسخه ها فصل علينا بما فتحت لنا است كه ما ترجمه كرديم و در بعضى نسخ به جاى علينا، عليهم است و صحيح نيست و بى تكلف نمى توان براى آن تفسيرى گفت. انواع فرشتگان كه در اين دعا مذكورند، دو گروهند: اول فرشتگان آسمانى و دوم فرشتگانى زمينى. و فرشتگان زمينى در آخر دعا از كلمه و سكان الهواء و الارض و الماء ذكر شده و اين ها زير فلك قمرند و حكما مدبر آن ها را عقل فعال مى گفتند و مسلط بر عناصر اربعه آب و خاك و باد و آتش و مواليد ثلاثه معدن و نبات و حيوان مى دانستند. اما حضرت زين العابدين (عليه السلام) سه عنصر هوا و زمين و آب را فرموده و آتش را نياورده است، چون در علوم عصرى ثابت شده است بالاى عنصر هوا كرده آتش موجود نيست و از مواليد ثلث به خلق تعبير فرموده است. اما فرشتگان آسمانى ده گروهند:
1) حاملان عرش
2) سه ملك مقرب اسرافيل و ميكائيل و جبرائيل
3) روح و ملائكه حجب
4) ملائكه اى كه حامل رسالت باشند از آسمان به زمين براى عامه مردم به الهام و توفيق و براى پيغمبران به اخبار سماوى
5) ملائكه اى كه توجهشان به پروردگار است و توجه به مادن خود ندارند
6) فرشتگان مدبر كائنات جو
7) حفظه و نويسندگان اعمال بندگان
8) ملائكه قبض ارواح و قبور
9) رضوان و خازنان بهشت
10) مالك دوزخ و زبانيه جهنم.
و غير اين ها ملائكى هستند كه ما نمى شناسيم و وظايف آنان را نمى دانيم. حكماى اشراق همچنين عقول را غير متناهى مى شمرند و به عقول عرضيه و طوليه و ارباب انواع قائلند. و تفصيل اين ها جاى ديگر است و براى عامه مردم ايمان اجمالى به آن ها كافى است.
30- اين دعا و عبارت، رد بر آن گروه اهل سنت است، كه گويند: شيعه از صحابه پيغمبر بيزارند و از آن ها تبرى مى جويند و بدين كلام قدح شيعه مى خواهند كه مخالفت صريح آيات قرآن مى كنند در مدح مهاجرين و انصار.
در خصال آمده است كه صحابه پيغمبر صلى الله عليه وآله و سلم دوازده هزار كس بودند، هشت هزار از مدينه و دو هزار از غير مدينه و دو هزار از طلقا و بايد دانست كه همه در يك رتبه نبودند.
ائمه دين (عليهم السلام) و شيعه و پيروان ايشان اصحاب و ياران پيغمبر را دوست دارند و آن روايات كه گويد: همه صحابه مرتد گشتند غير سه نفر، ضعف يا مؤ ول است به اين كه اخلاص كامل كه به عهد پيغمبر داشتند بدان كمال باقى نماند و اهل سنت خود تصديق مى كنند كه وجود پيغمبر صلى الله عليه وآله و سلم در جد و اخلاص و بى اعتنايى آنان به دنيا مؤ ثر بود. و صحابى كسى است كه زمان پيغمبر صلى الله عليه وآله و سلم را دريافت و به حضور او مشرف گشت و ايمان داشت.
اويس را صحابى نگويند چون حضور او را در نيافت ظاهرا و عبدالله ابى و منافقان را صحابى نگويند چون ايمان نداشتند.
31- تركه نهمة (به نون مفتوحه) سير چشمى و بى نيازى است و تهمة (به تاى مضمومه) در بعض نسخ تصحيف است، چون ناسخان نهمت را غير ماءنوس يافتند، آن را به لفظ مشهور و مانوس تبديل كردند و ترجمه لفظ تهمت بى تكلف ممكن نيست. و از اين مشتق است حديث شريف منهومان لا يشبعان طالب علم و طالب دنيا.
32- شارح كتاب سيد عليخان در شرح عبارت تحقيقى لطيف آورده كه خلاصه اش اين است:
اگر چه از ظاهر عبارت چنان به ذهن مى آيد كه نفس جسمى است اندرون تن مانند گلاب در گُل و بيشتر معتزله آن را بخارى دانند سارى در عروق و گويند: ملك الموت چون لطيف است از دهان به اندرون تن رود و با جان لطيف آميخته گردد و باز از دهان بيرون آيد و جان را با خود بياورد.
اما بزرگان حكماى الهى و اعاظم صوفيه و عرفا، نفس ناطقه را مجرد از اجسام دانند و از متكلمين اسلام جماعتى با آنان موافقت كردند، مانند ابن بابويه و شيخ مفيد و علم الهدى و خاندان نوبخت از قدماى اماميه و از سخنان ائمه (عليهم السلام) چنين يافته بودند و از اشاعره امام غزالى و فخر رازى هم بر اين راءيند و در شرح تجرد گويد: نفس نه اندرون تن است نه بيرون كه جدا باشد، و نه پيوسته بدان است، نه گسسته از آن، چون بايد جسم متحيز باشد كه متصف بدين صفات گردد و روح نه جسم است و نه مكان دارد و در هيچ جهت نيست و عرض نيست، چون عرض خود صفت است نه داراى صفت و تعلق آن به بدن مانند تعلق عاشق به معشوق و تعلق پيشه ور به آلات صنعت. و نفس نزد اين جماعت پيوند بريدن نفس است از بدن ، پس ‍ بيرون شدن جان از تن كنايه است از ترك تصرف قطع علاقه.
و جاى ديگر در شرح حمدا تضى ء لنا به ظلمات البرزخ گويد: نفوس ‍ ناطه پس از خراب بدن باقى است، چون روشنى مطلوب فقط براى روح است و جسم پراكنده مى شود و مذهب اكثر خردمندان همين است، خواه پيروان انبياء و خواه فلاسفه كه روح را در جوهر مجرد مى دانند.
33- به تفسير ابن عباس معنى آيه مباركه يولج النهار فى الليل و يولج النهار فى الليل (شب را به روز در آورد و روز را در شب) كوتاه و بلند شدن روز و شب است در زمستان و تابستان، چون مدار خورشيد در هر روز و همه جا به دو نيمه مساوى تقسيم نمى شود، گاه قوس النهار بزرگ تر است و گاه قوس الليل و ميل خورشيد هم تغيير مى كند و چهار فصل از آن پديد مى آيد و باران و برف و باد به اندازه و هنگام مى آيد و حبوب و ميوه ها مى رويد و غذاى بندگان به اندازه اى كه خداوند مقدر فرموده است فراهم مى گردد.
اگر هميشه روز بود يا هميشه شب بود يا اين دو هميشه برابر بودند، اين نعمت ها نبود، چنان كه اختلاف انواع ميوه ها در سردسير و گرمسير كمتر و در بلاد معتدل بيشتر است و شيخ بهايى رحمة الله فرمايد: در همان هنگام كه شب داخل روز شده و روز بلند است، در بلاد شمارى در همان هنگام روز داخل شب شده و در بلاد جنوبى شب بلندتر است و هر دو در يك وقت انجام مى گيرد.
34- از اين عبارت و هم از آيات بسيار فضيلت طلب روزى معلوم مى گردد و سيد شاره مى فرمايد:
اهل سلوك از صوفيه پس از عهد صحابه بعضى طريقه تقشف و ترك دنيا را برگزيدند و از لذات گذشتند و گروهى تجمل را و عمل محققين صوفيه مخالف شريعت نيست چون آن ها از اسرار شريعت آگاه بودند و طريقت آن ها به سلامت نزديك تر است چون در لذات و تجمل مجال شيطان است.
35- دلالت دارد بر آن كه خداوند در كرات آسمانى هم حيوانات جاندار و جنبنده آفريده است و منجمان عصر ما گويند: در بسيارى از ستاره ها نشانه آب و هوا و ابر و برف ديده ايم، پس شايد در اين كواكب موجودات زنده باشند، گرچه آلات نجومى تا امروز به آن اندازه قوت نرسيده است كه وجود آن ها را ثابت كند و نظامى گويد:
 

تو پندارى جهانى غير از اين نيست		زمين و آسمانى غير از اين نيست
چون آن كرمى كه در گندم نهان است		زمين و آسمان او همان است

36- به تفسير شيخ بهاء الدين عاملى بايد چنين ترجمه كرد: هيچ نفعى به ما نرسد مگر به فضاى تو و هيچ خيرى حاصل نشود، مگر تو عطا كنى و سيد فرمايد: اگر به غير اين تفسير كنيم جبر لازم آيد.
37- به مذهب اكثر علماى ما يا همه ايشان، ميان صغيره و كبيره حد محدود نيست و كوچكى و بزرگى گناه مانند هر خرد و بزرگ ديگر نسبى است.
چنان كه گويند شهر بزرگ و شهر كوچك و ده بزرگ و ده كوچك و خانه بزرگ و خانه كوچك و هر گناهى كه مرتكب آن را كوچك انگارد كبيره شود و هر چه در آن اصرار ورزد هم كبيره شود و عدالت ملكه اى است كه انسان را از نافرمانى خدا باز دارد. چنان كه ملكه شجاعت صفتى است ثابت و مستقر كه مرد از اقدام در مهالك نترسد و اگر يك بار بترسد نادرا قادح در شجاعت او نيست يا بقاء ملكه.
همچنين اگر عادلى به ندرت مرتكب گناه صغيره نسبى گردد بى آن كه ملكه او زايل شود يعنى زود توبه كند قادح در عدالت او نيست.
38- سيد شارح فرمايد: هر چه انسان به عقل دريابد و هرچه عمل كند، اثرى از آن در روح او نشيند و در خزانه دلش اندوخته گردد، خصوصا آن چه به سبب تكرار راسخ شود و خوى انسان گردد.
پس اعتقادات و آثار اعمال مانند نقش كتاب در لوح جان نگاشته گردد. كما قال الله: اولئك كتب فى قلوبهم الايمان و اين نقوش اكنون پيچيده و پنهان است و به سبب موت كشف غطا مى شود. اه، نقلناه، مخلصا.
39- يارى كردن باطل و ناحق و گناه و ظلم، در شريعت حرام و عقلا مذموم است. خداوند تعالى فرمود: و لا تعاونوا على الاثم و العدوان در گناه و ستم يارى يكديگر مكنيد. و بايد دانست كه اعانت ظلم در معنى اعم از اعانت در ظلم است، چون اعانت ظلم شايد در عمل خير باشد چون بناى مسجد.
و فقها گويند: اعانت ظالم و فاسق در ظلم و فسق حرام است، نه در هر عمل و اعانت آن است كه قصد اعانت كند و تاجرى كه مالى به دست مى آورد و قصد او اعانت عشار و صاحب گمرك نيست او را معاون ظالم نبايد گفت، اما آن كه شمشير و تازيانه به دست جلاد مى دهد، معاون او است چون ممكن نيست نيت اعانت نكرده باشد.
و سيد شارح فرمايد: اعانت ظالم حتى در كار مباح جايز نيست و شيخ انصارى رحمه الله گويد: اعانت ظالم به طورى كه منصب باشد مانند معمار و خياط خاص او حرام است و لو در مباح.
40- اگر گويى: چون گواهى خداوند كافى است، گواه گرفتن آسمان و زمين و فرشتگان براى چيست؟ گوييم: كثرت گواهان در پيشگاه پروردگار مطلوب است، گر چه خداى خود مى داند و جمله اول از نر توحيد كامل است كه همه را فانى در ذات حق بيند و گواهى آسمان و زمين را گواهى حق داند نه چيزى جدا از او.
و سيد شارخ فرمايد: توحيد را چهار مرتبه است:
اول قشر مانند پوست سبز گردو چنان كه به زبان اعتراف كند و به دل خداى را نشناسد، چون ايمان منافقين و در دنيا آنان را سود دهد، نه در عقبى.
دوم ايمان قلبى بى معرفت پروردگار، مانند ايمان عوام و مشبهه و مجسمه و اهل تقليد گويد: در آخرت هم سودمند است، اما آن نيز قشرى است مانند پوست چوبى گردو.
سوم ايمان قلبى با معرفت حق به صفات او، مطابق مذهب حق و تنزيه از تشبيه و تعطيل، اما نه آن كه همه چيز را در او فانى بيند.
چهارم آن كه همه چيز را فانى بيند و جز حق به ديگرى ننگرد و اين است مرتبه ى اخلاص و توحيد خالص از شائبه.
41- بلا اگر چه به قضاى الهى است اما دعا براى رفع آن بر خلاف رضا نيست و دعا در دين ما و هر دين وارد و مشروع است و خداى تعالى فرمود: ادعونى استجب لكم اما بعضى گويند: دعا بر خلاف رضا است و آن كه خداوند مقدر كرد خير و مصلحت است و بايد بدان تن داد و دعا نكرد.
اين سخن صحيح نيست، چون طلب به امر او است و نيز گويند: آن چه خير است خداوند كريم بى سؤ ال مى بخشد و اگر خير نيست نبايد خواست، يا گويند: آن چه خداوند مقدر كرد تغييرناپذير نيست؛ اين سخن هم صحيح نيست، چون خداوند خير را مقدر كرده است به اسباب. و دعا يكى از اسباب است مانند كسب براى روزى و دارو براى درمان و توجه نفس به خداوند و اتصال به مبادى عاليه وجود و همت ساختن از مردان خدا سببى است قوى تر از علت هاى طبيعى و حكما انكار آن نكنند و ابوعلى در آخر اشارت فصلى در تاءثير دعا آورده است.
42- تخت پادشاهى ترجمه عرش است و كنايه از قدرت و ملك باشد و اگر بايد براى آن مصداقى يافت، علم خداوند است، چون همه افعال حق تابع علم عنايى او است. و بعضى از وجود منبسط به عرش رحمان تغيير كنند و گروهى فلك اطلس را كه بزرگ ترين جسم عالم شهادت است، عرش ‍ خوانده اند و هر يك به وجهى صحيح است، اما تفسير آن به علم در روايات آمده است، والله اعلم.
43- سيد شارح فرمايد: به ظاهر عبارت، قصد معصيت، معصيت است و به نظر ما اين عبارت دلالت بر اين معنى ندارد، اما ادله ديگر بسيار است كه خداوند جزا بر وفق نيت مى دهد، مگر آن كه قبل از تصميم و عزم، خود به خود باز ايستد و پشيمان شود كه پشيمانى توبه است و خداوند به فضل خود مى بخشد و بعضى علماى ما گويند: قصد معصيت، معصيت نيست، بلكه تجرى هم معصيت نيست و مذهب مشهورو صحيح موافق آيات و اخبار همان است كه اول گفتيم و تصميم نگيرد، اما آن كه تصميم بر قتل و زنا گيرد و علل خارجى مانع انجام دادن آن شود، گناهكار است، اگر چه حد و قصاص ندارد.
44- برهاين است بر وجود نفس و اين كه مجرد و از عالم امر است، چون آب و خاك و همه عناصر ماده جامدند و حس و حركت ندارند و اگر روح حقيقت نداشته باشد و فرق ميان جسم جامد و زنده نباشد، چنان كه طبيعيين عصر ما پندارند، بايد موجود زنده هم حس نداشته و حركت نكند چون از تركيب چند موجود بى روح آثار حيات پديد نمى گردد، پس نيروى ما و هر موجود زنده كه سبب نمو و حس و حركت است از مبداء ديگرى است غير ماده عناصر و مبداء همه نيروها پروردگار است.
اين استدلال كه از كلام امام (عليه السلام) مستفاد مى گردد، همان است كه حكما و فلاسفه الهى در اثبات صور نوعيه و نفوس و مبداء همه آن ها كه واجب الوجود است آورده اند.
45- ياد خدا كردن در دل است و آن را ذكر خفى گويند و اگر نام خدا را با آن كه در دل است به زبان نيز بياورند ذكر جلى باشد و سيد شارح فرمايد: گروهى ذكر خفى را ترجيح مى دهند، چون عمل پنهان افضل است و گروهى ذكر جلى را، چون زبان هم به كار طاعت آيد و رنج مضاعف، ثواب را دو برابر گرداند و چون عمل به اركان به او منضم شود افضل گردد.
و گويد: اكثر احاديث دلالت بر افضليت ذكر خفى دارد و شرط قبول هر عمل آن است كه از بدعت خالى بود. و باز سيد شارح فرمايد: ياد خدا كردن در دل بزرگترين نشانه محبت است، هر كس ديگرى را دوست دارد پيوسته ياد او كند چنان كه بر دل مستولى گردد و همه ما سوى را فراموش كند، حتى خويشتن را و اين مقام را فنا فى الله مى گويند و آن كه بدين مقام رسد، جز او كسى را نبيند (انتهى) و كدام شرف از اين برتر كه فرمود: ذكره شرف للذاكرين.
46- سيد عليه الرحمه سخن چند تن از حكما را در شرح اين عبارت آورده، پس از آن گويد: آن چه از ظاهر قرآن و اخبار مستفاد مى گردد اين نويسندگان ارواح آسمانيند، خداوند آنان را به حفظ بندگان مامور كرده است، بعضى خود آنان را حفظ مى كنند و بعضى اعمال آن ها را (انتهى)
و از حكيمى آورده است كه نفوس بشرى مختلفند در بلادت و ذكا و عفت و فجور و غير آن و هر يك را مدبرى از ارواح سماوى است، مانند پدر مهربان كه در خواب و بيدراى اعانت او مى كنند به رؤ يا و الهام و غير ذلك و آن ها حفظه اند.
47- در بعضى نسخ چنين آمده است: لم اخل فى الحالات كلها من احسانك و لم اسلم مع وفور احسانك من عصيانك و همين عبارت را در ترجمه آورديم و در نسخه ديگر به جاى آن اين عبارت است: لم استسلم وقت احسانك الا بالاقلاع عن عصيانك كه تفسير آن به بى تكلف ممكن نيست.
و در نسبت معصيت به امام يا پيغمبر، سؤ ال معروفى است و بهترين توجيه آن است كه حجت هاى الهى اندك توجه به مباحات و امور دنيوى را در بارگاه الهى معصيت مى شمردند، بلكه طاعات را هر چه بسيار بادش در حضور پروردگار نسبت به آن چه سزاى او است كم و ناچيز مى دانستند و اعتراف به تقصير مى كردند كه آن چه لايق به ربوبيت او است كماهى به جا نياورده اند يا اين ها به نمايندگى از جانب امت بوده است.
48- لرزه افتادن در پا دليل شدت ترس است و در دست چنين نيست، شيخ الرئيس در قانون گويد: گاه باشد كه لرزه در دست افتد نه در پاى ها، براى آن كه روح محرك در پاى بيش از دست است، چون پاها به حركت و روح محتاج ترند و چون روح محركه در پاى قوى تر است، از عوارض و اسباب غريبه كه چندان قوى نباشد متاثر نمى شود و هرگاه سببى عارض ‍ شد و پاى از آن متاثر گرديد روح قوى بر آن زود غالب ميگردد و اثر آن را نابود مى كند، اما دست چنين نيست (انتهى).
سيد شارح ميفرمايد: كه اى متامل درست در اين عبارت و اين نكته دقيق بنگر كه كسى متفطن به آن نمى شود مگر از دقايق و اسرار علم طب آگاه باشد و از مسائل پنهان آن پرده گشوده و امام (عليه السلام) به آن كه متوجه مناجات پروردگار بود، و در آن مقام هوش و خرد از همه چيز بى خبر است، اين نكته را ملاحظه كردهاست و اين جز به فيض ربانى و امداد سبحانى ميسر نگردد.
و امثال اين نكته هادر ضمن كلام او (عليه السلام) بسيار است وفقنا الله للاطلاع فيها (انتهى مخلصا).
اين حقير گويد: روح محركه كه در پا قوى تر است و روح حساسه در دست، چون دست به حس محتاج تر است و پاى به حركت و خداوند اعصاب حس را از اعصاب حركت جدا خلق كرده است. جلت قدرته و عظمت حكمته.
49- آمين اسم فعل است مبنى بر فتح، اصل آن عبرانى است و در عربى مستعمل و معنى آن تاءكيد و تصديق است، مانند چنين باد كه ما در فارسى گوييم يا البته و حقا و يقينا و امثال آن، و به روايت ائمه (عليهم السلام) از كلام آدميين است، هر چند مفاد آن بعد از دعا استجب باشد، يعنى اجابت كن و در مذهب ما در نماز جايز نيست، براى آن كه در اصل براى دعا نبود، مانند سلام عليكم و هنيئا مريئا و عافاكم الله و صبحك الله و مانند آن، خواه بعد از حمد و خواه پس از دعاى ديگر حتى اگر همين دعا را در نماز بخوانند.
50- سيد شارح رحمه الله نقل كرده است كه: هيچ كس جز آفريدگار خود را دوست ندارد، لكن چيزهايى ديگر پرده است بر او، چون دوستى دو سبب دارد: يكى جمال است و جمال مخصوص حق است و جمال ذاتا محبوب است و خداى تعالى جميل است و جمال را دوست دارد، پس ‍ خود را دوست دارد.
و سبب ديگر محبت، احسان است و هيچ احسانى تمام نيست مگر از جانب خداى تعالى و محسنى جز او نيست، پس اگر جمال را دوست دارى، غير او را دوست ندارى، چون جميل اوست و اگر احسان را دوست دارى، غير او را دوست ندارى، چون محسن او است و به هر حال تعلق محبت بدو است. و بدين معنى ابن فارض اشارت كرده است: