شرايط صدقه دادن
بعد از آنچه در اصل ضرورت حكم مهم زكات به صورت واجب و صدقات مستحب طرح شد، در سخن امام سجاد عليه السلام قيود و شروطى براى اداى اين حق و تحقق كامل آن لحاظ شده است كه در حقيقت اگر آن شرايط مراعات نشود مستحبش صدقه نخواهد بود و واجبش هم فقط اسقاط تكليف است .
شرط اول ؛ صدقه پنهانى
شرط اول كه در فرمايش امام سجاد عليه السلام به عنوان رعايت حق صدقه بيان شده اين است :
اءَن تعلَم اءَنَها ذُخرُك عند ربّك و وديعتك الّتى لا تَحتَاج الى الاِشهاد فاذا عَلِمت ذلك كُنتَ بمَا استَودَعتَه سرّا اءَوثَقَ بما استَودَعتَهُ علانية .
شرط اول اين است كه وقتى مى دانى كه صدقه تو، وديعه و امانت در پيشگاه پروردگار است و آن را در جايگاه امن و مطمئنى ذخيره مى كنى ، پس بهتر است به صورت سرى و پنهانى انجام گيرد و كسى بر اين راز مطلع نشود. در سخنى از امام صادق عليه السلام آمده است كه فرمودند:
الصدقة واللّه فى السّرّ اءفضل من الصدقة فى العلانيّة ⁽⁸⁴⁸⁾.
((فضيلت و كمال صدقه پنهانى بيشتر از صدقه آشكار و علنى است )).
در كلام امام عليه السلام قسم وجود دارد؛ اين قسم ها در سخنان اهل بيت عليهم السلام همه ناظر به يك نكته هاى ظريفى است و بيشتر براى تاكيد و به اصطلاح پذيرش و تسليم شنونده و مستمع است ؛ چرا كه بر صدقه آشكار عوارض سوء و آفاتى عارض مى شود.
اسحاق بن عمار كه از صحابه امام صادق عليه السلام است مى گويد: روزى امام عليه السلام به من فرمودند:
يا اسحاقُ كيفَ تَصنَعُ بِزَكاةِ مَالِكَ اذا حَضَرَت قُلتُ ياءتُونى الى المنزل فاءُعطيهم فقال لى : ما اَرَاكَ يا اسحاق الا قد اَذلَلتَ المؤ مِنَ فايّاكَ ايّاكَ اِنَّ اللّه يقول مَن اَذلّ لى وليّا فقد اَرصَدَنى بالمُحاربةِ⁽⁸⁴⁹⁾.
((براى پرداخت زكات مال ، چگونه عمل مى كنى ؟ عرض كردم : فقرا را خبر مى كنم ، به خانه مى آيند و حقشان را اعطا مى كنم . امام عليه السلام فرمودند: تو با اين كار موجبات ذلت و خوارى مومنان را فراهم مى كنى ، اسحاق مراقب باش ! بپرهيز از اين كار! خداوند متعال مى فرمايد: كسى كه وليى از اولياى مرا ذليل كند در حقيقت به جنگ من آمده است )).
گاه ممكن است فرد نيازمند، از روى استيصال و احتياج ، صدقه آشكار را بپذيرد، اما در انظار و در مقابل ديگران اين كار موجب سرشكستگى و حقارت نفس و ايذا و اذيت او مى شود كه مشمول اين سخن است .
در روايت ديگرى آمده است كسى به محضر امام جواد عليه السلام رسيد و نقل كرد كه من امروز به ده نفر انفاق كردم . امام عليه السلام فرمودند:
قد اَبطَلتَ بَرِّكَ باخوانِكَ و صَدَقاتك قال : و كَيفَ ذلك يابنَ رسول اللّه قال ... اقراء قَولَ اللّه عزَّ وَ جَلّ ((يا اَيّها الَّذين آمنوا لا تُبطِلوا صدقاتِكم بالمنّ و الاذى ))⁽⁸⁵⁰⁾ قال الرَّجل يا ابن رسول اللّه ما مَنَنتُ على القوم الَّذين تصدَّقتُ عليهم و لا آذَيتُهُم ... و هو كلُّ اَذى ⁽⁸⁵¹⁾.
((همه آن خدمتى كه كرده بودى باطل كردى . عرض مى كند: چرا باطل كردم ؟ چه كردم كه موجب بطلان شد؟ فرمودند: آيه شريفه را قرائت كن ، آيه شريفه مفهومش اين است كه : اى انسانهاى مومن ! وقتى صدقه مى دهيد صدقه خود را با منت گذارى و ايذاى ديگران از بين نبريد. شخص مى گويد، من عرض كردم : يابن رسول اللّه ! من نه بر آنها منتى گذاشتم و نه روش من ، روشى بود كه آنها اذيت شده باشند. حضرت فرمودند: مگر به آيه توجه نكردى ، اين اذيت همه انواع آزار را در بر مى گيرد)).
بنابراين ، هم كيفيت پرداخت بايد آبرومندانه باشد كه هيبت شخص مومن در معرض خطر قرار نگيرد و هم برخورد صدقه دهنده كه بحث بعدى ماست بايد مؤ دبانه و محترمانه باشد به اين ترتيب كه بايد اين كار در نهان انجام بگيرد كه موجبات ايذاى گيرنده فراهم نشود. اين تاكيد به پنهان كارى و اين كه اين كار به عنوان يك سرّ بين تو و خداى تو باشد، براى اين است كه انسان ها به خصوص انسان هاى مومن ، بيشتر در معرض خطر و دسيسه هاى شيطانند؛ با اين عمل پنهانى جلو طغيان ريا و عجب بسته مى شود؛ يعنى انسانى كه مالش را به عنوان اداى حق واجب يا به عنوان يك عمل مستحب و مستحسن به ديگران مى بخشد ممكن است در باطن به عارضه خودپسندى ، ريا و شرك در عمل مبتلا شود كه هر دو ناپسند و مذموم است . قرآن در سوره مباركه بقره مى فرمايد:
ان تُبدوا الصَّدقات فنِعِمّا هى ... يُكَفِّر عنكم من سيّئاتكم و اللّه بما تعملون خبير⁽⁸⁵²⁾.
((صدقه دادن آشكار بسيار خوب است ؛ اما اگر اين كار در خفا و پنهانى انجام گيرد، قطعا بهتر است . صدقه پنهانى موجب تكفير گناهان مى شود)).
اگر اهل دقت توجه بفرمايند در مورد اداى صدقه آشكار مى فرمايد: فنعما هى اما وقتى به صدقه پنهان مى رسد، علاوه بر اين كه مى فرمايد: بهتر است ، بعد مى فرمايد: يكفر عن سيئاتكم موجب تكفير و پوشش ‍ گناهان گذشته شما مى شود. نكته مهم اين كه بيننده اى هست كه عمل شما را مى بيند و همان بيننده خدا براى شما كافى است . پس پنهانى به نفع شما است . روايتى از رسول اكرم صلى اللّه عليه و اله و سلم درباره صدقه پنهانى نقل شده است كه حضرت فرمودند:
صدقة السّرّ تطفى ء غضب الربّ جلّ جلاله ⁽⁸⁵³⁾.
((صدقه پنهانى غضب خدا را فرومى نشاند)).
اگر خدا به خاطر گناهى نسبت به مومنى خشم گرفته باشد و او با دست خود پنهانى صدقه بدهد، خشم خدا را از بين برده است ؛ يعنى صدقه پنهانى اين مقدار تاثير دارد.
علاوه بر اين ، اصل صدقه و زكات ، يك عمل عبادى است و همانگونه كه قبلا در باب نماز و روزه هم اشاره كرديم اعمال عبادى با تظاهر و رياكارى تنافى ماهوى و جوهرى دارد و آن عمل براى تقرب الى اللّه است ؛ حال آن كه ريا يعنى غيرخدا را در كار خدايى دخيل كردن ؛ و نيز اشاره كرديم كه در روايات فراوان آمده كه خداوند متعال فرموده :
اءنا خير شريك و مَن اَشرك معى شريكا فى عمله فهو لَشَريكى دونى لاءَنّى لا اَقبل الا ما خَلَصَ لى ⁽⁸⁵⁴⁾.
((من بهترين شرك هستم و اگر كسى در اعمالش غير مرا شريك گرداند مورد قبول من نخواهد بود چون فقط عمل خالص را مى پذيرم )).
بنابراين ، همه آن كارى كه به قصد ريا انجام مى گيرد براى آن اشخاصى است كه كار به خاطر رعايت آنها انجام گرفته ، در روايتى از رسول اكرم صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم آمده است :
لا يقبل اللّه من مُسمِع و لا مُراء و لا منّان ⁽⁸⁵⁵⁾.
((خداوند، صدقه را نه از كسى كه دوست دارد ديگران بفهمند و نه از رياكار مى پذيرد و نه از منت گذار)).
غرض ديگر از تشريع صدقه واجب و مستحب ، علاوه بر نفع ديگران ، جنبه تربيتى آن براى خود انسان است . و اگر قرار باشد كه در يك جهت تربيتى انسان را اصلاح كند؛ مثلا خصيصه بخل را از انسان بزدايد، ولى يك رذيله ديگر رياكارى و عجب را تقويت كند ديگر تربيت نخواهد بود. امام سجاد عليه السلام با عباراتى طولانى كه نسبت به بسيارى از مطالب ديگر حضرت بيشتر است ، اصرار مى فرمايند كه اين كار بايد ميان تو و خداى تو مخفى باشد و هيچ نيازى نيست كه ديگران را مطلع كنى ؛ نه اين كه تو خدا را قبول ندارى ، بلكه تو مى خواهى اطمينان بيشترى پيدا كنى و اين بى اعتمادى به خداوند متعال است ؛ پس اين عمل ريايى است و تظاهر موجب بطلان صدقه و كار خير تو مى شود.
آيه شريفه در مورد مطلق عبادت مى فرمايد:
قل انّما اءنا بشر مثلكم يوحى الىّ انّما الهكم اله واحد فمن كان يرجوا لقاء ربه فليعمل عملا صالحا و لا يشرك بعبادةِ ربّه اءحدا⁽⁸⁵⁶⁾.
((بگو: من فقط بشرى هستم مثل شما؛ (امتيازم اين است ) به من وحى مى شود كه تنها معبودتان مبعود يگانه است ؛ پس هر كه به لقاى پروردگارش ‍ اميد دارد، بايد كارى شايسته انجام دهد، و هيچ كس را در عبادت پروردگار شريك نكند)).
اگر كسى مشتاق لقاى الهى است ، نبايد با عمل عبادى براى خداى متعال شريك قرار دهد، بر اين اساس در روايات وارد شده است كه :
مَن صلّى مُرائاةَ النّاس فهو مشرك و مَن زَكّى مُرائاةَ الناس فهو مشرك و مَن صَامَ مُرائاةَ النّاس فهو مشرك ⁽⁸⁵⁷⁾.
((كسى كه نماز را به قصد ريا به جا آورد مشرك در عبادت است . كسى كه زكات يا صدقه بدهد و از دادن صدقه قصدش ريا و تظاهر باشد مشرك است كسى كه به قصد تظاهر روزه بگيرد مشرك در عبادت است . - و به يقين عمل مشرك مقبول درگاه خداوند قرار نمى گيرد -)).
شرط دوم ؛ صدقه بدون منت
اما شرط دومى كه در كلام امام سجاد عليه السلام براى اداى حق صدقه ذكر شده است اين عبارت است :
ثم لم تمتَنَّ بها على اءحد لانَّها لك ).
منت نهادن در دادن صدقه ضايع كردن حق صدقه است ؛ يعنى اصل عمل نابود مى شود. يا ايها الَّذين آمنوا لا تبطلوا صدقاتكم بالمن و الاذى ⁽⁸⁵⁸⁾ با منت گذارى ، صدقه را باطل نكنيد. باطل به معناى از بين بردن اصل عمل است .
از نظر تحقق خارجى ، منت نهادن صورت هاى مختلفى دارد: گاهى در پرداخت تظاهر مى كند؛ گاهى بعد از پرداخت آن را بيان مى كند؛ و گاه از شخصى كه به او صدقه داده است انتظار خدمت يا احترام بيشترى دارد؛ و يا به نوعى گيرنده صدقه را تحقير مى كند، كه همه از مصاديق منت است و سرّ ممنوعيت آن از نظر معارف دين براى كسانى كه با مكتب تربيتى اسلام آشنا هستند به وضوح روشن است . مگر نه اين است كه خداوند متعال به اين عمل فرمان داده است تا روح مسلمان را تربيت كند؟
علاوه بر اين ، اين عمل يك امر عبادى و تقريبى است ؛ بنابراين نيت تقرب مى خواهد و منت گذارى با تقرب الى اللّه تفاوت جوهرى و ماهوى دارد؛ مضافا نقض غرض تربيتى مى شود؛ چرا كه انسان صدقه دهنده مامور به اين عمل شده است تا يك رذيله اخلاقى را از خود دور كند؛ بخل و دنائت از خصايص زشتى است كه انسان بايد با دادن زكات و صدقه آنها را در خود سركوب كند و از بين ببرد؛ حال اگر انسان با منت گذارى روح طغيان و سركشى و طلب كارى از مومنان را در خود احيا كند، دقيقا چيزى است كه شرع مقدس با آن مخالف است . امتيازخواهى از ديگران ، خودبينى ، اعجاب و ابتهاج به نفس ، همه مخالفت با مصالح تربيت بشر است و صلاح بشر در اين است كه اين اخلاق رذيله را ترك كند. اگر صدقه واجب مى پردازد، در واقع عمل به وظيفه است و در عمل به وظيفه معنا ندارد كه در قبال آن ، چيزى طلب كند، و بر ديگران منت بگذارد. اين حق فقير است ؛ حق نيازمند است ؛ و به تعبير قرآن و فى اموالهم حق للسائل و المحروم ⁽⁸⁵⁹⁾ محروم حق خود را گرفته و كسى كه حق خود را مى گيرد، ديگر معنا ندارد بر او منت گذاشته شود. و اگر صدقه واجب نيست و مستحب است صدقه دهنده با اين كار به خود منفعت مى رساند بنابراين ، باز نبايد منت بگذارد. به تعبير امام سجاد عليه السلام كه فرمودند:
ثمَّ لَم تمتنّ بِهَا عَلى اءَحَدَ لانّها لك ... لانَّ فى ذلك دَليلا انَّك لم تُرِد نفسك بها و لو اءَرَدت نفسك بها لم تمتنَّ بها على اءَحد.
به وسيله آن بر كسى منت مگذار؛ چون نفعش به خودت بازمى گردد و با اين كار منت گذارى معلوم مى شود تو از دادن صدقه دنبال منفعت خود نيستى و اگر نيتت از صدقه ، اعانه و نفقه به نيازمندان و تحصيل منفعت باشد، خدمتى است كه به خود انجام مى دهى و از ديگران مطالبه اجر و مزد كردن معنا ندارد. امام صادق عليه السلام از حضرت اميرالمومنين عليه السلام نقل مى كنند كه فرمودند:
مَن عَلِمَ اَنَّ ما صَنَعَ انَّما صَنَع ز الى نفسه لم يستَبطِ النَّاس فى شُكرهم و لم يستَزِدهُم فى مودَّتِهم فلا نلتمس من غيرك شُكرَ ما اَتَيتَ الى نفسك و وَقَيتَ به عِرضَكَ⁽⁸⁶⁰⁾.
((كسى كه صدقه مى دهد و اعتقاد دارد كارى براى خودش انجام داده ، معنا ندارد كه از ديگرى توقع اجر و پاداش داشته باشد و مشتاق اين باشد كه ديگران او را بيشتر دوست داشته باشند. نبايد انتظار داشته باشى كه ديگران به خاطر كارى كه به نفع خود انجام داده اى از تو شكرگزارى كنند)).
تو كارى را انجام دادى تا آبروى خود را در دنيا و آخرت حفظ كنى ، چرا انتظار دارى كه ديگران از تو تشكر كنند و سپاس گويند؟ علاوه بر اين ، در حديثى از امام صادق عليه السلام درباره صدقه آمده است :
اءَنَّها تَقَعُ فى يد اللّه قبل اءَن تَقَعَ فى يد السّائل ⁽⁸⁶¹⁾.
((صدقه قبل از اين كه به دست فقير برسد، به دست خدا مى رسد)).
و چون به دست خدا مى رسد، خدا بايد بپذيرد و خدا هم مى گويد: لا يقبل اللّه صدقة منّان ⁽⁸⁶²⁾ خداوند، صدقه فردى را كه منت مى گذارد قبول نمى كند. درست برعكس آنچه در اذهان است . در حقيقت نيازمند و فقير است كه بر صدقه دهنده منت دارد؛ چون گيرنده صدقه ، وسيله شده تا صدقه دهنده به خدا تقرب پيدا كند، پس اگر بناست كسى منتى داشته باشد گيرنده صدقه است ، نه دهنده آن ؛ و اين اخلاق بسيار ناپسندى است كه اگر كسى قدم كوچكى براى ديگرى برمى دارد در مقابل از او امتيازخواهى و باج گيرى كند. اين زشت ترين و مذموم ترين رذيله اخلاقى است . در روايتى مشابه روايت قبل ، از رسول اكرم صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم وارد شده است كه فرمودند:
ما تقع صدقة المؤ من فى يد السائل حتى تقع فى يد اللّه ⁽⁸⁶³⁾.
((صدقه اى كه از دست انسان مومن به فرد نيازمند داده مى شود، به دست او نمى رسد مگر اين كه در دست خدا قرار گيرد)).
و بعد حضرت اين آيه را تلاوت فرمودند:
اءَلَم يَعلموا اءَنَّ اللّه هو يَقبَل التَّوبة عن عبادهِ و ياءخُذ الصَّدقات و اَنَّ اللّه هو التّوّاب الرحيم ⁽⁸⁶⁴⁾.
((آيا نمى دانيد كه آن كسى كه قبول كننده توبه عباد و گيرنده صدقات است خداست !)).
و به همين ملاك ، حضرت اميرالمومنين عليه السلام در باب وظايف صدقه دهنده و زكات سخنان عجيبى دارند، مى فرمايند:
اذا ناوَلتُم السّائل فليُرَدِّ الَّذى يُناولُهُ يدَه الى فيه فيقبِّلُها فانَّ اللّه عزَّ وَ جَلّ ياءخذها قبل اءَن تَقَع فى يد السائل فانَّه عزَّ وَ جَلّ ياءخذ الصَّدَقات ⁽⁸⁶⁵⁾.
((هرگاه دست نيازمندى به سوى شما دراز شد، صدقه دهنده موظف است ابتدا دست سائل را ببوسد و بعد صدقه را در دست او بگذارد؛ چون در حقيقت اين دست ، نماينده دست خداست ، اين دست دراز شده تا تو حق اللّه را در آن بگذارى )).
اين توصيه ها براى تربيت روح انسان است ؛ روحى كه ميل به طغيان و سركشى دارد.
داستان معروفى است كه شخص ثروتمندى وارد مسجد پيغمبر صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم شد و در صف نماز نشست . بعد از او فقيرى آمد. كنار او نشست شخص ثروتمند عبا و لباس خودش را جمع و جور كرد. پيامبر صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم كه شاهد اين ماجرا بودند برآشفته شدند و فرمودند: آيا ترسيدى چيزى از فقر او به تو سرايت كند كه خودت را جمع كردى ؟ اى رسول خدا! در مقابل اين عمل حاضرم به عنوان كفاره ، نيمى از ثروتم را به اين مرد ببخشم . جالب اين است كه مرد فقير آنقدر عفيف و پاكدامن بود و عزت نفس داشت كه حاضر نشد؛ و وقتى حضرت از او سوال كردند: چرا نمى پذيرى ؟ گفت : اءَخافُ اءَن يدخلنى ما دخله ⁽⁸⁶⁶⁾ مى ترسم من هم به خصلت اين مرد مبتلا شوم . شيوه اولياى الهى در اين مساله واقعا شايان دقت است و مومنان بايد روش و سيره انبيا، اوليا و بزرگان دين را به عنوان الگو مورد توجه قرار دهند.
در زمان اميرالمومنين عليه السلام در پرداخت زكات نه تنها منتى در كار نبود، بلكه حضرت قاعده اى مقرر كرده و فرموده بودند:
من له حاجة فليرفعها فى كتاب لاصون وجوهَكم عن المساءلة ⁽⁸⁶⁷⁾.
((هركس ، حاجت و نيازى دارد، بنويسد و براى من بفرستد تا به اين وسيله آبروى شما را محفوظ بدارم )).
يعنى حتى امام عليه السلام حاضر نبود با يك صاحب حاجت رودررو شود كه مبادا احساس ذلت كند. در سيره اباعبداللّه عليه السلام نقل شده است كه حضرت از پشت در نياز افراد را برآورده مى فرمودند، وقتى از حضرت درباره علت آن سوال كردند؛ فرمودند: براى اين كه حرمت او حفظ شود و در خودش احساس حقارت نكند. در روايت داريم :
لعن اللّه مَن اءَكرم الغنىّ و مَن اءَهان الفقير لفقره ⁽⁸⁶⁸⁾.
((به لعنت خدا گرفتار شود كسى كه به شخص ثروتمند به خاطر اموالش ‍ احترام و به فقير و نيازمند به خاطر فقرش اهانت كند)).
اصلا منت گذاشتن و هر نوع استخفاف و كوچك كردن شخصيّت مومن ، حتى از ناحيه خود او هم ممنوع است ؛ يعنى خود انسان هم حق ندارد كارى كند كه موجب كوچك شدن و حقارت او شود، چرا كه اميرالمومنين عليه السلام مى فرمايند:
ساعةُ ذُلّ لا تفى بعزِّ الدَّهر⁽⁸⁶⁹⁾.
((يك ساعت ذلت با يك عمر عزت قابل معاوضه نيست )).
مبنا و معيار معارف دين اين است كه :
و للّه العزة و لرسوله و للمومنين ⁽⁸⁷⁰⁾.
((خدا عزيز است ، رسول خدا عزيز است و مومنان هم عزيزند)).
در روايتى از رسول اكرم صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم نقل شده است كه فرموده اند:
ليس من اءخلاق المومن ، المَلَقُ و الحَسَد الا فى طلب العلم ⁽⁸⁷¹⁾.
((مومن حق ندارد تملق بگويد و حسادت كند؛ زيرا در سايه اين چاپلوسى است كه موجبات كوچكى و حقارت او فراهم مى شود؛ مگر يك جا آن هم در طلب علم )).
به قول شاعر: