1 - كامل ابن اثير ، ج 6 ، ص 17 .
2 - تاريخ يعقوبى ، ج 2 ، ص 394 و البداية و النهاية ، ج 10 ، ص 133 .
3 - التنبيه والاشراف ، ص 296 .
4 - تاريخ الخلفاء ، ص 276 .
5 - ر . ك : الاغانى ، ج 10 ، ص 96 .
6 - كامل ، ابن اثير ، ج 6 ، ص 72 .
7 - تحفة العروس ، ص 36 .
8 - ر . ك : الاغانى ، ج 3 ، ص 182 .
9 - ر . ك : الولاة والقضاة ، ص 125 .
10 - تاريخ يعقوبى ، ج 2 ، ص 399 .
11 - ر . ك : الشيعه والحاكمون ، ص 152 .
12 - ر . ك : كامل ، ابن اثير ، ج 6 ، ص 71 .
13 - حياة الامام موسى بن جعفر (ع ) ، ج 1 ، ص 445 .
14 - كامل ، ابن اثير ، ج 6 ، ص 84 .
15 - تاريخ يعقوبى ، ج 2 ، ص 400 و تاريخ الخلفاء ، ص 273 .
16 - مقنّع ، اهل مرو و مردى كوتاه قد و يك چشم بود، از اين رو، هميشه بر چهره خود نقاب مى زد، به همين جهت او را مقنّع يعنى نقابدار مى گفتند. البته او خود را هاشم مى ناميد.
وى ادعـاى خـدايـى كـرد و مـعـتـقـد بـود خـدا در وجـود او حلول كرده است . وى آميزه اى از عقايد مزدك و مانى را به صورت آيينى جديد درآورد و در ناحيه خـراسـان گـروه زيـادى را بـه گرد خود جمع كرد. مهدى عباسى ، سعيد هَرَشى را با سى هزار نيرو به جنگ وى فرستاد. سعيد مقنّع را محاصره كرد. او وقتى خود را در محاصره ديد به همراه كليّه نيروها و افراد خانواده اش خود را به درون آتش انداختند و همگى سوختند (ر . ك : الفخرى ، ص 162 و كامل ، ج 6 ، ص 38 و 51 ).
17 - مختصر تاريخ العرب ، ص 214 و تاريخ الخلفا ، ص 273 .
18 - اعراف (7) ، آيه 33 .
19 - بقره (2) ، آيه 219 .
20 - بحارالانوار ، ج 48 ، ص 149 .
21 - ر . ك : تـاريخ بغداد ، ج 13 ، ص 30 ، تذكرة الخواص ، ص 13 و بحارالانوار ، ج 48 ، ص 148 . از روايـتـى كـه شـيـخ كـلينى در كافى ج 1 ، ص 477 باب مولد ابى الحسن مـوسـى بـن جـعـفـر(ع ) و ابـن شـهـر آشـوب در مـنـاقـب ، ج 4 ، ص 287 نقل كرده اند استفاده مى شود كه مهدى عباسى بيش از يك بار امام كاظم (ع ) را به زندان افكنده است .
22 - محمّد ( 47 ) ، آيه 22 .
23 - مناقب ، ج 4 ، ص 300 .
24 - الفخرى ، ص 181 .
25 - مروج الذّهب ، ج 3 ، ص 325 .
26 - تاريخ الخلفاء ، ص 279 .
27 - الفخرى ، ص 171 .
28 - الاغانى ، ج 5 ، ص 163 .
29 - الوزراء والكتّاب ، ص 175 والاغانى ، ج 5 ، ص 184 .
30 - الاغانى ، ج 5 ، ص 163 .
31 - همان .
32 - ر . ك : تاريخ يعقوبى ، ج 2 ، ص 404 .
33 - در درسـهـاى آيـنـده در بخش قيامهاى علويان و شورشها، جنايات هادى در حق علويان با تفصيل بيشتر مورد بحث قرار خواهد گرفت .
34 - تاريخ تمدن اسلام وعرب ، ص 205 .
35 - همان ، ص 211 .
36 - تاريخ الاسلام ، ج 2 ، ص 62 .
37 - تاريخ تمدن اسلام و عرب ، گوستاولوبون ، ص 205 .
38 - جرجى زيدان ، تعداد كنيزان دربار هارون را دو هزار نفر ذكر كرده است كه سيصد نفر آنان ، ويژه رقص و آواز و خنياگرى بودند (تاريخ التمدن الاسلامى ، ج 5 ، ص 137 ).
39 - حـيـاة الامـام مـوسـى بـن جـعـفـر(ع ) ، ج 2 ، ص 38 بـه نقل از طبقات الشعراء ، ص 252 . 40 - ابوالفرج اصفهانى مى نويسد: مجموع پولى كه ابراهيم موصلى از هارون به عنوان صله دريافت كرده است بالغ بر دويست هزار دينار مى شود (الاغانى ، ج 5 ، ص 192 ).
41 - الاغانى ، ج 4 ، ص 74 .
42 - البداية والنهاية ، ج 10 ، ص 220 .
43 - تاريخ التمدن الاسلامى ، ج 5 ، ص 143 .
44 - تاريخ الاسلام ، حسن ابراهيم حسن ، ج 2 ، ص 422 .
45 - تاريخ التمدن الاسلامى ، ج 4 ، ص 208 ـ 210 .
46 - عيون الانباء فى طبقات الاطباء ، جزء دوم ، باب 8 ، ص 48 .
47 - ر. ك :الفخرى ، ص 193.
48 - وى از سـوى هـارون بـه سـمـت (قـاضـى القـضـاة ) مـنـصوب شد و در سراسر عراق ، خراسان ، شام و مصر هيچ قاضيى جز با نظر وى گمارده نمى شد (ر . ك : حياة الامام موسى بن جعفر(ع ) ، ج 1 ، ص 92 ).
49 - تـاريـخ التـمـدن الاسـلامـى ، ج 4 ، ص 207 . تـعـبير شاعر چنين است : (فَكَاَنَّهُ بَعْدَ الرَّسُولِ رَسُولٌ)
50 - تاريخ بغداد ، ج 13 ، ص 68 .
51 - الفخرى ، ص 193 .
52 - الحياة السياسيّة للامام الرضا(ع ) ، ص 92 .
53 - ر . ك : كامل ، ابن اثير ، ج 6 ، ص 114 .
54 - بحارالانوار ، ج 48 ، ص 177 و عيون اخبار الرضا(ع ) ، ج 1 ، ص 109 .
55 - ر . ك : بحارالانوار ، ج 48 ، ص 125 .
56 - مـادر حـسـيـن ، (زيـنـب ) دختر عبداللّه بن حسن بود. پدر ، برادران ، عموها ، فرزندان و هـمـسـر وى بـه دسـت مـزدوران مـنـصـور بـه شـهـادت رسـيـده بـودنـد (مقاتل الطالبيين ، ص 285 ) .
57 - مقاتل الطالبيين ، ص 129 و 285 .
58 - مقاتل الطالبيين ، ص 291 .
59 - همان ، ص 293 .
60 - ر . ك : مقاتل الطالبيين ، ص 126 ، 130 و 285 .
61 - در كـامـل ابـن اثـيـر (ج 6 ، ص 90) و تـاريـخ طـبـرى (ج 8 ، ص 192 ، حـوادث سـال 169) نـام او عـمـربـن عـبـدالعـزيـز ضـبـط شـده اسـت . آنـچـه در ايـنـجـا آمـده بـر اسـاس نقل ابوالفرج اصفهانى است .
62 - ر .ك : مقاتل الطالبيين ، ص 294 و بحارالانوار ، ج 48 ، ص 161 .
63 - اهل سنّت در اذان دوم صبح به جاى (حَىِّ عَلى خَيْرِ الْعَمَلِ) جمله : اَلصَّلاةُ خَيْرٌ مِنَ النَّوْمِ مى گويند.
64 - فخّ ، نام چاهى است در حدود يك فرسخى غرب مكه (بحارالانوار ، ج 48 ، ص 161 )
65 - ر . ك : مقاتل الطالبيين ، ص 294 ـ 303 .
66 - حياة الامام موسى بن جعفر(ع ) ، ج 1 ، ص 470 ـ 471 .
67 - بحارالانوار ، ج 48 ، ص 165 .
68 - مقاتل الطالبيين ، ص 304 . (ما خَرَجْنا حَتّى شاوَرْنا اَهْلَبَيْتِنا وَ شاوَرْنا مُوسَى بْنَ جـَعـْفـَرٍ فـَاَمـَرَنـا بـِالْخـُرُوجِ . احـتـمـال مـى رود جـمـله آخـر روايـت بـه صـورت مـجـهـول و چـنـيـن بـاشـد: فـَاُمـِرْنـا بـِالْخـُرُوجِ . در ايـن صـورت جـمـله مـجـمـل خـواهـد بـود و اسـتـدلال بـه آن بـراى مـاءذون بـودن حـسـيـن و يـحـيـى از سـوى امـام (ع ) مشكل است .
69 - كـافـى ، ج 1 ، ص 366 ، بـحـارالانـوار ، ج 48 ، ص 161 و 169 و مقاتل الطالبيين ، ص 298 .
70 - بـحـارالانـوار ، ج 48 ، ص 165 ، مـرآة العـقـول ، ج 4 ، ص 155 و مقاتل الطالبيين ، ص 302 .
71 - مقاتل الطالبيين ، ص 324 ـ 326 .
72 - بـراى آگاهى بيشتر ر . ك : دائرة المعارف الاسلاميّة الشيعيّه ، ج 1 ، جزء 4 ، ص 3 ـ 4 .
73 - مقاتل الطالبيين ، ص 308 ـ 309 .
74 - ر . ك : كامل ، ابن اثير ، ج 6 ، 125 .
75 - ر . ك : مقاتل الطالبيين ، ص 313 و بحارالانوار ، ج 48 ، ص 183 .
76 - ر . ك : بـحـارالانـوار، ج 48 ، ص 182 ـ 188 ، مقاتل الطالبيين ، ص 308 ـ 321 و تاريخ طبرى ، ج 8 ، ص 242 ـ 250 با اختصار .
77 - مقاتل الطالبيين ، ص 320 و بحارالانوار، ج 48 ، ص 186 .
78 - تاريخ الاسلام ، حسن ابراهيم حسن ، ج 2 ، ص 346 .
79 - مجموعه آثار سومين كنگره جهانى امام رضا(ع ) ، ج 1 ، ص 356 ، مقاله دكتر على اكبر ولايتى .
80 - مجموعه آثار سومين كنگره جهانى حضرت رضا(ع ) ، ج 1 ، ص 23 .
81 - شرح الانتقاء ، ج 2 ، ص 42 ، به نقل : زندگانى امام موسى بن جعفر(ع ) ، ص 80 .
82 - الامام الصادق و المذاهب الاربعة ، ج 1 ، ص 17 .
83 - مختصر تاريخ العرب ، سيد امير على ، ص 209 ، نشر دارالعلم بيروت ، 1961 م .
84 - حجة الاسلام و المسلمين ، شيخ عزيز اللّه عُطاردى .
85 - ر . ك : رجال شيخ طوسى ، ص 342 ـ 346 .
86 - حياة الامام موسى بن جعفر(ع ) ، ج 2 ، ص 224 به نقل از رجال برقى .
87 - همان ، ص 225 ـ 374 .
88 - ر . ك : رجال كشى ، ج 2 ، ص 507 ، رديف 431 و ص 673 ، رديف 705 و ص 830 ، رديف 1050 .
89 - هـمـان ، ص 830 . بـعـضـى حـسـيـن بـن عـلى بـن فـضـال را بـه جـاى حـسـن بـن مـحـبـوب ذكـر كـرده انـد. بـعـضـى ديـگـر نـيـز بـه جـاى ابـن فضّال ، عثمان بن عيسى را ذكر كرده اند.
90 - فهرست ، شيخ طوسى ، ص 266 .
91 - بـعـضـى مـجـمـوع روايـاتـى را كـه ابـن ابـى عـمـيـر نـقـل كـرده اسـت بـالغ بـر 645 روايـت دانـسـتـه انـد ( ر . ك : مـعـجـم رجال الحديث ، ج 14 ، ص 286 ) .
92 - رجال كشى ، ج 2 ، ص 564 ، رديف 500 .
93 - ر . ك : فـهـرسـت شـيـخ طـوسـى ، ص 266 و مـعـجـم رجـال الحـديـث ، ج 14 ، ص 280 . برخى از عناوين رساله هاى او عبارت است از: مغازى ، كفر و ايمان ، بداء ، الاحتجاج فى الامامة ، حج ، متعه ، صلاة ، صيام ، توحيد ، نكاح و طلاق .
94 - مـعـجـم رجـال الحـديـث ، ج 14 ، ص 282 و رجال كشى ، ج 2 ، ص 854 ، رديف 1103 .
95 - رجـال كـشـى ، ج 2 ، ص 855 ، رديـف 1106 و مـعـجـم رجال الحديث ، ج 14 ، ص 283 .
96 - همان ، رديف 1105 و ص 282 .
97 - يونس ، امام صادق (ع ) را نيز درك كرده ولى از آن آن حضرت روايت نكرده است .
98 - رجال كشى ، ج 2 ، ص 779 ، رديف 910 .
99 - همان ، ص 781 ، رديف 919 و ص 782 ، رديف 926 .
100 - همان ، ص 831 ، رديف 1050 .
101 - همان ، ص 780 ، رديف 917 .
102 - همان ، ص 779 ، رديف 913 .
103 - رجال كشى ، ج 2 ، ص 780 ، رديف 914 .
104 - همان ، ص 780 ، رديف 917 .
105 - همان ، ص 784 ، رديف 933 .
106 - تنقيح المقال ، ج 3 ، ص 339 .
107 - فهرست ، شيخ طوسى ، ص 171 .
108 - همان و معجم رجال الحديث ، ج 9 ، ص 124 .
109 - رجال كشى ، ج 2 ، ص 830 ، رديف 1050 .
110 - معجم رجال الحديث ، ج 9 ، ص 124 ـ 125 .
111 - رجال كشى ، ج 2 ، ص 793 ، رديف 996 .
112 - رجال كشى ، ج 2 ، ص 793 ، رديف 965 .
113 - رجال نجاشى ، ص 198 .
114 - از بـرخـى روايـات و گفته دانشمندان استفاده مى شود كه وى محضر امام هادى (ع ) را نيز درك كرده است (ر . ك : اصول كافى ، ج 1 ، ص 326 ، ح 4 و عمدة الطالب ، ص 241 )
115 - رجـال كـشـى ، ج 2 ، ص 729 ، رديـف 804 و تـنـقـيـح المقال ، ج 2 ، ص 273 .
116 - كـافـى ، ج 1 ، ص 321 ، حـديـث 12 و تـنـقـيـح المقال ، ج 2 ، ص 273 و عمدة الطالب ، ص 261 .
لازم بـه يـادآورى اسـت كـه در زنـدگـانـى امـام صـادق (ع )، درس نـخست ، به ابعاد ديگرى از زندگى و شخصيت على بن جعفر(ع ) اشاره كرديم كه در اينجا تكرار نمى كنيم .
117 - براى آگاهى بيشتر رجوع كنيد به البداية و النهاية ، ج 10 ، ص 153 و تاريخ الخلفاء ، ص 273 .
118 - ر . ك : البداية و النهاية ، ج 10 ، ص 157 .
119 - احتجاج ، طبرسى ، ج 2 ، ص 170 .
120 - رجال كشى ، ج 2 ، ص 746 ، رديف 844 .
121 - ر . ك : سنن الدّارمى ، ج 1 ، ص 346 ـ 347 .
122 - كافى ، ج 1 ، ص 125 .
123 - بـيـان امـام (ع ) حـاوى دو دليـل عـقـلى اسـت . نـخـسـت ايـنـكـه قـول بـه نزول پروردگار به عالم دنيا مستلزم قول به حركت اوست و لازمه هر متحركى خروج آن از نـقـص بـسـوى كـمـال يا از كاستى بسوى زياده است كه در هر دو مورد تعبير مى شود به خـروج از مـرحـله قـوه بـه فـعـل . پـس چـنـيـن مـوجـودى مـركـب از قـوه و فـعـل اسـت و هـر مـركـبـى مـمـكـن الوجـود اسـت . پـس لازمـه چـنـيـنـى اعـتـقـادى قـول بـه مـمـكـن الوجـود بـودن پـروردگـار اسـت و آن محال است .
و ديگر اينكه چنين پندارى مستلزم قول به حركت است و هر متحركى نياز به محرك دارد. و از آنجا كه حركت ، يك وصف عارضى و حدوثى است نيازمند دو طرف اضافه است . از يك سو محتاج به قـابـل (ذات مـتـصـف بـه حـركـت ) و از سـوى ديـگـر نـيـازمـنـد فـاعـل (ذات حـركـت آفـريـن ) اسـت . و از آنـجـا كـه فـاعـل مـغـايـر بـا قـابـل اسـت ، پـس هـر مـتـحـركـى نـيـازمـنـد مـحـركـى اسـت كـه مغاير با اوست . اين سخن در مورد فـاعـل نـيـز مـطـرح اسـت و در نـهـايـت اعـتـقـاد بـه چـنـيـن قـولى مـسـتـلزم تسلسل باطل است . (اقتباس از حياة الامام الكاظم (ع ) ، ج 2 ، ص 146)
124 - كافى ، ج 1 ، ص 105 .
125 - كافى ، ج 2 ، ص 38 ـ 39 .
126 - مسند ، احمدبن حنبل ، ج 2 ، ص 176 و بحارالانوار ، ج 5 ، ص 175 .
127 - بحارالانوار ، ج 5 ، ص 157 .
128 - ر . ك : درس هفتم .
129 - مفاتيح الجنان .
130 - تحف العقول ، ص 302 .
131 - كافى ، ج 2 ، ص 453 .
132 - امالى ، شيخ طوسى ، ج 2 ، ص 244 .
133 - كمال الدين و تمام النعمة ، ج 2 ، ص 361 .
134 - كافى ، ج 2 ، ص 374 ـ 375 .
135 - تحف العقول ، ص 302 .
136 - تحف العقول ، ص 285 .
137 - يعقوب بن ابراهيم انصارى معروف به ابويوسف از ياران نزديك و شاگردان زبده ابوحنيفه بود . وى نخست جزو اصحاب حديث بود ولى نظرش برگشت و جزو اصحاب راءى شد . او از فقهاى مشهور بود و در دوران خلافت مهدى ، هادى و هارون عهده دار منصب قضاوت در بغداد بـود . ابـو يـوسـف ، نـخستين كسى بود كه ( قاضى القضاة ) خوانده شد . وى كتابهاى زيادى نوشت و در فقه ، تفسير ، مغازى و شناخت ايام عرب يد طولانى داشت ( ر . ك : الاعلام ، زركلى ، ج 8 ، ص 193 ) .
138 - احتجاج ، طبرسى ، ج 2 ، ص 168 و عيون اخبار الرضا (ع ) ، ج 1 ، ص 78 .
139 - وى از پيشوايان فقهى و اصولى اهل سنّت و از ناشران و مبلغان مذهب ابو حنيفه بود . از سوى هارون در (رقّه ) به سمت قضاوت منصوب شد . سپس همراه خليفه رهسپار خراسان شد و در ( رى ) درگذشت . خطيب بغدادى او را پيشواى مردم ( رى ) لقب داده است . او كتابهاى زيادى در زمينه فقه واصول بر جاى مانده است ( ر . ك : الاعلام ، ج 6 ، ص 80 ) .
140 - احتجاج ، ج 2 ، ص 162 .
141 - مناقب ، ج 4 ، ص 311 .
142 - كافى ، ج 1 ، ص 481 ـ 484 .
143 - انـبـيـا ( 21 ) ، آيـه 47 . يـعـنـى : و اگـر بـه مـقـدار سـنـگـيـنـى يـك خردل ( كار نيك و بدى ) باشد ، ما آن را حاضر مى كنيم و كافى است كه ما حساب كننده باشيم .
144 - مائده ( 5 ) ، آيه 45 .
145 - مناقب ، ابن شهر آشوب ، ج 4 ، ص 312 ـ 313 .
146 - در دلائل الامامه ، نقيع ضبط شده است .
147 - مـنـاقـب ، ابـن شـهـر آشـوب ، ج 4 ، ص 316 و دلائل الامامه ، طبرى ، ص 156 .
148 - ر . ك : درس چهارم .
149 - شرح نهج البلاغه ، ج 12 ، ص 82 ـ 84 .
150 - ايـن اتهامات ، با صراحت از سوى زمامداران اموى و عباسى از جمله : معاويه ، يزيد ، هارون و ماءمون عليه امامان (ع ) مطرح و در تاريخ ثبت شده است .
151 - وجـه نـامـگـذارى ايـن گـروه به ناووسيه اين است كه رهبرشان فردى بوده به نام عبداللّه بن ناووس ( ر . ك : اعلام الورى ، ص 286 ) .
152 - ازآن جهت به اين گروه مباركيّه مى گفتندكه رهبرشان فردى به نام (مبارك ) ازغلامان آزادشـده اسـماعيل بود(فرق الشيعه ، ص 69).
153 - وجه تسميه اين گروه به سمطيّه از اين جهت است كه رئيس آن ( يحيى بن ابى سميط ) نام داشت . ( فرق الشيعه ، ص 77 )
154 - وى را از آن جهت افطح مى گفتند كه سرش و بنابه نقلى پاهايش پهن بود . ( فرق الشيعه ، ص 78 )
155 - ر . ك : فرق الشيعه ، نوبختى ، ص 66 ـ 78 .
156 - مناقب ، ابن شهر آشوب ، ج 4 ، ص 313 .
157 - اعراف ( 7 ) ، آيه 146 .
158 - بـحـارالانـوار ، ج 48 ، ص 138 . عـلامـه مـجـلسى در توضيح جمله آخر امام (ع ) مى نـويـسـد : ( شـايـد مـنـظور امام (ع ) اين باشد كه مادامى كه امكان آباد كردن خانه وجود نداشته باشد ، شيعه آن را پس نمى گيرد و هنوز زمان آن فرانرسيده است . )
159 - بـدون شـك ، انـگـيـزه هـارون از ايـن پـيـشـنـهـاد بـازگرداندن فدك نبود ؛ بلكه وى دنـبـال اهـداف سياسى بود ، شايد مى خواست امام را آزمايش كند كه آيا در انديشه حكومت است يا نـه ؟ امـتـنـاع امـام (ع ) از پـذيـرش و قـبـول مـشـروط آن و در نـهـايـت خـوددارى هـارون از تحويل آن به امام (ع ) شاهد اين حقيقت است .
160 - مناقب ، ابن شهر آشوب ، ج 4 ، ص 320 ـ 321 ؛ تذكرة الخواص ، ص 314 .
161 - ر . ك : بحارالانوار ، ج 47 ، ص 262 .
162 - كشف الغمّه ، ج 3 ، ص 36 .
163 - درس چهارم .
164 - بحارالانوار ، ج 47 ، ص 262 .
165 - ر . ك : درسهاى چهارم و پنجم .
166 - مناقب ، ابن شهر آشوب ، ج 4 ، ص 291 ـ 292 با اختصار .
167 - ر . ك : درس شانزدهم .
168 - در بـخـش تـاريـخ زنـدگانى امام صادق (ع ) ، درس شانزدهم درباره مفهوم سياسى (باب ) توضيح لازم داده شد.
169 - ر . ك : مناقب ، ج 4 ، ص 325 .
170 - ر . ك : فرق الشيعه ، ص 68 (پاورقى ) .
171 - در درس پانزدهم تفصيل آن آمد.
172 - ر . ك : بحارالانوار ، ج 47 ، ص 344 .
173 - همان ، ج 48 ، ص 76 ـ 77 .
174 - بحارالانوار ، ج 48 ، ص 36 .
175 - همان ، ص 67 .
176 - ر . ك : درس سوم .
177 - بحارالانوار ، ج 48 ، ص 62 ـ 64 (با تلخيص ) .
178 - ر . ك : تـنـقـيـح المـقـال ، ج 3 ، ص 217 و مـعـجـم رجال الحديث ، ج 18 ، ص 168 .
179 - بحارالانوار ، ج 48 ، ص 66 .
180 - بحارالانوار ، ج 48 ، ص 61 ـ 62 .
181 - حـيـاة الامـام مـوسـى بـن جـعـفـر(ع ) ، ج 2 ، ص 296 و مـعـجـم رجـال الحـديـث ، ج 13 ، ص 318 . در درس سـوم به نمونه ديگرى از اين نوع تلاش امام (ع ) اشاره شده است .
182 - قرب الاسناد ، ص 195 .
183 - احقاق الحق ، ج 12 ، ص 321 .
184 - سيرة الائمة الاثنى عشر ، ج 2 ، ص 529 .
185 - منظور از قيام براى واليان يعنى ايستادن در نزد ايشان به عنوان تعظيم ، يا حركت كـردن پـيـش پـاى آنـان ، بـه هـنـگـام ورودشـان بـه مـجـلس يـا عـبـور آنـان . احـتـمـال مـى رود مـنـظـور از قـيـام ، قـيـام بـه امـور واليـان و همكارى با آنان باشد، ولى معناى اول مناسبتر است (ر . ك : بحارالانوار ، ج 72 ، ص 431 )
186 - بحارالانوار ، ج 72 ، ص 431 ؛ وسائل الشيعه ، ج 11 ، ص 460 و كافى ، ج 2 ، ص 219 .
187 - براى آگاهى از تفصيل نامه امام (ع ) رجوع كنيد به معادن الحكمة ، ج 2 ، ص 137 ـ 141 .
188 - ر . ك : معادن الحكمة ، ج 2 ، ص 141 ـ 142 .
189 - در درس دهـم بـه نمونه اى از اين سياست درباره يكى از شاگردان امام به نام هشام بن حكم اشاره كرديم .
190 - ر . ك : بحارالانوار ، ج 48 ، ص 38 ـ 39 ؛ ارشاد ، ص 294 ـ 295 .
191 - تنقيح المقال ، ج 2 ، ص 315 .
192 - همان .
193 - ر . ك : الوزراء و الكتّاب ، ص 166 .
194 - اعيان الشيعه ، ج 8 ، ص 371 .
195 - حياة الامام موسى بن جعفر(ع ) ، ج 2 ، ص 286 .
196 - رجال كشى ، ج 2 ، ص 731 و معجم رجال الحديث ، ج 13 ، ص 230 .
197 - ارشاد ، ص 293 ـ 294 .
198 - تاريخ يعقوبى ، ج 2 ، ص 401 .
199 - الفخرى ، ص 166 .
200 - الوزراء و الكتاب ، ص 155 .
201 - در مـورد چـگـونـگـى نـفـوذ يـعـقـوب در دسـتـگـاه خـلافـت مـهـدى دو نقل ذكر شده است . در يك نقل آمده است : يعقوب ، ربيع ، حاجب دربار را كه با او سابقه دوستى داشـت ديـد و گـفـت : اگـر كـارى كـنـى كـه مـن بـه دربار راه پيدا كنم و به مقام وزارت برسم صـدهـزار ديـنـار پاداش به تو خواهم داد. از آن پس ربيع در هر فرصت مناسب ، از يعقوب نزد خليفه تمجيد مى كرد، چندان كه مهدى شيفته او شد و او را براى پست وزارت برگزيد (ر . ك : الفخرى ، ص 166).
ولى از گـفـتـه طـبـرى اسـتـفـاده مـى شـود كـه هـدف مـهـدى از وزارت يـعقوب بن داود يك سلسله مـسائل سياسى بوده است ، و آن اينكه در دوران حكومت وى تشيع در ميان توده هاى مردم گسترش ‍ پـيـدا كـرده و از شهرت و موقعيتّت خاصى برخوردار شد. فرار حسن بن ابراهيم بن عبداللّه از زندان و فعّاليتهاى مخفيانه عيسى بن زيد، رهبر زيديّه كه پس از قيام ابراهيم و محمّد فرزندان عـبـدااللّه بـه رهـبـرى رسـيـده و مـخـفى شده بود، بر اين موقعيّت افزود و خلافت عباسى را در معرض خطر جدى قرار داد.
مهدى عباسى براى درهم شكستن اين حركت حاضر شد يعقوب بن داوود را كه رابطه نزديكى با آل حـسـن و عـيـسـى بـن زيـد داشـت بـه وزارت بـرگـزيند تا شايد بتواند از طريق وى آنان را سـركـوب كـنـد و چـون مـتـوجه شد وى به جاى سركوبى مخالفان حكومت ، آنان را بر پستهاى حساس حكومتى مى گمارد او را از مقامش خلع كرد و به زندان افكند (ر . ك : تاريخ طبرى ، ج 8 ، ص 155 ـ 156).
202 - الوزراء والكتّاب ، ص 155 .
203 - كامل ، ابن اثير ، ج 6 ، ص 70 .
204 - آزمـايـش مـهـدى چـنـيـن بـود كـه بـه يـعـقـوب فـرمـان داد يـكـى از عـلويـان را بـه قتل برساند و جاسوسى را براى نظارت بر ماءموريت وى گمارد؛ ولى يعقوب او را آزاد كرد و به خليفه چنين وانمود كرد كه او را كشته است . طرح او توسط جاسوس خليفه لو رفت و بدين جهت گرفتار شد.
205 - ر . ك : الوزراء والكـتـاب ، ص 160 ؛ الفـخـرى ، ص 167 و كامل ، ابن اثير ، ج 6 ، ص 71 .
206 - الفرجج بعدالشدّة ، ج 2 ، ص 234 .
207 - عيون اخبار الرضا (ع ) ، ج 1 ، ص 60 .
208 - رجال النجاشى ، ص 330 ـ 331 .
209 - همان ، ص 331 .
210 - همان ، ص 306 .
211 - ر . ك : درس سوّم .
212 - از وصـايـاى امـيـرمـؤ مـنـان بـه فـرزنـدانـش امام حسن و امام حسين عليهماالسّلام ، نهج البلاغه ، صبحى صالحى ، بخش نامه ها ، رديف 47 ، ص 421 .
213 - مـسـنـدالامـام الكـاظـم (ع ) ، ج 1 ، ص 51 ، بـه نقل از قرب الاسناد ، ص 144 .
214 - مناقب ، ج 4 ، ص 318 ـ 319 ؛ بحارالانوار ، ج 48 ، ص 108 .
215 - ر . ك : درس يازدهم .
216 - ر . ك : مختصر تاريخ العرب ، ص 213 و حياة الامام موسى بن جعفر(ع ) ، ج 1 ، ص 435 .
217 - اسراء (17) ، آيه 26 .
218 - كـافـى ، ج 1 ، ص 543 ، تهذيب الاحكام ، ج 4 ، ص 148 ـ 149 و بحارالانوار ، ج 48 ، ص 156 ـ 157 . پـيـش از ايـن (در درس نوزدهم ) نظير اين گفتگو را ميان امام كاظم (ع ) و هـارون نـقـل كـرديـم . بـا تـوجـه بـه اخـتـلاف مـنـابـع دو گـفـتـگـو و نـيـز مـضـمـون آن دو ، احتمال آنكه دو بار ميان امام و هر دو خليفه صورت گرفته باشد قوى تر است .
219 - مناقب ، ج 4 ، ص 306 ـ 307 و بحارالانوار ، ج 48 ، ص 150 ـ 153 .
220 - ر . ك : درس نوزدهم .
221 - رجال كشى ، ج 2 ، ص 740 ، رديف 828 .
222 - كافى ، ج 5 ، ص 109 ـ 110 .
223 - چـنـانـكـه بـا گـمـاردن امـثـال عـلى بـن يـقطين در دستگاه خلافت نيز اهداف ديگرى را دنبال مى كرد.
224 - كنزالعمال ، ج 3، ص 103، حديث 5818 .
225 - حياة الامام موسى بن جعفر(ع )، ج 2، ص 450 .
226 - عيون اخبارالرضا(ع )، ج 1، ص 74 .
227 - ر . ك : درس ششم .
228 - عيون اخبارالرضا(ع )، ج 1، ص 74 .
229 - انفال (8) ، آيه 72 .
230 - عيون اخبارالرضا(ع ) ، ج 1 ، ص 66 ـ 68 ، با تلخيص .
231 - احتجاج ، ج 2 ، ص 165 و بحارالانوار ، ج 48 ، ص 103 .
232 - عيون اخبارالرضا(ع ) ، ج 1 ، ص 57 .
233 - عيون اخبارالرضا(ع ) ، ج 1 ، ص 57 .
234 - عيون اخبارالرضا(ع ) ، ج 1 ، ص 60 .
235 - رجـال كـشـى ، ج 2 ، ص 540 ـ 541 ، رديـف 478 ، شـرح حال هشام بن حكم .
236 - به عنوان نمونه ر . ك : مسند الامام الكاظم (ع ) ج 1 ، ص 68 ، 82 و 83 .
237 - نمونه اين تزوير و سياست خائنانه را در زندگى سياسى بعضى از خلفا از جمله معتصم در برخورد با امام جواد(ع ) مى بينيم كه در جاى خود از آن بحث خواهد شد .
238 - ر . ك : مـسـنـدالامـام الكـاظـم (ع ) ج 2 ، ص 159 ، در درس بـعـد به موارد ديگرى از تهمتهاى هارون اشاره مى كنيم .
239 - مسند الامام الكاظم (ع ) ، ج 1 ، ص 91 ـ 92 .
240 - ر . ك : مناقب ، ج 4 ، ص 303ـ304 .
241 - مقاتل الطالبيين ، ص 334 .
242 - عيون اخبارالرضا(ع ) ج 1 ، ص 70 و بحارالانوار ، ج 48 ، ص 221 .
243 - تـنـقـيح المقال ، ج 2 ، ص 214 از اين روايت استفاده مى شود كه هارون در مدينه به فـرزنـد پـيـامـبر(ص ) آنقدر فرصت و اجازه نداده است كه سفارشهاى خود را به فرزندش امام رضا(ع ) بكند .
244 - عيون اخبارالرضا(ع ) ج 1 ، ص 70 و بحارالانوار ، ج 48 ، ص 221 .
245 - ارشاد ، مفيد ، ص 300 .
246 - حـيـاة الامـام مـوسـى بـن جـعـفـر(ع ) ، ج 2 ، ص 467 و رجال نجاشى ، ص 453 .
247 - الفصول المهمه ، ص 239 و ارشاد ، ص 300 .
248 - همان .
249 - فـضـل فـرزنـد ربـيع ، حاجب معروف منصور است . اين پدر و پسر در دستگاه خلافت عـبـاسـيـان ، جـايـگـاه ويـژه اى داشتند و جزو خواص دربار آنان و فوق العاده مورد اعتماد ايشان بودند .
250 - ارشاد ، ص 300 .
251 - بحارالانوار ، ج 48 ، ص 233 .
252 - همان .
253 - ارشاد، ص 301 .
254 - مناقب ، ج 4 ، ص 327 ؛ ارشاد ، ص 301 .
255 - در مـورد مـدت زندان موسى بن جعفر(ع ) اختلاف است واين اختلاف ناشى از اختلاف در تـاريـخ بـازداشـت و تـاريـخ شـهـادت آن حـضـرت مـى بـاشـد. اگـر تاريخ بازداشت امام (ع ) سـال 179 و شـهـادتـش سـال 183 بـاشـد، دوران بـازداشـت چـهـارسـال خـواهـدبـود. ولى چـنـانـچـه تـاريـخ بـازداشـت را سـال 177 بـدانـيـم (آنگونه كه ابن جوزى در تذكرة الخواص ، ص 314 ذكر كرده است ) مدت بازداشت شش سال مى شود.
از سـوى ديـگـر ، بـعضى از مورخان (مثل ابن شهرآشوب در مناقب ، ج 4 ، ص 324 و مسعودى در مـروج الذهـب ، ج 3 ، ص 355) تـاريـخ شـهـادت امـام كـاظـم (ع ) را سـال 186 ذكـر كـرده انـد . بـا ايـن حـسـاب مـدت اقـامـت امـام (ع ) در زنـدان هـفـت يـا نـه سـال خـواهـد شـد . و بـنـابـر نـقـل ابـن جـوزى كـه تـاريـخ بـازداشـت را سـال 177 و زمـان شـهـادت را سـال 188 مـى دانـد ، مـدت بـازداشـت يـازده سال خواهد بود .
256 - ر . ك : عيون اخبارالرضا(ع ) ، ج 1 ، ص 85 .
257 - عيون اخبارالرضا(ع ) ، ج 1 ، ص 79 ؛ بحارالانوار ، ج 48 ، ص 212 .
258 - بحارالانوار ، ج 48 ، ص 248 .
259 - ارشاد ، ص 302 .
260 - ر . ك : عيون اخبارالرضا(ع ) ، ج 1 ، ص 81 .
261 - مـناقب ، ج 4 ، ص 328 ، لازم به يادآورى است كه از گفته مسعودى (در مروج الذهب ، ج 3 ، ص 411) چنين استفاده مى شود كه سندى تا دوران حكومت ماءمون زنده بوده است .