|
تحليلى از زندگانى سياسى امام حسن مجتبى (ع )
سيد جعفر مرتضى عاملى
- ۶ -
3.ائمه (ع ) و فتوحات اسلامى
الف ) با توجه به مطالبى كه گذشت روشن مى شود كه چرا اميرالمؤ منين (ع ) حتى در
زمان خلافت خود، قدمى در جهت اين فتوحات و گسترش بلاد اسلامى بر نداشت ، بلكه سعى
در تثبيت اصول عقايد و ارزش هاى والا واصيل اسلامى و نشر تفكر قرآنى ناب محمدى (ص )
و دادن خط صحيح اسلام به امت و متصديان اداره امور مملكت داشت ، چه در زمينه افكار
و انديشه ها و چه در زمينه برخوردها و موضع گيرى ها و بلكه در زمينه تربيت و تزكيه
نفس .
حضرت عليه السلام در خطبه اى به اين مطلب اشاره كرده مى فرمايد:
(( ((وركزت فيكم
راءية الايمان ، ووقفتكم على حدود الحلال و الحرام ؛
))
و پرچم ايمان را در ميان شما نصب نمودم (تا گمراه نشويد) و شما را بر حدود و مراتب
حلال و حرام واقف ساختم .))
از طرف ديگر، اميرالمؤ منين (ع ) در ايام خلافت و زمامدارى خود به پاكسازى و تصفيه
جبهه داخلى از لوث وجود عناصر فاسدى پرداخت كه هنوز با مفاهيم جاهلى مى زيستند و مى
خواستند بر امت مسلمان زورگويى نموده و مقدرات مسلمين را به بازى بگيرند و در راه
رسيدن به اهداف شوم غير انسانى خود، از آن استفاده كنند.
ب ) مساءله مهم ديگرى كه بايد در اين جا بدان اشاره كنيم ، اين است كه در جهاد
ابتدايى اجازه امام عادل شرط است و تا امام عادل اجازه ندهد، نمى توان به جهاد
ابتدايى اقدام كرد. ما عقيده داريم كه پيشوايان حق ، اين فتوحات و شركت در آن به
مصلحت اسلام و مسلمانان نمى ديدند.
روايت شده كه حضرت صادق (ع ) به عبدالملك بن عمرو فرمود: يا
(( عبدالملك ، مالى لا اراك تخرج الى هذه المواضع التى يخرج اليها اهل بلادك
؟
قلت : واءين ؟
حدة ، و عبادان ، والمصيصة ، و قزوين !
انتظارا لامركم و الاقتداء بكم .
اى والله ، لو كان خيرا ما سبقونااليه .2))
چه شده كه مى بينيم با همشهرى هايت به سوى مناطقى كه مى روند خارج نمى شوى ؟ كجا
حده ، آبادان ، مصيصه و قزوين !
منتظر فرمان شما هستم و به شما اقتدا نموده ام .
به خدا سوگند؛ اگر خيرى در آن بود، هرگز از ما پيشى نمى گرفتند.
رواياتى داريم دال بر اين كه ائمه (ع ) نه تنها شيعيان خود را براى شركت در اين جنگ
ها ترغيب نمى كردند، بلكه بر عكس ، آنان را از چنين اقدامى باز مى داشتند و حتى
اجازه مرزدارى به آنها نمى دادند و كمك مالى آنان را در اين مورد، و لو اين كه نذر
كرده باشند، قبول نمى كردند.
آرى ، درست است كه اگر دشمن به بلاد مسلمين هجوم آورد، بر همگان است كه براى دفاع
از اساس اسلام به دفع تجاوز اقدام نمايند، اما نه به خاطر دفاع از حكام و سلاطين .
حضرت على (ع ) در روايتى مى فرمايد:
(( ((لا يخرج المسلم
فى الجهاد مع من لا يؤ من على الحكم و لا ينفذ فى الفى امر الله عزوجل ؛))
مسلمانان حق ندارد با كسى كه به حكم اسلام ايمان ندارد و در مورد غنائم ، امر خدا
را اجرا نمى كند، براى جهاد خارج شود.))
ماجراى زير مؤ يد اين مطلب است :
((روزى عثمان ، بزرگان صحابه ، مثل : على (ع ) طلحه ، زبير،
سعيدبن زيد و سعد بن ابى و قاص را در مسجد رسول اكرم (ص ) جمع كرد و در مورد فتح
افريقا با آنان مشورت كرد. اكثريت راءى دادند كه مصلحت ايجاب مى كند كه افريقا به
دست غرض ورزان و هواپرستان و منحرفان نيفتد.))
ائمه (ع ) بدون شك ميل داشتند كه دامنه نفوذ اسلام گسترش يابد و اسلام در سراسر
گيتى منتشر شود، اما آن طور كه نصوص تاريخى بيان مى كند، راه و روشى را كه خلفا
براى انجام آن در پيش گرفته بودند، اشتباه و خطرناك مى دانستند.
به هر حال مطالبى كه گذشت ، براى القاى شك و ترديد در صحت آنچه كه به امام حسن و
امام حسين (ع ) نسبت داده مى شود - كه در فتح گرگان و يا فتح افريقا شركت داشته اند
- كافى است . با وجود اين ، بسيارى از كتب تاريخى كه اسامى شخصيت هاى شركت كننده در
فتح افريقا را ذكر كرده اند، نامى از اين دو نبرده اند. در صورتى كه حسنين (ع ) از
شخصيت هايى بودند كه ذكرشان در مناسبت هايى اين چنين ، براى سياست حاكم اهميت به
سزايى داشت .
اين مطلب به ما مى فهماند كه زير كاسه ، نيم كاسه اى بوده و اطمينان به آنچه گفته
مى شود، بدون تحقيق و كاوش ، كار خوبى نيست و بلكه ظلم به تاريخ و حقيقت است .
ج ) مؤ يد مدعاى ما در عدم شركت حسنين (ع ) در فتوحات ، مطلبى است كه علامه
پژوهشگر، سيد مهدى روحانى ، بيان كرده است . او مى گويد:
((على (ع ) دو فرزندش ، حسن و حسين (ع ) را از شركت در معركه
هاى جنگ صفين بازداشت . در يكى از روزها اميرالمؤ منين (ع ) متوجه شد كه فرزندش
حسن (ع ) خود را آماده شركت در كارزار كرده است ، بلافاصله فرمود:
(( املكوا عنى هذا الغلام لايهدنى ، فاننى
اءنفس بهذين على الموت ، لئلا ينقطع بهما نسل رسول الله ؛))
جلو اين پسر را بگيريد تا با مرگ خود پشت مرا نشكند كه من از آمدن اين دو (حسن و
حسين (ع )) به ميدان كار زار دريغ دارم . مبادا با مرگ آنها
نسل رسول خدا(ص ) قطع شود.))
اين در زمانى كه امام حسن (ع ) اولاد زيادى دارد. حال چگونه ممكن است آن دو را
اجازه فرموده باشد كه همراه يك فرمانده اموى يا غير اموى از مدينه خارج شوند، آن هم
در زمانى كه يا فرزندى نداشت و اگر هم داشت بسيار كم بود؟!
اين مطالب براى ما روشن مى كند كه آنچه به بعضى از بزرگان نسبت داده مى شود، مبنى
بر شركت حسنين (ع ) در فتح گرگان و افريقا قبول دارد، غير قابل اعتماد است و نمى
توان آن را پذيرفت .
شايد هدف از طرح چنين مسائلى ، دادن وجهه شرعى به خلافت عثمان و بيان اين مطلب باشد
كه حتى اهل بيت (ع ) نيز آن را قبول داشته ان ، تا بدين وسيله مردم را به قبول آن
وادار نمايند. در موارد زيادى دارو دسته اموى و هواداران عثمانى چنين كرده اند.
د) اگر بخواهيم بر اين نظر خويش اصرار ورزيده ، آن را در توجيه شركت حسنين (ع ) در
فتوحات زمان خلفا آن طور كه عده اى گمان كرده اند - معتبر بدانم ،بايد متذكر شوم كه
بدون شك ، جهاد و گسترش نفوذ اسلام و ائمه (ع ) بوده است ،
و گرنه چرا اميرالمؤ منين (ع ) اين جهاد مقدس را ترك نمود و مدت 25 سال در گوشه
خانه نشست و دست روى دست گذاشت ؟ آيا جز همين على (ع ) نبود كه طى ساليان دراز در
روزگار رسول خدا(ص ) جنگ هايى را به انجام رساند و به مبارزه با هماوردان قريش
پرداخت ؟ مگر نه اين است كه در آن موقع هيچ جنگى بر پا نمى شد، مگر اين كه على (ع )
پرچمدار آن بود و قهرمانان عرب را به خاك مذلت مى نشاند؟ آيا معقول است كه بگوييم :
على (ع ) در اين مدت دراز (25 سال ) به زهد و پرهيزگار پرداخت و در انجام واجبات
شرعى خود كوتاهى كرد و تعلل ورزيد؟!
يا نه ، مساءله چيز ديگرى است و آن اين كه حكام تمايل نداشتند كه على (ع ) در آن
فتوحات و در هر آنچه تحت سيطره خود داشتند، شركت داشته باشد، و خودشان حضرت را
همچون ساير بزرگان صحابه در مدينه محبوس كرده بودند.
البته اعتذار علامه مرحوم ، هاشم معروف الحسنى ، در اين باره همين است .
تاريخ ، تمامى اين نظرها را رد مى كند و تصريح دارد كه آنان مى خواستند على (ع ) با
آن ها همراه باشد، خود حضرت از آن امتناع مى ورزيد.
مسعودى مى گويد:
((آن گاه كه عمر با عثمان بن عفان در مورد جنگ با ايرانيان
به شور و مشورت پراخت ، عثمان چيزهايى به وى گفت . از جمله گفت : سپاه اعزام كن و
هر كدام را با سپاه بعدى تقويت نما و مردى را بفرست كه در كار جنگ ، تجربه و بصيرت
كافى داشته باشد!
عمر گفت : او كيست ؟
- على بن ابى طالب
پس او را ببين و با وى گفتگو كن !بنگر كه آيا به اين كار راغب است يا نه ؟!
عثمان بيرون شد و على را ملاقات كرد و با او به مذاكره پرداخت ، اما على (ع ) اين
را خوش نداشت و رد كرد. عثمان به نزد عمر آمد و جريان را به اطلاع او رساند.))
بلاذرى نيز اين مساءله را به اختصار بيان كرده است ؛ و مى گويد:
((عمر از على (ع ) خواست براى فرماندهى سپاه اسلام به قادسيه
عزيمت كند؛ على (ع ) خواهش عمر را رد كرد؛ از اين رو عمر، سعدبن ابى وقاص را اعزام
كرد.))
در داستان ديگرى مى بينيم : آن هنگام كه ابوبكر در مورد اعزام اميرالمؤ منين (ع )
براى جنگ با اشعت بن قيس ، با عمر مشورت كرد و گفت :
((تصميم گرفته ام على بن ابى طالب را فرمانده اين گروه كنم ،
زيرا وى فرد عادلى است كه به جهت فضل و دانش و شجاعت و نيز قرابتى كه با رسول خدا(ص
) دارد، مورد رضاى اكثريت مردم است .))
عمر گفت : ((راست گفتى اى خليفه رسول خدا(ص ) به درستى كه
على همان طور است كه گفتى و بلكه تالاتر از آن است كه تو وصف كردى ، لكن من از يك
خصلت او بر تو خوف دارم .
آن چه خصلتى است ؟
مى ترسم على از جنگ با اين قوم خوددارى كند و با آنان جهاد نكند، كه اگر چنين كرد،
هيچ كس به طرف آنان حركت نخواهد نمود، مگر از روى اكراه و اجبار. نظر من اين است كه
على (ع ) را در كنارت در مدينه نگه دارى ، چه از او بى نياز نيستى و لازم است در
امور مملكت با وى مشورت كنى ، به جاى وى عكرمه را بفرست !))
به علاوه در شام عمر از على (ع ) به ابن عباس شكايت كرد و گفت :
((از عموزاده ات به تو شكايت مى كنم . از او خواهش كردم كه
با من از مدينه خارج شود، اما او خواهش مرا رد كرد، اما من هنوز هم او را سزاوار مى
دانم .))
از طرفى براى آنان خيلى بهتر بود كه مردم على (ع ) را به عنوان يك فرمانده نظامى
تحت امر حكومت بشناسند، تا يك رقيب توانا و قدرتمند كه با گفته هاى رسول خدا(ص ) با
آنان محاجه و استدلال مى كند.
اما چرا على (ع ) آن موقع كه عمر درباره جنگ با ايرانيان با حضرت مشورت كرد، نظر
مساعد داشت ؟ بايد در پاسخ به اين سؤ ال بگوييم : همان طور كه از متن كلام على (ع )
در اين باره معلوم است ، هدف حضرت حفظ اساس و اصل اسلام بود (علاقه مندان در اين
باره به گفتار حضرت (ع ) در منابع تاريخى مراجعه كنند).
با توجه به مطالبى كه گذشت ، مى توان اطمينان و بلكه قطع و يقين پيدا كرد كه حسنين
(ع ) در جنگ هاى آن دوره شركت نداشته اند و آنچه در اين باره به آن دو نسبت داده مى
شود، از اساس باطل است .
سهمى در كتاب تاريخ گرگان مى گويد: ((عباس بن عبدالرحمن
مروزى در كتاب خود، تاريخ جرجان گفته است : حسن بن على و عبدالله بن زبير در مسير
خود به گرگان ، از اصفهان گذر كردند. اگر اين گفته درست باشد، معلوم مى شود كه اين
حادثه در زمان خلافت اميرالمؤ منين ، على بن ابى طالب رضى الله عنه - بوده است .))
در مورد شركت بعضى از بزرگان و مخلصان صحابه در اين فتوحات ، بايد متذكر شد كه
ظاهرا از حقيقت امر غافل بوده و منظورشان خدمت به دين خدا و يارى اسلام و مسلمين
بوده است ، و از طرفى آن طور كه بر مى آيد، از نظر پيشوايان معصوم درباره اين
فتوحات بى اطلاع بوده اند، زيرا همان طور كه ديديم ، آشكارا تلاش مى شد كه مردم نظر
على (ع ) را در اين باره ندانند و چه بسا هياءت حاكمه ، آنان را با اعمال فشار در
چنين كارهاى مهمى اعزام مى كردند.
امام حسن (ع ) و محاصره عثمان
مورخان مى گويند: هنگامى كه انقلابيان ، عثمان را به محاصره خود درآودند، على (ع )
دو فرزندش حسن و حسين (ع ) را براى دفاع از عثمان به خانه اش فرستاد. طلحه و زبير
نيز هر كدام فرزند خود را بدين منظور فرستادند.
مى گويند: بر اثر سنگ هايى كه مردم به طرف خانه عثمان پرتاب مى كردند، امام حسين (ع
) در كنار در خانه عثمان مجروح شد و خون بر صورتش جارى گرديد. آن گاه انقلابيان
از ديوار خانه بالا رفته و عثمان را كشتند. اميرالمؤ منين (ع ) چون آشفته اى غمين
از راه رسيد و يك دست خود را بلند كرد به صورت حسن زد و دست ديگرش را به سينه حسين
، و ديگران را ملامت كرد و ناسزا گفت كه چگونه اميرالمؤ منين كشته شد و شما در خانه
حاضر بوديد؟
بعضى اين گفته را بعيد دانسته اند، زيرا رفتار ناهنجار عثمان نسبت به امام و
فرزندانش ، چنين اقدامى رابعيد مى گرداند؛ به علاوه ، امام و فرزندانش نمى
توانستند از مهاجرين و انصار و ياران شايسته رسول خدا (ص ) فاصله بگيرند و با آنان
به مخالفت بپردازند. اگر بخواهيم بر اين گفته صحه بگذاريم ، بايد بگوييم : حضور حسن
(ع ) در جبهه دفاع از عثمان ، صرفا براى اين بود كه كسى نتواند امام و فرزندانش
رابه شركت در انقلاب عليه عثمان متهم نمايد و آنان را شريك قتل
او بداند.
از گفتار سيد مرتضى (ره ) چنين بر مى آيد كه وى نيز در اين كه اميرالمؤ منين ، على
(ع ) فرزندانش حسن و حسين (ع ) را براى دفاع از عثمان فرستاده ، شك و ترديد دارد.
او مى گويد:
اگر حضرت آن دو را فرستاده باشد، براى اين بوده كه مانع هتك حرمت و قتل عمد عثمان
شوند و از منع خانواده و زنان عثمان از آب و غذا جلوگيرى كنند، نه اين كه مانع خلع
وى توسط انقلابيان گردند.))
تعبير مرحوم علامه حسنى (ع ) چنين است :
((بعيد مى نمايد كه اميرالمؤ منين (ع ) دو ريحانه و گل خوش
بوى رسول خدا را وارد آن معركه كرده باشد، تا از ظالمانه دفاع كنند، در حالى كه خود
و تمامى زندگى خويش را وقف دفاع از حق و عدالت و داد خواهى مظلومان و ستمديگان كرده
بود.))
محقق ديگرى مى گويد:
((خليفه به دليل بدرفتارى با مسلمين مستحق قتل بود. قاطلان
وى كسانى كه بدان راضى بودند، جمهور صحابه بزرگوار بودند و اصلا معقول نبود كه
حسنين (ع ) در مقابل اينان ايستاده باشند.)) گوييم :
1. اين كه مى گويند: قاتل عثمان ، بزرگان صحابه بودند يا لااقل بدين عمل رضايت
داشتند، صحيح ، اما بدون ترديد كسانى مثل طلحه و زبير نيز در ميان انقلابيان بودند
و آنان تنها براى رسيدن به منافع دنيوى به پا خواسته بودند، تا يارى و پيروزى حق و
مظلومان .
2. اين كه روايت مى گويد: طلحه و زبير نيز فرزندانشان را براى دفاع از عثمان
فرستادند، از نظر ما شكى در بطلان آن نيست . بنابر منابع موثق ، طلحه ، زبير، عايشه
و ديگران از سر سخت ترين دشمنان عثمان بودند. به ذكر منابع ديده نمى شود، چه اين
مساءله از مسلمات تاريخ است .
3. اين كه مى گويند: اميرالمؤ منين (ع ) به صورت حسن (ع ) سيلى زد و با دست ديگرش
به سينه حسين (ع ) كوبيد، اين نيز نادرست است ، زيرا امام بارها تكرار كرده بود كه
:
((از قتل عثمان نه مسرور گرديد و نه غمگين .))
همچنين امام على (ع ) كسى نبود كه حسنين (ع ) را به سستى و كاهلى در اجراى فرامين
خود متهم كند، چه آن دو از كسانى بودند كه خداوند در قرآن كريم به طهارت آنان تصريح
كرده است ، و از سوى ديگر، پيامبر اكرم (ص ) در مواضع گوناگون بر مجد و فضيلت آن دو
و نيز عشق و محبت خويش به آنان تاءكيد كرده است .
5. در مورد دفاع حضرت از عثمان ، نظر ديگرى نيز هست كه قابل تقدير مى باشد و شايسته
است كه آن را تفسير صحيح و موضعى واقع بينانه و منطقى در قبال موضع اميرالمؤ منين
در اين مساءله بدانيم ، نه صرف ايراد اتهام به آن حضرت .
خلاصه ، آنچه مى توان در توجيه دفاع حضرت از عثمان كافى دانست ، اين است :
اگر چه اميرالمؤ منين خلاف عثمان را از اساس نامشروع مى دانست و بر همه كارهاى خلاف
و تعدى هايى كه از سوى هياءت حاكمه به طور مستمر سر مى زد، كاملا واقف بود و به
عيان ملاحظه مى كرد كه فساد آنان به اوج رسيده و خطر آن جدى شده و ديگر قابل تحمل و
اغماض نيست ، با اين حال ، راه چاره را در اين روش انفعالى خشن نمى دانست و علاج
واقعه را بدين طريق مصلحت نمى ديد.
حضرت در مورد عثمان فرمود:
(( ((انه استاءثر
فاءساء الاثرة و جز عوافاءساؤ واالجزع ... ))
عثمان خلافت را براى خود اختيار كرد و در آن استبداد به خرج داد، خود سرى نمود؛پس
بد كرد كه چنين امرى را اختيار نموده و در آن استبداد به كار برد و اينان بى تابى
كرده ، در اين بى تابى بد كردند.))
امام على (ع ) چنين موضعى اتخاذ كرد، چرا كه روش انقلابيان در قتل عثمان در آن
شرايط و با آن وضع خاص نمى توانست به مصلحت اسلام باشد، بلكه برعكس باعث مى شد تا
ضربه بزرگ و جبران ناپذيرى بر پيكر اسلام وارد آيد زيرا چنين عملى به منفعت طلبان و
هواپرستانى كه مترصد فرصت و موقعيت مناسب بودند، فرصت مى داد كه با توجه به آثارى
كه سياست حاكم در مفاهيم ، تفكرات ، نظرها و عقايد مردم بر جاى گذاشته ، از جهل و
ضعف و شرايط حاكم بر زندگى آنان سود جسته ، به مطامع خويش دست يابندو شعار خون
خواهى عثمان سرداده ، آن را دستاويزى براى موضع گيرى در مقابل اسلام - كه در شخص
اميرالمؤ منين (ع ) عينيت و تجسم يافته - قرار دهند و در مقابل آن حضرت با وقاحت
تمام بايستند و شبهات و تشكيكاتى را در مورد حضرت و اصحاب مخلص وى القا نمايند. از
همين مساءله بود كه جنگ هاى جمل ، صفين و نهروان - آن طور كه در تاريخ ثبت شده -
نشاءت گرفت و به وقوع پيوست .
اميرالمؤ منين (ع ) كاملا اين مطلب را درك مى كرد و بر آن وقوف داشت ؛ تا جايى كه
آن موقع كه اهالى يمن براى تبريك خلافت حضرت مشرف شدند، به آنان فرمود:
(( ((انكم
صناديداليمن و ساداتها، فليت شعرى ، ان دهمنا امر من الامور كيف صبركم على ضرب
الطلا و طعن الكلا؛))
شما ريش سفيدان و بزرگان يمن هستيد، اى كاش مى دانستم اگر روزى مساءله اى بر ايمان
پيش آمد و حادثه اى اتفاق بيفتد، قدرت جنگى شما چقدر است و تا چه اندازه مى توانيد
صبر و پايدارى داشته باشيد ودر مقابل دشمن استقامت كنيد!))
يعنى حضرت از همان موقع ، جنگ هايى را انتظار داشت كه مى بايست عليه طمع ورزان و
منحرفان صورت گيرد.
اين مسائل در آن موقع وبال اسلام و مسلمين بود و مصائب و مشكلات بسيارى به دنبال
داشت كه هنوز اسلام و مسلمين از آثار آن رنج مى برند و در زحمت هستند.
اگر اميرالمؤ منين على (ع ) ميل نداشت كه عثمان به آن كيفيت نامطلوب كشته شود، و
اگر فرزندانش ، حسن و حسين (ع ) را براى دفاع از او فرستاد و در دفاع از عثمان آن
قدر كوشيد كه حتى مروان اعتراف كرد و گفت : ((به قدرى كه على
(ع ) از عثمان دفاع كرد، كسى از او دفاع ننمود. گفتند: پس چرا او را بر روى
منبرها لعن مى كنيد؟ گفت : حكومت ما جز با اين كار استوار نمى گردد.
))
اگر على (ع ) خود فرمود:
(( ((والله لقد دفعت
عنه حتى خشيت اءن اءكون ائما؛ ))
به خدا سوگند آن قدر از او دفاع كردم كه ترسيدم گناهكار باشم ))
با اين وجود، حضرت نمى خواست كه دفاع او از عثمان موجب فهم غلط موضع حضرت در قبال
عثمان و خطاكارى هاى او باشد ؛ از اين رو خلاف كارى ها عثمان را تلويحا و تصريحا
بيان مى كرد .همچنين جواب كسانى را كه نظر حضرت را درباره عثمان جويا مى شدند، گاهى
صريح و گاهى مبهم مى داد، يا لاقل اجازه نمى داد كه غرض ورزان و فرصت طلبان از آن
بهره بردارى كرده ، آن را در راه رسيدن به مطامع خويش به كار گيرند.
دفاع حضرت از عثمان و تلاش در دفع قتل او، بدين معنانيست كه حضرت از خلاف كارى هاى
شنيع عثمان و دار و دسته اموى سكوت كرده و دم فرو بسته بود، يا خطرى كه اسلام را
تهديد مى كرد وكيان اسلام را هدف قرار داده بود، ناديده گرفت ، بلكه به طور مستمر و
على الدوام فرياد خويش را در مقابل آن بلند كرده ، خطاهاى آنان را گوشزد مى كرد در
مناسبت هاى چندى سعى نمود كه عثمان را به راه راست نصيحت كند، تا جايى كه عثمان بر
حضرت تنگ گرفت و امر كرد كه مدينه را به قصد ينبع ترك گويد.
عثمان رو به امام حسن (ع ) كرد و گفت كه ميل ندارد به نصايح پدرش گوش قرار دهد،
زيرا:
((هر موقع كه مردم از دست عثمان به على (ع ) شكايت مى بردند،
حضرت ، فرزندش حسن (ع ) را به نزد او مى فرستاد. وقتى كه اين فرستادن ها زياد شد،
عثمان گفت : پدرت گمان مى كند كه آنچه او مى داند، احدى نمى داند. ما به آنچه مى
كنيم از او آگاه تر هستيم ؛ پس ديگر مزاحم ما نشود. از آن موقع به بعد، ديگر على (ع
) فرزندش را براى كارى نزد عثمان نفرستاد.))
بدين ترتيب روشن مى شود كه يارى عثمان از سوى حسنين (ع ) كه به اشارت و فرمان
پدرشان صورت گرفت ، كاملا با خط آنان كه همان خط اسلام ناب و اسلام صحيح بود، منسجم
و هماهنگ است و در شمار قربانى هاى فراوانى است كه در راه دين خدا و به منظور
اعتلاى كلمه حق تقديم كردند وخود دليل واضحى است بر دور انديشى و عمق تفكرشان .
معاويه ، قاتل
عثمان
راه دورى نرفته ايم اگر بگوييم كه معاويه از ابتدا دريافته بود، قتل عثمان به مصلحت
و در خدمت اهداف اوست و نيز تمايل داشت بر سر عثمان آن بيايد كه آمد ؛ چه عثمان از
وى يارى خواست ، اما معاويه در كمك رسانى بدو تاءخير رواداشت و پيوسته چشم انتظار
وقوع حوادث نامعلومى براى او بود و آرزوى مرگش را داشت كه مبادا بگويد:
حاضر چيزى را مى بيند كه غائب نمى بيند، چه در حقيقت حاضر در آن جا منم و غايب تو.
گويد: سپاه معاويه مدتى در ذى خشب ماند تا اين كه عثمان كشته شد و آن گاه معاويه
دستور داد به شام بازگردند. پس سپاهى را كه معاويه با وى فرستاده بود، به شام باز
گرداند. هدف معاويه اين بود كه عثمان كشته شود و آن گاه به دعوى خون خواهى وى ،
مردم را به سوى خود بخواند.))
على (ع ) در نامه اى به معاويه به معاويه نوشت :
(( ((ولعمرى ، ماقتله
غيرك و لا خذله سواك لقد تربصت به الدوائر و تمنت له الامانى ؛))
به جان خودم سوگند! جز تو كسى او را نكشت و جز تو احدى او را خوار و بى دفاع نگذاشت
. پيوسته چشم انتظار حوادث بد برايش بودى و آرزوى مرگش را داشتى .))
در نامه ديگرى به معاويه چنين نوشت :
(( ((انك انما نصرت
عثمان حينما كان النصرلك ، و خذلك ، و خرلته حينما كان النصر له ؛))
حقيقت اين است كه وقتى پشتيبانى از عثمان به نفع تو بود، به يارى اش برخاستى و آن
گاه كه به نفع او بود، او را بى ياور و ناتوان گذاشتى .))
ابو ايوب انصارى به معاويه نوشت :
((ما را چه به قاتلان عثمان ؟ آن كس كه چشم انتظار قتل او
بود و مردم شام را از يارى رساندن به او بازداشت ، تو بودى .))
شبث بن ربعى براى معاويه بوشت :
((تو براى گمراه كردن و جلب آرا و تمايلاتشان و براى اين كه
آنان را به زير فرمان خود در آورى ، هيچ وسيله اى ندارى جز اين كه گفته اى :
پيشوايتان به نا حق و مظلومانه كشته شد و ما به خون خواهى او بر خواسته ايم . در
نتيجه فرومايگان و افراد نادان برگرد تو فراهم آمدند، در حالى كه براى ما مسلم است
كه تو در يارى او كوتاهى كردى . دلت مى خواست او كشته شود تا به اين جا برسى و دعوى
خون خواهى او كنى .))
طبرى گويد:
((همين كه نامه عثمان براى درخواست كمك به معاويه رسيد، وى
چشم به قتل عثمان دوخت و اظهار مخالفت خود با اصحاب رسول خدا (ص ) را نيز خوش نداشت
؛ چرا كه مى دانست آن ها بر خلع يا قتل اجماع كرده اند و آن گاه در يارى عثمان
كوتاهى كرد و كندى پيشه ساخت .))
ابن عباس به معاويه نوشت :
((به خدا سوگند كه تو چشم انتظار قتل عثمان بودى و مشتاق
مرگش ، و با اين كه وضعش كاملا برايت روشن بود، نگذاشتى مردم تحت فرمان تو از او
دفاع كنند، در حالى كه نامه سراسر استمداد و استغاثه اش به تو رسيد و تو اعتنايى به
آن ننمودى ، تا اين كه همان طور كه مقصود تو بود، به قتل رسيد... اگر او به ناحق و
مظلومانه كشته شد، تو نيز ستمكارترين ستمكاران هستى .))
ابن عباس نامه ديگرى نيز با همين عبارت به معاويه نوشت .
منقرى گويد:
((وقتى خبر مرگ عثمان به معاويه رسيد، سخت دلتنگ شد و از اين
كه عثمان را خوار و بى دفاع گذشته ، اظهار پشيمانى و ندامت كرد و طى اشعارى گفت :
(( ندمت على ما كان تبعى الهوى
|
و قصرى فيه حسره و عويل ))
|
من پيشانيم از اين كه تابع هوا گشتم و همين كافى است كه مرا به افسوس و شيون
وادارد.))
در گفتوى كه بين معاويه و ابوطفيل كتانى صورت گرفت ، معاويه پرسيد:
((چرااز عثمان دفاع نكردى ، در حالى كه وظيفه داشتى از او
دفاع كنى ؟ ابوطفيل گفت : به دليل همان چيزى كه تو را از يارى او منع كرد و تو در
شام ماندى و مرگش را انتظار بردى . معاويه گفت : مگر همين كه به خون خواهى او
برخاسته ام ،
يارى او نيست ؟ ابوطفيل خنده اى كرد و گفت : وضع تو با عثمان چنان است كه جعدى شاعر
گفته :
(( لا الفينك بعد الموت تندبنى
|
وفى حياتى ما زردتنى زارا ))
|
تو را پس از مرگ خواهم ديد كه برايم نوحه سرداده اى ، در حالى كه در زندگانيم هيچ
كمكى به من نكردى .
يعقوبى نيز گفته است :
((معاويه به سپاه خود دستور داد تا در اوايل شام توقف كنند و
در جاى خود بمانند، تا اين كه نزد عثمان رفته و سقم امر آگاه شود. آن گاه معاويه
نزد عثمان آمد و از مدت محاصره وى پرسيد و گفت : خدمت تو رسيدم با نظرت را جويا شوم
و به نزد سپاهيان برگردم و سپس آنان را پيش تو بياورم . عثمان گفت : به خدا سوگند،
تو مى خواستى كه من كشته شوم ، آن گاه بگويى كه من ولى دم هستم ، برگرد و مردم را
براى يارى من بياور. وى برگشت و ديگر به نزد عثمان نرفت تا اينكه به قتل رسيد.))
معاويه در سخنانى كه به حجاج بن خزيمه گفت ، اعتراف كرد كه به فرياد رسى عثمان قيام
نكرد و در حالى كه عثمان از وى كمك خواسته بود، به وى جواب مثبت نداد و در اين باره
ابياتى چند سروده است . اين ابيات همان ابيات لاميه اى است كه قبلا به آن اشاره
كرديم .
شهرستانى به صراحت مى گويد:
((همه عمال و كارگزاران عثمان ، يعنى معاويه ، سعد بن ابى
قاص ، وليد بن عقبه ، عبدالله بن عامر و عبدالله بن سعد بن ابى سرح از يارى او دست
كشيدند و ترك او گفتند، تا اين كه كشته شد.))
آن موقع عثمان را كشتى ، سپس حركت كردى و براى مردم به دروغ گفتى كه خون خواه او
هستى . پس معاويه درماند و دم فرو بست .))
محمد بن مسلمه به معاويه نوشت :
((معاويه ! به جانم سوگند كه تو جز دنيا چيزى نمى خواهى و جز
از هواى نفس پيروى نمى كنى و اگر عثمان را پس از مرگش پشتيبانى مى كنى ، در زمان
حياتش او را خوار و بى دفاع گذاشتى .))
امير المومنين در نامه اى به معاويه نوشت :
(( ((اما بعد، فوالله
ما قتل ابن عملك غيرك و انى لارجو ان الحقك به على مثل ذنبه و اعظم من خطيئته ؛))
اما پس از حمد و ثناى الهى و دورد و سلام بر رسول گرامى او، به خدا سوگند! عموزاده
ات را كسى جز تو نكشت و من اميدوارم كه تو را به خاطر گناهى همانند او يا بزرگتر از
آن ، به وى ملحق سازم .))
اصغ بن نباته نيز با همين عباراتى كه از ديگران نقل كرديم ، با معاويه وربه رو شد.
امام حسن (ع ) نيز به او گفت :
(( ((ثم ولاك عثمان
فتربصت عليه ؛ ))
عثمان وتو را ولايت شام داد، اما تو چشم انتظار حوادث بد براى او بودى و آرزوى مرگش
را داشتى .))
معاويه به عمر بن عاص گفت :
((راست گفتى ، با آنچه در دست ماست با او مى جنگيم و او را
وادار مى كنيم تا مسؤ وليت قتل عثمان را بر عهده بگيرد. عمرو گفت : واعجبا! كسى
بايد ادعاى خون خواهى عثمان كند كه از همه مردم احق است ، نه من و تو. گفت : واى بر
تو، ما چرا (خون خواهى نكنيم )؟ عمرو گفت : زيرا تو او را تنها گذاشتى و با اين كه
مردم شام با تو بودند، دست از يارى اش كشيدى ، تا اين كه از ديدن بن اسد بجلى كمك
خواست و او جواب مثبت داد و به سويش حركت كرد، اما من نيز او را آشكارا رها كردم
و به فلسطين گريختم . معاويه گفت : فعلا برايم از اين حرفها نزن .))
چون نامه عثمان - كه در آن از معاويه كمك خواسته بود - به دست وى رسيد، مسوربن
مخرمه بدو گفت :
((اى معاويه ! عثمان كشته خواهد شد، اكنون بنگر كه به تو چه
نوشته است . معاويه گفت : اى مسور! من فاش مى گويم كه عثمان در آغاز بدانچه خدا و
رسول دوست داشتند عمل كرد و خدا نيز از وى راضى بود، ولى بعدا روش خود را تغيير
داده برگردانم ؟))
مى بينيد كه معاويه چگونه براى توجيه كوتاهى و سهل انگارى خويش در كمك و يارى عثمان
به جبر استدلال مى كند.
زخمى شدن امام حسن (ع ) و دفاع از
عثمان !
ما در صحت محتواى روايتى كه مى گفت : امام حسن (ع ) در دفاع از عثمان زخمى شد، شك و
ترديد داريم ، زيرا گرچه ممكن است امام على (ع ) دو فرزندش يا تنها امام حسن (ع )
را براى دفاع از عثمان فرستاد باشد و آن دو نيز به نزد عثمان آمد و ماموريت محوله
از جانب پدر را به اطلاع او رسانده باشند، اما ظاهرا عثمان آن دو را رد كرد و دفاع
آن دو را نپذيرفت ؛ نصوص رير اين مطلب را روشن مى كند:
1. ((على پسرش حسن را خواست و به او گفت : پسرم ! به نزد
عثمان برو و به او بگو: پدرم مى گويد: آيا ميل دارى كه تو را يارى كنم ؟ حسن پيام
پدرش را به عثمان رساند. عثمان بدو گفت : نه ، من يارى او را نمى خواهم ، زيرا رسول
خدا (ص ) را ديدم ...حسن سكوت كرد و به نزد پدر باز گشت و پاسخ عثمان را برايش باز
گفت ....))
2. ((وقتى مردم خانه عثمان را به محاصره خود در آوردند او
روزه داشت ...عثمان به حسن بن على كه كنارش نشسته بود رو كرد و گفت : برادر زاده !
تو را به خدا سوگند، به من بگو كه چرا از اين محل خارج نشدى ؟ زيرا من مى دانم كه
پدرت چقدر به تو علاقه دارد. پس حسن بيرون رفت و به دنبالش عبدالله بن عمر نيز خارج
شد.))
3. ((هر گاه مردم از حكومت عثمان به على (ع ) شكايت مى
بردند، على فرزندش حسن را نزد عثمان مى فرستاد. چون اين كار زياد تكرار شد، به او
گفت : پدرت مى پندارد هيچ كس نيست كه آنچه را او مى داند بداند، حال آن كه ما بهتر
از او مى دانيم كه چه مى كنيم ؛ بايد دست از ما بردارد. ديگر على (ع ) پسرش را بدين
منظور نزد او نفرستاد.))
ابن قيبه گويد:
((سپس حسن بن على داخل شد و گفت : مرا به هرچه مى خواهى
فرمان ده كه من در اختيار توام . پس عثمان به او گفت :
اى برادر زاده ! برگرد و در خانه ات بنشين تا اين كه فرمانى از جانب خدا برسد.))
4. گروهى از مردم ، از جمله سعد بن مالك و ابو هريره و زيد بن ثابت و حسن بن على
همت كردند و جان بركف آماده شدند تا عثمان دفاع كنند. عثمان كس به نزدشان فرستاد و
آنان را از تصميم خود آگاه كرد و از آنان خواست كه پراكنده شوند، آنان هم منصرف
شدند.
5. ((عثمان كس به نزد على بن ابى طالب فرستاد كه به نزد من
بيا. على پسرش حسين را فرستاد. عثمان به او گفت : اى برادرزاده ! آيا مى توانى از
من در مقابل مردم دفاع كنى ؟ حسين گفت : خير. عثمان گفت : پس به پدرت بگو كه نزد من
آيد. حسن به نزد پدر آمد و سفارش عثمان را به او رساند. على بر خواست تا نزد عثمان
رود، پسرش محمد بن حنيفه به سويش شتافت و مانع رفتن پدر شد... در همين اثنا فرياد
بر آمد كه عثمان كشته شد.))
6. ابو محنف مى گويد:
((مروان حكم نگاهى به حسين بن على كرده و گفت : چه چيز تو را
به اين جا آورده است ؟ حسين گفت : وفاى به عهد و بيعتى كه با خليفه دارم . گفت : از
نزد ما برو! پدرت مردم را بر عليه ما جمع كرده و تو در اينجا با ما هستى ؟ برو كه
ميل به جنگ ندارم و بدان امر نمى كنم .))
آنچه گذشت ، بيان مى كند كه عثمان يارى حسن با حسين عليه السلام را نپذيرفت و آن دو
در جنگ ، عليه انقلابيان شركت نكردند. شايد اين عمل بارها تكرار شد و حضرت خود را
براى دفاع از عثمان بر او عرضه كرد، اما هر دفعه عثمان او را رد كرد. همين موجب شك
و ترديد در روايتى است كه مى گويد: امام حسن (ع ) در اين قضيه مجروح شد. همچنين عدم
صحت روايتى را مى دساند كه برخورد امام على (ع ) را با حسنين (ع ) بيان مى كرد و ما
آن را مردود و نادرست خوانديم .
ممكن است امام حسن (ع ) به خاطر احترام خاصى كه در ميان ديگران داشت و بدون اينكه
در جنگ دخالتى داشته باشد، براى نجات برخى از افراد، به آنها كمك كرده باشد. در
سخنانى كه بين حضرت و مروان حكم رد و بدل شد، حضرت به او فرمود:
(( ((افلا اريت دم من
و ثب على عثمان فى الدار، فذبحه كما يذبح الجمل ، و انت تعغوثغاء النعجه و تنادى
بالويل و الثور. كالامه اللكعاء. الا دفعت عنه بيد؟ او ناضلت عنه بسهم ؟ لقد ارتعدت
فرائصك و غشى بصرك فاستغثت بى كما يستغيث العبد بربه ، فانجيتك من القتل و منعتك
منه ثم تحت معاويه على قتلى ؟ ولو رام ذلك لذبح كما ذبح ابن عفان ؛))
چرا كسى را كه در خانه عثمان به او يورش برد و او را آن چنان كه شتران را مى كشند،
به قتل رساند، نكشتى و خونش را بر زمين جارى نكردى ؟ تو در آن موقع همچون گوسفندان
صدايت را بلند كرده و همانند كنيزان فرومايه و پست آهو واويلا سر داده بودى ، چرا
به كمك عثمان نشتافتى ؟ چرا براى دفاع از او تيرى رها نكردى ؟ آن هنگام بدنت سخت به
لرزه آمده بود و پريشانى بر تو غالب بود. از من كمك خواستى و مرا به فريادرسى
طلبيدى ، چنان كه بنده از اربابش كمك مى خواهد و خود را در پناه او مى گيرد، من تو
را از مرگ نجات دادم و مانع قتل تو شدم . بى انصاف ! اكنون معاويه را بر قتل من
ترغيب مى كنى ؟ بدان كه اگر چنين مساله اى پيش آيد، او همانند پسر عفان كشته خواهد
شد (و از تو كارى ساخته نخواهد بود).))
موضع قوى و نيرومند امام حسن (ع )
از طرف ديگر، نص فوق يه طور كاملا آشكارى موضع بسيار نيرومند امام حسن (ع ) را بيان
مى كند، و دلالت دارد كه موضع حضرت (ع ) چقدر قوى و نيرومند بوده است .
سخن پسر عاص گذشت كه به معاويه گفت :
((مردم به دنبالش راه افتادند. فرمان داد، اطاغت كردند، سخن
گفت ، تصديق نمود. اين در، كار را به جاهاى باريك ترى خواهند كشاند. چه خوب بود كه
كسى را به دنبالش مى فرستادى تا او و پدرش را لعن مى كرديم و دشنام مى گفتيم و ارزش
هر دو را در پيش ديگران پايين مى آورديم ....))
سفيان بن ليلى به امام حسن (ع ) گفت :
((خدا مردم را درباره تو هم صدا كرده است .))
ابو جعفر روايت كرده كه ابن عباس گفت :
((اولين خوارى و ذلت عرب ، مرگ حسن (ع ) بود.))
ابو الفرج گويد:
((...به ابو اسحاق سبيعى گفته شد: چه هنگام مردم خوار و ذليل
شدند؟ گفت :
آن موقع كه حسن رحلت كرد، زياد پسر ابوسفيان خوانده شد و حجربن عدى به قتل رسيد.))
معاويه نيز اقرار دارد:
((حسن (ع ) در قبال معاويه و امويان قدرت و اثر بيشترى و
عظيم ترى داشته باشد، در موارد ذيل خلاصه كرد:
يارى و نصرت عثمان توسط امام ، عدم شركت حضرت در قتل مشركان قريش و ديگران (زيرا
امام در آن موقع كودك خرد سالى بود كه نمى توانست در جنگ هاى رسول خدا (ع ) عليه
مشركان شركت جويد)، مردم ، سخنان و مواضع رسول اكرم (ع ) را در خصوص آن حضرت ديده و
شنيده بودند. از طرف ديگر، تمامى مردم مى دانستند كه آيات قرآنى زيادى درمورد فضل و
دانش آن حضرت نازل شده و خصلت هاى كريمانه اش را ستوده و تاءكيد دارد كه مقام رهبرى
آينده امت مسلمان را خداوند براى وى آماده و مهيا كرده است و نيز جاى هيچ گونه
دستاويزى براى تضعيف مركزيت و قدرت امام (ع ) باقى نبود تا دشمنان بدان تمسك جويند،
و از طرفى حضرت با مساله اى مثل حكميت - كه قبلا پدرش از سوى معاويه و بنى اميه
گرفتارش شده بود - مراجه نگرديد.
آرى ، او فرزند كسى است كه قريش را تار و مار كرد و قهرمانان عرب را از پاى در
آورد، آن هايى كه مى خواستند با همه حيله ها و وسايلى كه در اختيار داشتند نور خدا
را خاموش كنند. ضعف استدلال معاويه در مقابل امام حسن (ع ) وقتى روشن خواهد شد كه
گفته ها و سخنان شخص معاويه را ملاحظه كنيم . او براى تصدى پست خلافت ، چيزى كه
بتوان بدان استدلال كند نداشت ، مگر اين كه بگويد: ولايتش طولانى تر، تجربه اش
بيشتر، سياستش قوى تر و سنش از امام حسن (ع ) بزرگتر است .
بعضى از پژوهش گران مسائل تاريخى مى گويند:
((بدين ترتيب معيارهاى خلافت به صورت معيارهاى مدل لباس و
زيبائى اندام ، طولانى تر، بزرگتر، قديم تر و بيشتر بودن در آمد.))
آنچه موجب تضعيف موضع امام حسن (ع ) و تقويت شوكت و جلال معاويه شد، مسائل مربوط به
سپاه امام (ع ) و شرايط خاص حاكم بر جامعه اسلامى ، على الخصوص مردم عراق و نيز
مسائل عقيدتى و اجتماعى و مسائل ديگر بود.
اگر چه آن طور كه به نظر مى رسد عامل زمان در دراز مدت به نفع امام حسن (ع ) تمام
شد، خصوصا بعد از تحول مختصرى كه بر اثر تلاش هاى امير المؤ منين در جامعه عراق در
قبال اهل بيت (ع ) به وقوع پيوست .
در باره جامعه عراق در بحث ديگرى در باب ((خوارج
)) مطالبى بيان كرده ايم . در همين بحث نيز اشاراتى داشتيم كه شايد مفيد
باشد، اما فعلا مورد بحث ما نيست ، چرا كه مربوط است به شرايط صلح امام حسن (ع ) و
بايد در جاى خود مورد بحث و بررسى قرار گيرد.
| 
