آشنايي با ابواب فقه

محمد اسماعيل نورى

- پى‏نوشت‏ها -


1 ـ ر. ك به : صحاح اللّغة ، جوهرى ؛ قاموس المحيط، فيروزآبادى ؛ معجم مقاييس اللغة ، ابن فارس ، واژه فقه .
2 ـ ر.ك . به : موسوعة جمال عبدالناصر فى الفقه الاسلامى ، ج 1، ص 9.
3 ـ مفردات الفاظ القرآن ، راغب اصفهانى ، واژه (فقه) .
4 ـ ر.ك . بـه : سـوره هـاى مـنـافـقون (63)، آيات 3 و 7؛ انعام (6)، آيات 65 و 98؛ اسراء (17)، آيات 44 و 46.
5 ـ توبه (9)، آيه 122.
6 ـ اصول كافى ، محمد بن يعقوب كلينى ، ج 1، ص 32.
7 ـ معالم الدين فى الاصول ، ص 22.
8 ـ ر.ك . به : مبادى فقه و اصول ، عليرضا فيض .
9 ـ مـقـارن ظـهـور صـفويه در ايران ، گروهى پيدا شدند كه رجوع مردم را به قرآن ممنوع دانستند و گفتند: فقط پيغمبر(ص) و امام (ع) حق رجوع به قرآن دارند، ديگران حق ندارند حكمى را از آيـات قـرآن اسـتـنـبـاط نـمايند؛ عقل و اجماع هم حجّت نيست و تنها منبعى كه مى توان به آن اسـتـنـاد كـرد اخـبـار و احاديث است . اين گروه (اخبارى)  ناميده شدند. (آشنايى با علوم اسلامى (اصول فقه) ، مرتضى مطهرى ، ص 12 و 13.)
10 ـ ر.ك بـه : بـحـارالانـوار، مـحـمـد بـاقـر مـجـلسـى ، ج 2، ص 277، فـرائد الاصول (رسائل) ، شيخ مرتضى انصارى ، ص 36 و 37.
11 ـ مـفـردات الفـاظ قـرآن ، واژه (سنن) ؛ فرهنگ معارف اسلامى ، سيد جعفر سجّادى ، واژه (سنّت) .
12 ـ اصول الفقه ، محمد رضا مظفّر، ج 3ـ4، ص 61.
13 ـ همان ، ص 67ـ61.
14 ـ اصول الفقه ، ج 3 ـ 4، ص 97.
15 ـ همان ، ص 105.
16 ـ آشنايى با علوم اسلامى (بخش اصول فقه) ، ص 43ـ38.
17 ـ ر.ك . همان .
18 ـ اصول كافى ، ج 1، ص 32، حديث 4.
19 ـ جـامـع احـاديـث الشـيـعـه ، اسـمـاعـيـل مـعـزّى ، زيـر نـظـر آيه الله سيّد حسين طباطبايى بروجردى ، ج 1، ص 142.
20 ـ سفينة البحار، شيخ عباس قمى ، ماده شبب ؛ بحارالانوار، ج 1، ص 214.
21 ـ اصول كافى ، ج 1، ص 31، حديث 7.
22 ـ ادوار فـقـه و كـيفيت بيان آن ، محمد ابراهيم جنّاتى ، ص 25ـ32، ادوار اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامى ، همو، ص 41ـ79 ادوار فقه ، محمود شهابى ، ج 1، ص ‍ 65ـ380.
23 ـ در بـرخـى از روايات ائمه اطهار(ع)، شاگردان مكتب امامت براى استنباط احكام الهى از آيـات قـرآن ، راهـنـمـايـى شـده انـد. در بـرخى از روايات آمده است كه شمار حكم فروعات را از اصـول كـلى ، كـه مـا بـيـان مى كنيم ، به دست آوريد و در برخى ديگر به بعضى از اصحاب اجـازه صـدور فـتـوا بـراى مـردم داده شـده اسـت . بـه عـنـوان مـثال ، در روايتى ، امام صادق (ع) خطاب به اَبان بن تَغْلِبْ مى فرمايند: (اِجْلِسْ فى مَسْجِدِ المـَدينَةِ وَ اَفْتِ النَّاسَ، فَاِنِّى اُحِبُّ اَنْ يُرى فى شيعتَى مِثْلُكَ)؛ در مسجد مدينه بنشين و براى مـردم فـتـوا بـده ؛ زيـرا مـن دوسـت دارم افـرادى مـانـنـد تـو در مـيان شيعيانم ديده شوند. (سفينة البحار، شيخ عباس قمى ، ج 1، ص 31)
24 ـ ر.ك . به : ادوار فقه و كيفيت بيان آن ، ص 33 ـ 41؛ ادوار فقه ، ج 3، ص 67 ـ 898؛ ادوار اجتهاد ص 87 ـ 214.
25 ـ همان ، ص 41ـ45؛ ادوار اجتهاد، ص 217ـ245؛ آشنايى با علوم اسلامى (فقه) ، شهيد مرتضى مطهرى ،ص 60ـ63.
26 ـ ادوار فقه و كيفيت بيان آن ، ص 45 ـ 49.
27 ـ ر.ك . به ادوار فقه و كيفيت بيان آن ، ص 49 ـ 54.
28 ـ ادوار فقه و كيفيت بيان آن ، ص 54 ـ 56.
29 ـ ر.ك . بـه : ادوار فـقـه ، ص 56 ـ 60، ادوار اجـتـهـاد، ص 291ـ375؛ آشنايى با علوم اسلامى (فقه)  ص 78ـ84.
30 ـ ادوار فقه ، ص 56 ـ 60، ادوار اجتهاد، ص 291ـ375؛ آشنايى با علوم اسلامى (فقه) ص 78ـ84.
31 ـ ر.ك . بـه : ادوار فـقـه ، ص 60ـ62؛ ادوار اجـتـهـاد، ص 399ـ403، آشـنـايـى با علوم اسلامى (فقه) ، ص 83ـ84.
32 ـ صحيفه نور، ج 21، امام خمينى ، ص 100 .
33 ـ صحيفه نور، ج 21، ص 98.
34 ـ همان ، ص 98.
35 ـ همان ، ص 61.
36 ـ تحرير المعالم ، على مشكينى ، ص 19.
37 ـ (رخـصـت)  بـه مـعـنـاى اجـازه در فـعـل يـا تـرك يـك چـيـز اسـت ؛ يـعـنـى : عمل مورد نظر مباح است و مى توان آن را انجام داد و يا ترك كرد.
38 ـ ر.ك . به تحرير المعالم ، ص 19ـ21.
39 ـ ر.ك . بـه : آشنايى با علوم اسلامى ، ج 3 (فقه) ، ص 55ـ57؛ تحرير المعالم ، ص 60ـ62.
40 ـ ر.ك . به : الاصطلاحات فى الرسائل العمليّه ، ياسين عيسى العاملى ، ص 100 .
41 ـ ر.ك . به : بينش اسلامى ، سال سوم دبيرستان ، ص 134ـ135.
42 ـ ولايت فقيه ، امام خمينى ، ص 9.
43 ـ ر.ك . به : آشنايى با علوم اسلامى ، بخش فقه ، ص 124ـ126.
44 ـ اصـحـاب ائّمـه (ع) هـر كـدام دربـاره يـك موضوع ، كتاب جداگانه اى نوشته بودند؛ يكى درباره نماز و ديگرى درباره روزه ، حج و مانند آن . از اين نظر، در دوره هاى بعدى و پس از تـاءليـف جـوامع فقهى (كتاب هاى جامعى كه درباره همه ابواب فقه مطلب داشته باشد) نيز رسـم بر اين قرار گرفته است كه از ابواب فقه به عنوان (كتاب)  ياد مى شود و به جاى ايـن كـه بنويسند (باب الصّلاة) يا (باب الحج)  مى نويسند: (كتاب الصّلاة)  يا (كتاب الحج)  .
45 ـ ر.ك . به : موسوعة الفقه الاسلامى ، وزارت اوقاف مصر، ج 1، ص 42 (مقدمه) .
46 ـ ر. ك . به جوامع الفقهيه ، (مراسم ، سلاّ ر ديلمى) ، ص 627.
47 ـ نـضـد القـواعـد الفـقـهـيـه ، شـهـيـد اول ، تـنـظـيـم فاضل مقداد سيورى ، ص 7.
48 ـ عبارت علاّمه چنين است (رتبتُ هذا الكتاب على اربع قواعد: القاعدةُ الاُولى فى العباداتِ و هـى تـشمل على ستّةِ كتبٍ)... و (القاعدة الثانية فى العقودِ فيها كتبٌ)، تذكرة الفقها، علاّمه حلّى ، ج 1، ص 2 و 462.
49 ـ ر.ك . بـه : الفـقـه المـاءثور، على مشكينى ، ص 13ـ14؛ مصطلحات الفقه ، همو، ص 405ـ406.
50 ـ ر.ك . بـه : رسـاله نـويـن ، عـبـدالكـريم بى آزار شيرازى ، ص 54ـ61، در اين كتاب كـليـه ابـواب فـقـه بـه چـهـار بـخـش سـعـادت و خـودسـازى ، مـسـائل اقـتـصـادى ، مـسـائل خـانـواده و مـسـائل سـياسى و حقوقى تقسيم شده است . در كتاب فقه سـيـاسـى ، ابـوالفضل شكورى ،، ج 1، ص 58، مباحث فقه به شش بخش فقه تطهيرى ، فقه عـبـادى ، فـقـه مـعـاشـرت ، فـقـه اقـتـصـادى و فـقـه قـضايى و فقه سياسى و در مبادى فقه و اصـول ، عـليـرضـا فـيـض ، ص 132، بـه هـشـت بـخـش عـبـادات ، احـوال شـخصى ، احكام مدنى ، احكام جنايى ، احكام مرافعات ، احكام سياسى ، احكام بين المللى و احكام اقتصادى منقسم گرديده است .
51 ـ ر.ك . به : نضد القواعد الفقهيه ، ص 7.
52 ـ ر.ك . بـه : فـرهـنـگ معارف اسلامى ، سيد جعفر سجّادى ، واژه (طهارت) ؛ آشنايى با عـلوم اسـلامـى (فـقـه) ، عـلاّمـه شـهـيـد مـرتـضـى مـطـهـّرى ، ص 92؛ اجـمـاعـيّات فقه الشيعه ، اسماعيل بن احمد حسينى مرعشى ، ج 1، ص 50.
53 ـ مـفـردات الفـاظ القـرآن ، راغـب واژه (صـلا)؛ فرهنگ معارف اسلامى ، واژه (صلوة) ؛ مصطلحات الفقه ، على مشكينى ، ص 325.
54 ـ عنكبوت (29)، آيه 45.(اِنَّ الصَّلوةَ تَنْهى عَنِ الفَحْشاءِ وَ المُنْكَرِ)
55 ـ اصـل كـلمه (زكاة)  به معناى رشد و نموّى است كه از بركت الهى در چيزهاى دنيوى و اخـروى حـاصـل مـى شـود. اطـلاق كـلمـه (زكـاة)  بـه سـهـم الهـى ، كـه انـسـان مـؤ مـن از مـال خـود خـارج مـى كـنـد و بـه فـقـرا مـى دهـد. بـه ايـن دليـل اسـت كـه در پـرداخـت آن ، امـيـد رشـد و افـزايـش مـال هـمراه با خيرات و بركات دارد، يا موجب تزكيه و پاكى روح پرداخت كننده مى شود و يا از هر دو جنبه است ، زيرا هر دو فايده در پرداخت زكات وجود دارد. (مفردات ، واژه (زكا)
56 ـ ر.ك . به : مسالك الافهام ، شهيد ثانى ، ج 1، ص 50؛ مصطلحات الفقه ، ص 280.
57 ـ ر.ك . بـه : تـحـريـر الوسـيـله ، ج 1، ص 311؛ مـرحـوم شـيـخ حـرّ عـامـلى نـيـز در وسـائل الشـيـعـة ، (كـتـاب الزكـاة) ، باب مستقلى تحت عنوان (باب ثبوت الكفر و الارتداد و القـتـل بـمـنـع الزكـاة اسـتـحـلالاً و جـحـوداً) آورده و در آن ، نـُه حـديـث نقل كرده است . (ر.ك . به : وسائل الشيعة ، ج 9، ص 31ـ35).
58 ـ بقره (2)، آيه 43.
59 ـ وسائل الشيعة ، ج 9، ص 22.
60 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 1، ص 345ـ350.
61 ـ همان ، ص 315ـ344.
62 ـ توبه (9)، آيه 60.
63 ـ فرهنگ معارف اسلامى ، واژه (خمس)  .
64 ـ وسائل الشيعة ، ج 6، ص 337.
65 ـ همان ، ج 9، ص 484.
66 ـ مـورد هـفـتـم مـبـتلا به بيش تر مردم است . بنابراين ، توصيه مى شود كه هر كس به فتواى مرجع خود مراجعه كند و طبق آن عمل نمايد.
67 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 1، ص 352 ـ 367.
68 ـ ر.ك . بـه : هـمـان ، ص 368؛ شـرح لمـعـه ، شـهـيـد ثـانـى ، ج 1، ص 185؛ شرائع الاسلام ، ص 53.
69 ـ ر.ك . به : مفردات الفاظ القرآن ؛ واژه (صوم) ، مصطلحات الفقه ، ص 343.
70 ـ وسائل الشيعه ، ج 10، ص 246.
71 ـ تحرير الوسيله ، ج 1، ص 300.
72 ـ ر.ك . به همان ، ص 302 و 303 .
73 ـ تحرير الوسيله ، ج 1، ص 303؛ عروة الوثقى ، سيد كاظم يزدى ، ج 2، ص 71.
74 ـ العروة الوثقى ، ج 2، ص 71 و 72.
75 ـ ر.ك . به : فرهنگ معارف اسلامى ، ج 1، ص 238، واژه (اعتكاف) .
76 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 1، ص 305.
77 ـ ر.ك . به : مفردات الفاظ القرآن ؛ فرهنگ معارف اسلامى ، واژه (حج) .
78 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 1، ص 370، مساءله 1.
79 ـ آل عمران (3)، آيه 97.
80 ـ وسائل الشيعه ، ج 11، ص 30.
81 ـ ر.ك . به : شرائع الاسلام ، محقق حلّى ، ص 67 و 68.
82 ـ ر.ك . به : مفردات الفاظ قرآن ، واژه (عمر)؛ مصطلحات الفقه ، ص 380.
83 ـ مـيـقـات هـاى پـنـج گـانـه عـبـارتـنـد از: مـسـجـد شـجره (ذو الحليفه) ، وادى عقيق ، قرن المنازل ، يلملم ، و جُحفه .
84 ـ ر.ك . بـه : مـنـاسـك حـج ، امـام خـمـيـنى ، با حواشى آيات عظام اراكى ، گلپايگانى و خوئى ، ص 56.
85 ـ ر.ك . به : مجمع البحرين ، فخر الدين طريحى ؛ مفردات الفاظ قرآن ، واژه (جهد).
86 ـ ر.ك . بـه : مـسـالك الافهام فى شرح شرائع الاسلام ، شهيد ثانى ، ج 1، ص 148؛ مصطلحات الفقه ، ص 191.
87 ـ وسائل الشيعه ، ج 15، ص 19.
88 ـ نهج البلاغه ، فيض الاسلام ، خطبه 27، ص 94.
89 ـ ر.ك . بـه : تـحـريـر الوسـيـله ، ج 1، ص 485ـ487؛ تـوضـيـح المسائل ، مسائل 2826ـ2834.
90 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 1، ص 487ـ492.
91 ـ ر.ك . به : همان ، ص 462.
92 ـ آل عمران (3)، آيه 104.
93 ـ وسائل الشيعه ، ج 16، ص 123.
94 ـ ر.ك . بـه : تـحـريـر الوسـيـله ، ج 1، ص 463 ، مسائل 1ـ5.
95 ـ ر.ك . به : فرهنگ معارف اسلامى ؛ مفردات الفاظ قرآن ، واژه (عقد).
96 ـ مائده (5)، آيه 1.
97 ـ ر.ك . به : مفردات الفاظ قرآن ، واژه (تجر).
98 ـ ر.ك . بـه : تـحـريـر الوسـيـله ، ج 1، ص 493ـ503؛ تـوضـيـح المسائل ، مساءله 255ـ280.
99 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 1، ص 546؛ شرح لمعه ، ج 1، ص 346.
100 ـ بقره (2)، آيه 279: (فَاِنْ لَمْ تَفْعَلوُا فَاءْذَنوُا بِحَرْبٍ مِنَ اللّ هِ وَ رَسُولِهِ).
101 ـ ر.ك . تـحـريـر الوسـيـله ، ج 1، ص 536ـ539. (القول فى الرّبا) و ص 651ـ656 (القول فى القرض) .
102 ـ ر.ك . به : مفردات الفاظ قرآن ، واژه (رهن) .
103 ـ ر.ك . به : مصطلحات الفقه ، ص 278.
104 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 8، (كتاب الرهن) ، مساءله 20.
105 ـ تحرير الوسيله ، ج 2 ، ص 18.
106 ـ همان ،ص 12.
107 ـ همان ، ص 12ـ24.
108 ـ تحرير الوسيله ، ج 2، ص 25ـ30.
109 ـ همان ، ص 31ـ34.
110 ـ توضيح المسائل ، مساءله 2322.
111 ـ تحرير الوسيله ، ج 2، ص 34ـ38.
112 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 1، ص 561.
113 ـ ر.ك . به همان ، ص 562.
114 ـ وسائل الشيعه ، ج 18، ص 443.
115 ـ تحرير الوسيله ، ج 1، ص 563، مساءله 13.
116 ـ همان ، ص 622ـ627.
117 ـ (عـِنـان)  بـه كـسـرِ عـيـن ، بـه مـعـنـاى لجـام اسـب اسـت كـه در ايـن جـا بـه دليـل تـساوى شريك ها در حقّ تصرّف در اموال مشترك ، نام گذارى شده است .(ر.ك . به : شرح لمعه ، ج 1، ص 434.)
118 ـ تحرير الوسيله ، ج 1، ص 624، مساءله 5.
119 ـ ر.ك . به همان ؛ شرح لمعه ، ج 1، ص 435ـ434.
120 ـ (مـضـاربه)  مصدر باب مفاعله يا از (ضَرْب فِى الاَْرْض)  اخذ شده است ، از لحاظ ايـن كـه عـامـل مضاربه بايد براى تجارت ، سعى و كوشش كند كه مستلزم مسافرت در زمين مى بـاشـد يـا ايـن كـه از (ضـريـب) اخـذ شـده از ايـن نـظـر كـه سـهـم هـر يـك از مـالك و عامل ضريب معيّنى از سود مى باشد.(ر.ك . به : شرح لمعه ، ج 1، ص 437.)
121 ـ تحرير الوسيله ، ج 1، ص 608.
122 ـ تحرير الوسيله ، ج 1، ص 609، مساءله 2.
123 ـ (مزارعه) ، مصدر باب مفاعله از ماده (زرع)  (زراعت و كاشتن)  است .
124 ـ تحرير الوسيله ، ج 1، ص 635.
125 ـ (مساقات) ، مصدر باب مفاعله از ماده (سقى)  (آبيارى كردن)  است .
126 ـ همان ، ص 462 .
127 ـ آشنايى با علوم اسلامى ، ج 3 (فقه) ، ص 100ـ101.
128 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 1 ، ص 596.
129 ـ ر.ك . به : همان ، مساءله 3.
130 ـ ر.ك . به : همان ، مساءله 7، 9، و 15.
131 ـ وسائل الشيعه ، ج 19، ص 77، حديث 2.
132 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 1، ص 606، خاتمه .
133 ـ ر.ك . به : همان ، ص 591.
134 ـ همان ، ص 594، مساءله 12.
135 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ج 1، ص 573، مساءله 9.
136 ـ ر.ك . به مسالك الافهام ، ج 1، ص 332.
137 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 45، مساءله 22.
138 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 62؛ فرهنگ معارف اسلامى ، واژه (وقف) .
139 ـ وسـائل الشيعه ، ج 19، ص 171.
140 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 70 ،مساءله 34.
141 ـ همان ، ص 64، مساءله 7.
142 ـ ر.ك . بـه : مـفـردات الفـاظ قـرآن ، واژه (صـدق) ؛ فـرهـنـگ مـعـارف اسـلامى ، واژه (صدقه) ؛ مصطلحات الفقه ، ص 324.
143 ـ ر.ك . بـه : تـحـريـر الوسـيـله ، ج 2، ص 90 و 91، مسائل 1ـ5.
144 ـ همان ، ص 87، مساءله 1 .
145 ـ شـرائع الاسـلام ، ص 157؛ تـحـريـر الوسـيـله ، ج 2، ص 87 و 88، مسائل 2، 5 و 6.
146 ـ ر.ك . بـه تـحـريـر الوسـيـله ، ج 2، ص 56 و 57، مسائل 1، 3 و 7.
147 ـ ر.ك . بـه : تـحـريـرالوسـيـله ، ج 2، ص 58ـ60، مسائل 8، 9، 11 و 17.
148 ـ وسائل الشيعه ، ج 19، ص 244.
149 ـ ر.ك . به شرح لمعه ، ج 2، ص 22.
150 ـ انفال (8)، آيه 60 .
151 ـ ر.ك . به : وسائل الشيعه ، ج 19، ص 249ـ252.
152 ـ ر.ك . به : فرهنگ معارف اسلامى ، واژه (وصيت) .
153 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 93، مساءله 1.
154 ـ وسائل الشيعه ، ج 19، ص 258.
155 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 94، مساءله 4.
156 ـ ر.ك . به : مصطلحات الفقه ، ص 546.
157 ـ وسائل الشيعه ، ج 20، ص 14.
158 ـ ر.ك . به : نضد القواعد الفقهيه ، ص 7.
159 ـ المنجد، واژه (طلق) .
160 ـ جواهر الكلام ، محمد حسن نجفى ، ج 32، ص 2.
161 ـ وسائل الشيعه ، ج 22، ص 8.
162 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 325، مساءله 1 و 3.
163 ـ همان ، ص 327، مساءله 10.
164 ـ همان ، ص 331، مساءله 9.
165 ـ همان ، ص 332.
166 ـ بـقـره (2)، آيه 187: آنان لباس شما هستند و شما لباس آنها (هر دو زينت هم و سبب حفظ يكديگريد.)
167 ـ ر.ك . به : مسالك الافهام ، ج 2، ص 58.
168 ـ ر.ك . بـه : تـحـريـر الوسـيـله ، ج 2، ص 349ـ352، مسائل 1، ص ، 13 و 16.
169 ـ ر.ك . به : مسالك الافهام ، ج 2، ص 58.
170 ـ ر.ك . بـه : تـحـريـر الوسـيـله ، ج 2، ص 353، مسائل 18، 19 و 20.
171 ـ ر.ك . بـه : سـوره مـجادله (58)، آيات 1ـ4؛ تحرير الوسيله ، ج 2، ص 354ـ356، مسائل 1، 7 و 9.
172 ـ ر.ك . بـه : بـقـره : آيـه 226 و 227؛ تـحـريـر الوسـيـله ، ج 2، ص 257، مسائل 1ـ5.
173 ـ ر.ك . به : شرح لمعه ، ج 2، ص 174.
174 ـ ر.ك . بـه : تـحـريـر الوسـيـله ، ج 2، ص 474ـ476، مسائل 3، 2 و 4.
175 ـ تـحـريـرالوسـيـله ، ج 2، ص 361 و 362، مسائل 11ـ15.
176 ـ ر.ك . به : همان ، ص 362، مساءله 16.
177 ـ ر.ك . به : شرائع الاسلام ، ص 233 ـ 237.
178 ـ آشنايى با علوم اسلامى ، بخش فقه ، ص 109.
179 ـ ر.ك . به : شرائع الاسلام ، ص 237ـ246.
180 ـ تحرير الوسيله ، ج 2، ص 49.
181 ـ وسائل الشيعه ، ج 23، ص 184.
182 ـ همان .
183 ـ ر.ك . بـه : تـحـريـر الوسـيـله ، ج 2، ص 49ـ55، مسائل 1، 3، 4 و 8.
184 ـ ر.ك . به : همان ، ج 1، ص 586.
185 ـ ر.ك . به : تحريرالوسيله ، ج 1، ص 586 ـ 590.
186 ـ همان ، ج 2، ص 111؛ نوع ديگرى از (قسم)  وجود دارد كه در مقام مرافعه و اثبات حقى يا نفى حقى نزد حاكم شرع انجام مى شود و شروط خاصى دارد. براى توضيح بيش تر، ر. ك . به همان ، ج 2، ص 427ـ430 .
187 ـ ر.ك . به : فرهنگ معارف اسلامى ، واژه (نذر).
188 ـ تحريرالوسيله ، ج 2، ص 116، مساءله 1.
189 ـ ر.ك . به : همان ، ص 117، مساءله 4 و5 .
190 ـ ر.ك . به همان ، ص 123، مسائل 25ـ28.
191 ـ ر.ك . به : شرائع الاسلام ، ص 262؛ تحرير الوسيله ، ج 2، ص 124.
192 ـ مائده (5)، آيه 1، به پيمان ها (و قراردادها) وفا كنيد.
193 ـ آشنايى با علوم اسلامى (فقه) ، ص 111ـ112.
194 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 135ـ145.
195 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 146ـ154.
196 ـ ر.ك . به : اعراف (7)، آيه 157.
197 ـ ر.ك . به : آشنايى با علوم اسلامى (فقه) ، ص 114.
198 ـ ر.ك . بـه : تـحـريـر الوسـيـله ، ج 2، ص 155ـ157، مسائل 1، 4 و 8.
199 ـ ر.ك . به : همان ، ص 156 ، مساءله 5.
200 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 157، مساءله 8.
201 ـ ر.ك . به : همان ، ص 161، مساءله 27.
202 ـ ر.ك . به : همان ، ص 163 ـ 164، مسائل 1، 2، 3 و 6.
203 ـ ر.ك . به : همان ، ص 164ـ170، مسائل 7، 15، 18، 28، 30.
204 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 172؛ شرح لمعه ، ج 2، ص 121.
205 ـ وسائل الشيعه ، ج 25، ص 386.
206 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 173، مساءله 3 و 4.
207 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2 ، ص 190، مساءله 54 و 55.
208 ـ ر.ك . همان ، ج 1، ص 555؛ مجمع البحرين ، واژه (شفع) ؛ فرهنگ معارف اسلامى ، واژه (شفعه) .
209 ـ نساء(4)، آيه 141.
210 ـ ر.ك . بـه : تـحـريـر الوسـيـله ، ج 1، ص 555ـ560 مسائل 1، 2، 3، 5، 6، 7، 8، 9، 13، 14، 17 و 18.
211 ـ ر.ك . به : فرهنگ معارف اسلامى ، واژه (احياى موات) .
212 ـ وسائل الشيعه ، ج 25، ص 412.
213 ـ شرائع الاسلام ، ص 286 و 287.
214 ـ ر.ك . به : صحيفه نور، ج 21، ص 34، پاسخ به نامه حجة الاسلام قديرى .
215 ـ ر.ك . بـه : تـحـريـر الوسـيـله ، ج 2، ص 209ـ220؛ شـرائع الاسلام ، ص 288 و 289.
216 ـ ر.ك . بـه : تـحـريـر الوسـيـله ، ج 2، ص 221ـ223، مسائل 1، 2 و 4.
217 ـ كيفيت اعلام بدين صورت است كه از روزى كه آن را پيدا كرده تا يك هفته ، هر روز و پـس از آن تـا يـك سـال ، هـفـتـه اى يـك مـرتـبـه در مـحـل اجـتـمـاع مـردم اعـلام كـنـد. (تـوضـيـح المسائل ، مساءله 2566)
218 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 223ـ233.
219 ـ وسائل الشيعه ، ج 25، ص 439.
220 ـ همان ، ص 440.
221 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 373و374؛ مسالك الافهام ، ج 2، ص 309.
222 ـ ر.ك . به : شرح لمعه ، ج 2، ص 289.
223 ـ ر.ك . بـه : شـرائع الاسـلام ، ص 294ـ314؛ شـرح لمـعـه ، ج 2، ص 288ـ327؛ تحرير الوسيله ، ج 2، ص 363ـ403.
224 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 374.
225 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 363ـ370.
226 ـ ر.ك . به فرهنگ معارف اسلامى ، واژه (قضاء).
227 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ،ج 2، ص 404.
228 ـ وسائل الشيعه ، ج 27، ص 214.
229 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 407 ، مساءله 1.
230 ـ آشنايى با علوم اسلامى (فقه) ، ص 119.
231 ـ ر.ك . به : مصطلحات الفقه ، ص 319.
232 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 441ـ444.
233 ـ ر.ك . به : همان ، ص 445، مساءله 1 و 2.
234 ـ وسائل الشيعه ، ج 27، ص 342.
235 ـ همان ، ص 341.
236 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 448.
237 ـ بقره (2)، آيه 282.
238 ـ وسائل الشيعه ، ج 27، ص 311.
239 ـ ر.ك . به :تحرير الوسيله ، ج 1، ص 274 (شروط امام جماعت) .
240 ـ بقره (2)، آيه 283.
241 ـ ر.ك . به : مسالك الافهام ،ج 2، ص 423.
242 ـ وسائل الشيعه ، ج 28، ص 12.
243 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 462ـ464.
244 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 470، مساءله 5 و 9.
245 ـ ر.ك . به : همان ، ص 474ـ476.
246 ـ ر.ك . به : همان ، ص 480، مساءله 9.
247 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 488 و 489.
248 ـ ر.ك . به : سوره مائده (5)، آيه 33؛ تحرير الوسيله ، ج 2، ص 493، مساءله 5.
249 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 476ـ477.
250 ـ ر.ك . به : همان ، ص 497ـ507.
251 ـ ر.ك . بـه : فـرهـنـگ مـعـارف اسـلامـى ،واژه (قصاص) ؛ مفردات الفاط قرآن ، واژه (قصص) .
252 ـ بقره (2)،، آيه 179.
253 ـ ر.ك . بـه : تـحـريـر الوسـيـله ، ج 2، ص 553ـ554 / شـرح لمـعـه ، ج 2، ص 392ـ393.
254 ـ ر.ك . به : همان ، ص 533.
255 ـ همان ، ص 553.
256 ـ ر.ك . بـه :تـحـريـر الوسـيـله ، ج 2، ص 554ـ555، مسائل 1ـ7.
257 ـ ر.ك . به : همان ، ص 556ـ557، مسائل 13ـ17.
258 ـ ر.ك . به : همان ، ص 557ـ558، مسائل 18ـ22.
259 ـ (ضامن جريره)  كسى است كه با انسان تعهد مى بندد كه در صورت نبودن وارثى از خويشاوندان ، از يكديگر ارث ببرند و در زمينه جنايتهايى كه از طريق خطاى محض انجام مى گيرد، ضامن يكديگر باشند.
260 ـ ر.ك . به : تحرير الوسيله ، ج 2، ص 599ـ602.
261 ـ ر.ك . به : همان ، ص 558، مساءله 23 و 25.
262 ـ ر.ك . به : همان ، ص 606.