(1) - منظور از توسعه معنايى است كه تمدن كنونى بشر از آن استنباط مى شود.
(2) - اين انديشه كه بسيارى از روشنفكران مسلمان در ايران و ساير نقاط جهان بدان اعتقاد دارند حق مدعى است كه مقصد قرآن در معناى ((استخلاف بشر در كره ارض )) همين است .
(3) - Scientific American
(4) - Newsweek
(5) - National Geography
(6) - انعام / 11
(7) - Progress
(8) - راقيه اسم فاعل از ريشه رق ى به معناى اوج گرفتن و پيش رفتن است .
(9) - Development
(10) - اجبارى در دين نيست ، كه صلاح و هدايت از ضلالت و ضرر تميز يافته است .
(11) - اين تعبير قرآنى در آيات 29 و 38 سوره غافر به كار رفته است . - و.
(12) - و البته بين خودمان بماند، هيچ اعتقادى هم به خدا و معاد و غيره ندارد و هر جور اعتقاد به ((غيب )) را خرافه پرستى مى داند. اين مطلب را در متن ذكر نمى كنيم ، چون ممكن است مذهبى هاى خرافه پرست (!) بفهمند كه بشر اين همه را چه بهايى پيدا كرده است و آن وقت از تمدن و پيشرفت رويگردان شوند.
(13) - نجم / 42
(14) - آل عمران / 28؛ نور / 42؛ فاطر / 18.
(15) - علق / 8.
(16) - بقره / 46 و 156
(17) - متاءسفانه امروز ما از ((فرهنگ )) همان معنا را اختيار كرده ايم كه در غرب معمول است . در تمدن غرب از آنجا كه نگرش ماترياليستى بر همه وجوه تفكر و منشات آن غلبه يافته است فرهنگ فى نفسه داراى اصالت و معنا نيست ، بلكه آموزش و فرهنگ به مثابه امور تبعى در خدمت وجوه و مظاهر ديگر تمدن قرار گرفته اند؛ فى المثل وقتى سخن از ((فرهنگ توسعه )) مى گويند مقصود فرهنگى است كه به محدوده آموزش هاى تخصصى مربوط به توسعه اقتصادى محدود مى شود و حال آنكه در نظام اعتقادى اسلام كه روح و معنا داراى اصالت است ، ناگزير بايد معناى ثابتى براى فرهنگ اعتبار كنيم نه آنكه به تبعيت از غربى ها فرهنگ را در خدمت اين چيز و آن چيز قرار دهيم . در نزد ما ((فرهنگ )) به معناى فرهنگ اسلام است ، يعنى آن روح و حقيقت واحد و ثابتى كه در مجموعه نظام اعتقادى اسلام وجود دارد؛ و فرهنگ با اين مفهوم نمى تواند در خدمت توسعه اقتصادى قرار بگيرد. (در فصل هاى بعد ان شاء الله مفصلا بدين مطلب خواهيم پرداخت .)
(18) - درباره هر يك از اين كلمات ((پديده ))، ((ارزش ))، ((نظام ارزشى ))، ((مكتب )) و غيره ... سخن بسيار است كه در ادامه فصل هاى آينده رفته رفته بدانان خواهيم پرداخت .
(19) - منظور از ((فقر)) فقر مادى است ، نه فقر ذاتى در مقابل غناى پروردگار. اين دومى همان فقرى است كه حديث نبوى الفقر فخرى- فقر افتخار من است - بدان اشاره دارد.
(20) - Ideal
(21) - در سول خدا براى شما اسوه اى حسنه است ؛ احزاب / 21.
(22) - Casanova، جيووانى جاكوپو كازانوا (1798 - 1725)، ماجراجوى ايتاليايى ؛ كنايه از فرد لاابالى عياش . - و.
(23) - Epicureanism
(24) - امام خمينى ، صيحفه نور، 22 ج ، مركز مدارك فرهنگى انقلاب اسلامى ، ج 14، ص 60.
(25) - جلال الدين بلخى ، مثنوى معنوى ، دفتر دوم ، حكايت فروختن صوفيان بهيمه مسافر را... - و.
(26) - بهتر است گفته شود اوتوپياى افلاطونى .
(27) - Utopia: مدينه فاضله .
(28) - رب العزه تعبيرى است قرآنى كه در آيه 180 سوره صافات آمده . - و.
(29) - علامه سيد محمد حسين طباطبايى (ره )، تفسير الميزان ، 20 ج ، سيد محمد باقر موسوى همدانى ،دفتر انتشارات اسلامى ، تهران ، 1357، ج 14، ص 306.
(30) - ترجمه آيات 119 - 117، سوره طه .
(31) - ترجمه آيه 120، سوره طه .
(32) - اخلاد الى الارض تعبيرى است قرآنى كه در آيه 176 سوره اعراف آمده است . و.
(33) - ترجمه آيات 3 - 1، سوره همزه .
(34) - Elysium، بهشت و عالم علوى در اساطير يونانى كه مكان عيش مدام است . و.
(35) - Homer، شاعر حماسه سراى يونانى ؛ در قرن هشتم يا نهم ق . م . مى زيست . - و.
(36) - دكتر رضا داورى اردكانى ، فارابى ، مؤ سس فلسفه اسلامى ، مؤ سسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى ،تهران ، 1362، ص 26.
(37) - فارابى ، مؤسس فلسفه اسلامى ، ص 32.
(38) - فارابى ، مؤسس فلسفه اسلامى ، ص 32.
(39) - Zbigniew Brzezinski
(40) - Cybernetics، بررسى نظرى فرايندهاى كنترل در سيستم هاى الكترونيك ، مكانيك و بيولوژيك ، خصوصا تجزيه و تحليل رياضى جريان اطلاعات در اين گونه سيستم ها؛ علم مرتبط با نظريه ارتباط و كنترل ، بويژه بررسى تطبيقى سيستم هاى كنترل خودكار (مثلا دستگاه عصبى و مغز، و سيستم هاى ارتباطى مكانيكى برقى ). و.
(41) - Automation
(42) - حسين مهرى ، صداى پاى دگرگونى ، اميركبير، تهران ، 1357، صص 17 و 18.
(43) - صداى پاى دگرگونى ، ص 50.
(44) - Rene Dumont
(45) - صدا پاى دگرگونى ، ص 57.
(46) - احتمالا در حروفچينى كتاب ((صداى پاى دگرگونى )) اشتباهى رخ داده است ، زيرا سال تنها پنجاه و دو هفته دارد و نه هفتاد و دو هفته . - و.
(47) - صداى پاى دگرگونى ، صص 96 و 97.
(48) - صداى پاى دگرگونى ، ص 57.
(49) - Aldous Huxley
(50) - The Brave New World
(51) - حسين ملك ، تولد غولها؛ امپرياليسم و سوسيال امپرياليسم ، رواق ، تهران ، 1358، ص 54.
(52) - نگ . ك . به : آلدوس هاكسلى ، دنياى شگفت انگيز نو، حشمت الله صباغى و حسن كاويار، كارگاه هنر، تهران 1366، فصل اول .
(53) - تولد غولها، صص 54 و 55.
(54) - نگ . ك . به : دنياى شگفت انگيز نو، فصل سه .
(55) - نگ . ك . به : دنياى شگفت انگيز نو، فصل پانزده .
(56) - Ernst Friedrich Schumacher(1911_1977)
(57) - Small is Beautiful; Economics as if people Mattered
(58) - اى . اف . شوماخر، كوچك زيباست ؛ اقتصاد با ابعاد انسانى ، على رامين ، سروش ، تهران ، سوم ، 1372، ص 42.
(59) - Kahn Herman
(60) - تولد غولها، ص 88.
(61) - تولد غولها، ص 45.
(62) - تولد غولها، صص 45 و 46.
(63) - SanSate
(64) - Post Industrial
(65) - تولد غولها، صص 41 و 42.
(66) - تولد غولها، صص 41 و 42.
(67) - تفة الاسلام كلينى (ره )، اصول كافى ، 4 ج ، آيت الله محمد باقر كمره اى ، اسوه ، تهران ، دوم ، 1372، ج 2، ص 345.
(68) - ابوجعفر محمد بن حسن بن فروخ ، بصائر الدرجات ، اعلمى ، تهران ، 1362، ص 470.
(69) - از تبلى و كم حوصلگى دورى كنيد زيرا اين دو سر آغاز همه شرها هستند.
(70) - Desmond Morris
(71) - The Naked Ape
(72) - دزموند موريس ، ميمون برهنه ، مهدى تجلى پور، مجله سخن ، تهران ، 1349، ص 8.
(73) - ميمون برهنه ، صص 14 و 15.
(74) - Humanism، مذهب اصالت بشر. - و.
(75) - دزموند موريس ، باغ وحش انسانى ، پرويز پير، كتابهاى جيبى ، 1354، صص 1 تا 4.
(76) - AIDS: Acquired Immune Deficiency Syndrome ، بيماريى ويروسى كه مقاومت بدن را در برابر عفونت كاهش مى دهد. - و.
(77) - Gama
(78) - به نقل از مجله سروش .
(79) - Flat، چيزى در حد يك آپارتمان يك اتاق خوابه . - و.
(80) - Studio، فلات كوچك ؛ غالبا شامل اتاقى براى نشستن و خوابيدن ، و يك آشپزخانه كوچك ، و يك دوش . و.
(81) - ITT، شركت سهامى بين المللى تلفن و تلگراف . - و.
(82) - تولد غولها، ص 96.
(83) - Economic Growth
(84) - Development
(85) - ديويد لمان ، تئورى توسعه ؛ به نقل از مصطفى ازكيا، مقدمه اى بر جامعه شناسى توسعه روستايى ، اطلاعات ، تهران ، 1364، ص 18.
(86) - The Third Wave
(87) - الوين تافلر، موج سوم ، شيهندخت خوارزمى ، نشر فاخته ، تهران ، 1363، ص 57.
(88) - Karl Marx(1818 - 1883)، يكى از دو نويسنده ((مانيفست كمونيست ))، نويسنده ((سرمايه )) و واضع ماركسيسم ؛ آلمانى بود و از سال 1848 م . در انگليس مى زيست . - و.
(89) - موج سوم ، ص 57.
(90) - موج سوم ، ص 293.
(91) - موج سوم ، صص 293 و 294.
(92) - موج سوم ، ص 295.
(93) - موج سوم ، ص 298.
(94) - موج سوم ، ص 309.
(95) - (اى رسول !) اين كافران را به خورد و خواب و لذات حيوانى واگذار تا آمال دنيوى آنان را غافل گرداند تا نتيجه آن را به زودى بيابند؛ حجر / 3.
(96) - آنان كه به راه كفر شتافتند، به تمتع و شهوت رانى و شكم پرستى مانند حيوانات پرداختند؛ محمد / 12.
(97) - استاد شهيد مرتضى مطهرى ، جامعه و تاريخ ، دفتر انتشارات اسلامى ، قم ، ص 80.
(98) - Realism
(99) - جامعه و تاريخ ، ص 82.
(100) - جامعه و تاريخ ، صص 83 و 84.
(101) - Appel aux Vivants
(102) - Roger Garaudy
(103) - روژه گارودى ، هشدار به زندگان ؛ على اكبر كسمائى ، هاشمى ، تهران ، 1363، صص 34 و 35.
(104) - Only One Earth: The Care and Maintenance of a Small Planet
(105) - باربارا وارد و رنه دوبو، تنها يك زمين ، محمود بهزاد و محمد حيدرى ملايرى ، كتابهاى جيبى ، تهران ، 1352، ص 229.
(106) - رنه دومن ، خيال پردازى يا نابودى !، منير جزنى ، اميركبير، 1353، تهران ، ص 20.
(107) - كوچك زيباست ، صص 93 و 94.
(108) - كوچك زيباست ، ص 94.
(109) - كوچك زيباست ، ص 92.
(110) - هشدار به زندگان ، صص 485 و 486.
(111) - Bertrand Russell (1873 - 1970)، نويسنده فلسفى انگليسى ؛ در سال 1950 م . برنده نوبل ادبى شد. - و.
(112) - استاد شهيد مرتضى مطهرى ، تكامل اجتماعى انسان ، صدرا، تهران ، 1375، ص 90.
(113) - Feedback
(114) - Ecosystem
(115) - تنها يك زمين ، صص 350 و 351.
(116) - تنها يك زمين ، ص 351.
(117) - تنها يك زمين ، صص 352 و 353.
(118) - تنها يك زمين ، ص 353.
(119) - Fuiji
(120) - Erie
(121) - Landsort Deep
(122) - تنها يك زمين ، صص 128 و 129.
(123) - تنها يك زمين ، صص 362 و 363.
(124) - Minamata
(125) - Mad Hatter
(126) - تنها يك زمين ، ص 140.
(127) - تكنولوژى و بحران محيط زيست (مجموعه مقالات )، اميركبير، چاپ اول ، 1364.
(128) - Erie
(129) - Divers
(130) - Alama Gordo
(131) - Cadmium
(132) - تكنولوژى و بحران محيط زيست ، صص 72 و 73.
(133) - تكنولوژى و بحران محيط زيست ، صص 74 و 75.
(134) - تنها يك زمين ، ص 118.
(135) - كوچك زيباست ، صص 92 و 93.
(136) - كوچك زيباست ، ص 105.
(137) - كوچك زيباست ، ص 105.
(138) - كوچك زيباست ، ص 106.
(139) - كوچك زيباست ، ص 106.
(140) - كوچك زيباست ، صص 106 و 107.
(141) - كوچك زيباست ، ص 14.
(142) - كوچك زيباست ، ص 109.
(143) - Lester Berslow
(144) - كوچك زيباست ، صص 110 و 111.
(145) - كوچك زيباست ، ص 113.
(146) - كوچك زيباست ، ص 105.
(147) - Determinism
(148) - Cartel، مجموعه چند شركت بازرگانى كه براى كنترل بازار و پرهيز از تزاحم در تجارت گرد هم مى آيند. - و.
(149) - Trust، اتحاد شركت هاى بازرگانى جهت كاهش تزاحم تجارى و كنترل قيمت . - و.
(150) - Rockefeller (1839 - 1937)، كارخانه دار آمريكايى . مالك شركت معظم نفتى ((استاندارد اويل )). مجازا به ((سرمايه دارى با دارايى باور نكردنى )) اطلاق مى شود. - و.
(151) - نگ . ك . به فصل ((بهشت زمينى )) در همين كتاب .
(152) - كوچك زيباست ، ص 119.
(153) - هشدار به زندگان ، صص 495 و 496.
(154) - Propaganda
(155) - Marxistirche Wirtschafts Theorie
(156) - Ernest Mandel
(157) - ارنست ماندل ، علم اقتصاد، هوشنگ وزيرى ، خوارزمى ، تهران ، 1359، ص 223.
(158) - علم اقتصاد، ص 222.
(159) - هشدار به زندگان ، ص 503.
(160) - حضرت امام امت نيز در بخش هاى متعددى از پيام الهى خويش به حجاج بيت الله الحرام (سال 65 هجرى شمسى ، ذى الحجه 1405 هجرى قمرى ) به همين مهم اشاره فرمودند: ((... و سلام بر مسلمانان صدر اسلام كه با اندك تداركات جنگى به سلاطين جور روم و ايران تاختند و از كمى ياران به خود ترس راه ندادند.... و سلام بر حسين بن على كه با ياران معدود خويش براى برچين بساط ظلم غاصبان خلافت بپاخاست و از ناچيز بودن عده و عده به خود خيال سازش با ستمگر را راه نداد و كربلا را قلتگاه خود و فرزندان و اصحاب معدودش قرار داد و فرياد ((هيهات منا الذله ))اش را به گوش حق طلبان رساند كه در نظر دنياگرايان و ملت پرستان ، آنچه از اين اولياى معظم الهى صادر شده بر خلاف عقل و شرع است . قيام بدون تجهيزات كافى را عقل آنان نمى پسندد...)) صحيفه نور، ج 20، ص 16.
(161) - نزديك باشد كه فقر به كفر منتهى شود.
(162) - هود / 112
(163) - Psychologique
(164) - هشدار به زندگان ، صص 496 تا 501.
(165) - و اگر خداوند بعضى از مردم را در برابر بعضى ديگر به جنگ بر نمى انگيخت ، فساد روى كره زمين را فرا مى گرفت ؛ بقره / 251.
(166) - نگ . ك . به دكتر عليرضا ازغندى ، مجتمعهاى نظامى - صنعتى ، اميركبير، تهران ، 1364، ص 43.
(167) - آلدوس هاكسلى ، وضع بشر، اكبر تبريزى ، مرواريد، تهران ، 1363، صص 112 و 113.
(168) - مجتعهاى نظامى - صنعتى ، ص 18.
(169) - هشدار به زندگان ، ص 521.
(170) - CIA: Central Intelligence Agency، بنگاه مركزى جاسوسى (ايالات متحده آمريكا). - و.
(171) - هشدار به زندگان ، صص 518 تا 526.
(172) - Standard Oil of New Jersey
(173) - حسين مهرى ، صداى پاى دگرگونى ، اميركبير، 1357، تهران ، صص 112 تا 115.
(174) - انزواى حزب الله در نظام ما نيز نشانه خوبى نيست . هر چند كه الحمدلله و المنة سايه مبارك حضرت امام امت همچون ابر رحمتى بر سر ما گسترده است و ما را از بليات و خطرات حفظ مى كند، اما به هر تقدير شكى نيست كه اكنون در نظام ما حزب الله رفته رفته به انزواى سياسى كشيده مى شود و كارها به دل باختگان تكنوكراسى واگذار مى گردد. اين نشانه اى است از همان سرنوشت محتومى كه همه انقلاب هاى جهان را واداشته است تا فرزندان خويش را ببلعند... و خدا آن روز را نياورد.
(175) - Revisionist، تجديد نظر مطلب .
(176) - انقلاب اسلامى ايران ان شاء الله از اين قاعده كلى مستثنى خواهد شد.
(177) - غول هاى بيمار، صص 118 و 119.
(178) - البته بايد متذكر شد كه اگر چه شواهد و مصاديق بسيارى در تاءييد اين حرف وجود دارد، اما حقيقت امر جز اين است . تجربه پيروزمند انقلاب اسلامى نشان داد كه قوى ترين افراد، مؤمنى است كه مؤ يد به نصرت خدايى است . غرض ما از پرداختن به قدرت پول بيان واقعياتى است كه در جهان غربى و رب زده حاكم است . سخن از آنچه هست مى گوييم نه از آنچه بايد باشد.
(179) - كوچك زيباست ، ص 198.
(180) - نگ .ك . به ((علم اقتصاد))، صص 69 تا 97.
(181) - Rupa
(182) - علم اقتصاد، ص 72.
(183) - علم اقتصاد، ص 72.
(184) - نگ .ك . به : ((علم اقتصاد))، صص 74 و 75.
(185) - نگ .ك . به : ((علم اقتصاد))، صص 75 تا 78.
(186) - نگ .ك . به : ((علم اقتصاد))، ص 78.
(187) - البته اينجا در استفاده از كلمات بايد بسيار دقيق بود. ساختار اجتماعى كه بر محور اصالت پول بنا شود، نه تنها قوام ندارد بلكه برعكس كاملا از هم گسيخته و غيرقابل اعتماد است و اصلا نمى توان آن را ((ساختار)) به معناى حقيقى آن ناميد.
(188) - Function
(189) - Adam Smith (1723 - 1790)، اقتصاددان و نظريه پرداز اسكاتلندى ، از سران جنبش منورالفكرى و دوست ديويد هيوم ؛ پايه گذار اصول اوليه اقتصاد آزاد در كتابش ((ثروت ملل )). - و.
(190) - The Wealth of Nations
(191) - موج سوم ، ص 68.
(192) - Henry Ford (1863 - 1947)، معروف به فورد اول ، كارخانه دار و طراح اتومبيل ، مبدع خط توليد اتومبيل و بانى بنياد فورد. - و.
(193) - موج سوم ، صص 68 و 69.
(194) - Rene Guenon (1886 - 1951)، يكى از متفكران غربى است كه در سير تفكرات و تحولات معنوى خويش در سال 1912 در سن 26 سالگى به اسلام گرويد و نام خود را به عبدالواحد يحيى برگرداند و در سن 55 سالگى در مصر درگذشت . نگارنده سطور فوق كسانى را كه بدين گونه بحث ها علاقه مندهستند به خواندن اين كتاب ارزشمند سفارش مى كند.
(195) - La Regne de Ia Quantite et les Signes des Temps
(196) - رنه گنون ، سيطره كميت و علائم آخر زمان ، عليمحمد كاردان ، مركز نشر دانشگاهى ، تهران ، اول ، 1361، ص 67.
(197) - Phenomenology: پديدار شناسى .
(198) - نگ . ك . به : علامه سيد محمد حسين طباطبايى ، بررسى ها اسلامى ، دارالتبليغ اسلامى ، قم ، ص 74.
(199) - اگر جواهرات و طلا و نقره براى انسان گذشته هاى دور مقدس است بدين دليل است كه او دنياى خاك را نازله حقايق ملكوتى و مجرد مى داند. همه آنچه در جهان وجود دارد صورت زيرين حقايقى است كه در عوالم ملكوتى و اخروى موجود است . اگر در رواياتى كه از ائمه معصومين (عليه السلام ) به ما رسيده است نيز دقت كنيم به تعابير بسيارى ناظر به همين معنا برمى خوريم ؛ شهرهاى بهشتى از لؤ لؤ و مرجان ، قصرهايى از ياقوت ، خانه هايى از زبرجد، غرفه ها و دكاكين از طلا و نقره ... اگر انسان تنها با ظاهر اين احاديث روبرو شود سخت به تعجب مى افتد كه طلا و نقره و ياقوت و زبرجد در بهشت به چه درد مى خورد، حال آنكه اصلا مقصود احاديث به ((حقايق ملكوتى جواهرات )) بازمى گردد نه به ((صورت هاى دنيايى )) آنها. عالم ، تجلى اسما و صفات آفريدگار متعال است و بدين ترتيب ، منشاء و مبداء هر آنچه كه در آن وجود دارد به حقيقتى متعالى باز مى گردد.
(200) - Olympia
(201) - Delphi، معبدى در دامنه كوه پارناس در يونان كه در دوران باستان كاهنى كه سروش آپولو بود مقيم آن بود. - و.
(202) - Delos، جزيره اى در جنوب شرقى يونان . و.
(203) - Miletus، شهرى باستانى در ساحل غربى آسياى صغير. - و.
(204) - Ephesus، معبدى در آسياى صغير. - و.
(205) - Kos، جزيره اى در جنوب شرقى يونان . - و.
(206) - Sicily، جزيره اى در درياى مديترانه ، در جنوب ايتاليا. - و.
(207) - علم اقتصاد، ص 231.
(208) - علم اقتصاد، ص 233.
(209) - بگذريم از اينكه ما توانسته ايم با حذف ربا از بانكدارى ، موقتا آن را در خدمت اهداف الهى جمهورى اسلامى به كار بگيريم .
(210) - لنين ، امپرياليسم به مثابه بالاترين مرحله سرمايه دارى ، فصل 2. (متاءسفانه متن اصلى جهت مقابله افت نشد. - و.)
(211) - هود / 112
(212) - Structure،ساختار. - و.
(213) - ما در اين كتاب بعد از آنكه سفر خود را در قلمرو ديكتاتورى اقتصاد به پايان برديم ، يكايك نهادهاى سياسى و اجتماعى اين تمدن را بر مبناى اومانيسم تجزيه و تحليل خواهيم كرد.
(214) - Joan Robinson
(215) - Freedom and Necessity
(216) - جون رابينسون ، آزادى و ضرورت ، كتابهاى جيبى ، تهران ، 1358، صص 132 و 133.
(217) - استاد داورى نيز در مصاحبه با مجله جهاد همين مطلب را ذكر فرموده اند: ((در يك جامعه ممكن است فاصله طبقاتى بسيار شديد باشد و در عين حال بگويند اين جامعه ، جامعه اى پيشرفته است مثلا شهر نيويورك ...))
(218) - البته ابطال گرايان و پويريست ها در اينجا سفسطه هايى روا مى دارند كه در ظاهر درست مى نمايد. ما بحث از اين مسائل را ان شاء الله به فصل هاى مربوط به ماهيت علم واگذار مى كنيم .
(219) - اى مردم ! سنگ تمام بدهيد و از كم فروشان نباشيد. با ترازوى مستقيم وزن كنيد و اجناس را از مردم كم مگذاريد و در كره زمين به فسادكارى بر نخزيد و بترسيد از آنكه شما و طبايع پيشين را خلق فرموده است . شعرا / 181 تا 184.
(220) - براى تحقيق بيشتر در اين معنا نگ . ك . به ((كوچك زيباست ))، بخش اول ، ص 31، البته بايد توجه داشت كه در كتاب شوماخر سخنى از اسلام به ميان نيامده ، اما علم رسمى اقتصاد و روش آن تا حدودى با يك ديد حقيقت گرايانه مورد بررسى قرار گرفته است . در اسلام از آنجا كه مرزبندى بين مقولات اقتصادى ، اجتماعى ، فرهنگى ، سياسى ، و غيره به صورتى كه در علوم غربى مطرح است وجودندارد، بايد در جست و جوى منابعى بود كه به زمينه اقتصاد منفك از ديگر مقولات پرداخته باشد.
(221) - و انه حب الخير لشديد # افلا يعلم اذا يعثر ما فى القبور # و حصل ما فى الصدور.
عاديات / 8 تا 10.
(222) - تفسير الميزان ، ج 20، ص 592.
(223) - Utilitarianism، سود انگارى ؛ نظريه اى فلسفى كه بر مبناى آن ، ملاك و ميزان عمل سودمندى است . همچنين نظريه اى اخلاقى كه توسط ميل و بنتام عنوان شد و بر اساس آن ، غايت هر عمل اخلاقى ، اجتماعى يا سياسى بايد به دست آوردن بيشترين خير براى اكثر مردم باشد. - و.
(224) - James Mill (1773 - 1836)، مورخ و اقتصاددان اسكاتلندى ، پدر جان استوارت ميل .
(225) - John Stuart Mill (1806 - 1873)، اقتصاددان و نظريه پرداز انگليسى . مدافع اقتصاد آزاد و آزادهاى فرد بود. - و.
(226) - عاديات / 8
(227) - بقره / 216
(228) - حكم جهاد (جنگ ) بر شما مقرر گرديد و شما از آن كراهت داريد. اما چه بسا كه شما چيزى را مكروه مى داريد و حال آنكه خير شما در آن است . و چه بسا شر شما در آن چيزى باشد كه محبوب مى داريد خداوند مى داند و شما نمى دانيد. بقره / 216.
(229) - آزادى و ضرورت ، ص 135.
(230) - آزادى و ضرورت ، صص 135 و 136.
(231) - آزادى و ضرورت ، ص 134.
(232) - Lord Keynes
(233) - كوچك زيباست ، ص 18.
(234) - آزادى و ضرورت ، صص 133 و 134.
(235) - منظور سودپرستى و منفعت گرايى انسان است كه ناشى از خودپرستى اوست .
(236) - آزادى و ضرورت ، ص 135.
(237) - Mercantilism، نظريه و نظام اقتصاد سياسى حاكم بر اروپا بعد از زوال فئوداليسم ، مبتنى بر خط مشى ملى انباشتن طلا و نقره ، ايجاد مستعمرات و تجارت دريايى ، و گسترش صنايع و استخراج معادن به منظور دست يافتن به موازنه تجارى مطلوب . - و.
(238) - اين اگر و مگرها و چون و چراها براى شناخت بهتر ماهيت تمدن غرب و حدود غرب زدگى خودمان انجام مى شود، اگر نه پر روشن است كه تمدن غرب مرحله اى لازم از تاريخ جهان است كه خواه ناخواه تحقق يافته و ما نيز همان طور كه اتفاق افتاد، نمى توانستيم از روى آوردن بدان و پذيرش دست آوردهايش پرهيز كنيم . غرب زدگى لازمه تاريخى عبور ما از اين مرحله زمانى است و هنوز هم اين مرحله سپى نشده است .
(239) - حاتم قادرى ، شناخت امپرياليسم و ديدگاه اسلام ، مركز تحقيقات اسلامى ، 1363.
(240) - John Joy (1745 - 1829).
(241) - Eisenhower
(242) - شناخت امپرياليسم و ديدگاه اسلام ، صص 71 و 72.
(243) - اشاره است به اين حديث نبوى : انى بعثت لاتمم مكارم الاخلاق .
(244) - بايد سعى و تلاش تو براى بعد از مرگ باشد؛ نهج البلاغه ، نامه 22.
(245) - ايوان ايليچ ، قتل عام پزشكى در پزشكى آفت زا، د. شيخاوندى (ترجمه و تاءليف )، جار، تهران ، 1354، صص 73 و 74.
(246) - در اصل كتاب نمادها آمده .والله اعلم بالصواب . - و.
(247) - قتل عام پزشكى ...، ص 87.
(248) - قتل عام پزشكى ...، ص 88.
(249) - قتل عام پزشكى ...، صص 91 و 92.
(250) - بايد سعى و تلاش تو براى بعد از مرگ باشد. نهج البلاغه ، نامه 66.
(251) - Arnold Toynbee
(252) - اين مطلب را ان شاءالله مفصلا در بررسى ماهيت علم مورد بحث قرار خواهيم داد.
(253) - نگ . ك . به مجموعه مقالات درباره طب سنتى ايران ، مؤ سسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالى ، تهران ، 1362.
(254) - قتل عام پزشكى ...، ص 94.
(255) - Alivn Toffler
(256) - موج سوم ، صص 41 و 42.
(257) - موج سوم ، ص 42.
(258) - امام خمينى ، صحيفه نور، 22 ج ، مركز مدارك فرهنگى انقلاب اسلامى ، ج 15، ص 250.
(259) - رضا داورى اردكانى ، مقام فلسفه در تاريخ دوره اسلامى ايران ، دفتر مطالعات و برنامه ريزى فرهنگى ، 1356، صص 24 و 25.
(260) - Pithecanthropus
(261) - Sinanthropus
(262) - آنتونى بارنت ، انسان به روايت زيست شناسى ، محمدرضا باطنى و ماه طلعت نفرآبادى ، نشر نو، چاپ سوم ، تهران ، 1369،ص 101.
(263) - انسان به روايت ... ص 102.
(264) - بقره / 30
(265) - علامه سيد محمد حسين طباطبايى (ره )، تفسير الميزان ، 40 ج ، صالحى كرمانى ، ج 7.
(266) - الميزان ، صالحى كرمانى ، ج 7.
(267) - Swanscombe
(268) - Thames
(269) - Dartford
(270) - Gravesend
(271) - انسان به روايت ...، صص 106 و 107.
(272) - حديد / 3
(273) - Mutation
(274) - و اذ قال ربك للملائكة انى جاعل فى الارض خليفة قالوا اتجعل فيها من يسفد فيها و يسفك الدماء.
(275) - الميزان ، صالحى كرمانى ، ج 7، صص 241 - 243.
(276) - الميزان ، صالحى كرمانى ، ج 7، ص 243.
(277) - مقصود معنايى اصطلاحى است كه امروز از اين لفظ اختيار كرده اند.
(278) - انسان به روايت ...، ص 230.
(279) - مثنوى معنوى ، نى نامه
(280) - در بررسى ماهيت علوم غربى ، ان شاءالله با تفصيل بيشتر به اين معنا خواهيم پرداخت .
(281) - خلقت انسان در قرآن ، محمود محمدى عراقى (جمع آورى و تنظيم )، شفق ، قم .
(282) - مسيح مهاجرى ، نظريه تكامل از ديدگاه قرآن ، دفتر نشر فرهنگ اسلامى ، تهران ، 1363.
(283) - ان مثل عيسى عند الله كمثل ءادم خلقه من تراب ثم قال له كن فيكون .
(284) - نظريه تكامل از ديدگاه قرآن ، صص 77 و 78.
(285) - خلقت انسان در قرآن .
(286) - استاد شهيد مرتضى مطهرى ، علل گرايش به ماديگرى ، صدرا، تهران ، 1367، ص 116.
(287) - مرتضى مطهرى ، مقالات فلسفى ، حكمت ، تهران ، ص 67.
(288) - اين قسمت در چاپ هاى جديد و در دسترس اين مقاله يافت نشد. - و.
(289) - در چاپ هاى پيشين ((غيرقابل توجيهى )) آمده كه درست تر به نظر مى رسد. - و.
(290) - علل گرايش به ماديگرى ، صص 117 تا 119.
(291) - علل گرايش به ماديگرى ، ص 123.
(292) - اعلى / 2 و 3.
(293) - World in Collision
(294) - ايمانوئل وليكوفسكى ،... و جهان واژگون شد، محمد حسين نجاتيان ، سيمرغ ، تهران ، 1365.
(295) - آل عمران / 59
(296) - الميزان ، صالحى كرمانى ، ج 32، صص 91 - 101.
(297) - و ما نوح را به رسالت به سوى قومش فرستاديم و او هزار سال پنجاه سال كم (نهصد و پنجاه سال ) در ميان آنان ماند. پس ‍ طوفان آنان را فرا گرفت ، چرا كه ظالم بودند و به نوح ايمان نياوردند و تنها خود نوح و اصحاب كشتى را نجات داديم و آن كشتى را به مثابه آيتى براى خلق عالم قرار داديم : عنكبوت / 14 و 15.
(298) - به نقل از صص 674 تا 676 سال دوازدهم نشريه ((مكتب اسلام ))؛ در اين نشريه به عنوان تذكر آمده است كه اين مطالب ترجمه اى از مجله ((بذره )) نجف و كتاب ((قبس من القرآن )) تاءليف عبداللطيف خطيب بغدادى ، چاپ 1389 نجف .
(299) - و ما آن كشتى را محفوظ داشتيم تا آيت عبرت خلق شود. پس كيست كه از آن پند و تذكر يابد؟
(300) - ما نازل كننده عذابى آسمانى بر اهل اين قريه هستيم به جزاى آنچه فسق مى ورزيده اند. و از آن ديار لوط آثار خرابى را واگذاشتيم تا براى عاقلان نشانه اى روشن باشد؛ عنكبوت / 34 و 35.
(301) - هود / 41
(302) - بقره / 156
(303) - و تنها ذريه او را بر زمين باقى گذاشتيم .
(304) - نوح / 26
(305) - هود / 43
(306) - صافات / 77
(307) - الميزان ، صالحى كرمانى ، ج 21، صص 108 و 109.
(308) - الميزان ، صالحى كرمانى ، ج 21، ص 110.
(309) - حقير تصور مى كنم كه در ترجمه مطلب نارسايى وجود دارد؛ منظور حضرت علامه اين است كه وقتى در بحث هاى طبيعى امروز تطور انواع امر مسلمى انگاشته مى شود، ديگر بروز تطور در يك نوع و تبديل آن به نژادهاى مختلف ضرورتا متحمل است .
(310) - الميزان ، صالحى كرمانى ، ج 7، صص 228 - 245.
(311) - اعراف / 172
(312) - اين عصر اصلا عصر تفرقه است . وحدت و اتحاد ناشى از توحيد است و انسانيت هر چه از توحيد به سوى شرك والحاد گرايش پيدا كند، بيشتر و بيشتر به سمت تفرقه در همه زمينه ها پيش خواهد رفت . پيدايش ايسم هاى متعدد در تفكر بشر امروز، فى نفسه تاءييدى بر همين سخن است و نياز به هيچ دليل ديگرى نيست .
(313) - رنه گنون ، سيطره كميت و علائم آخر زمان ، عليمحمد كاردان ، مركز نشر دانشگاهى ، تهران ، 1361.
(314) - سپس به آسمان استوا فرمود و آن دودى بود و به آسمان و زمين گفت كه با طوع و رغبت يا به جبر و كراهت بسوى من بشتابيد. عرض كردند كه با شوق و رغبت مى آييم .
(315) - خداست كه خلقت را آغاز فرموده است و سپس آن را باز خواهد گرداند. آنگاه به سوى او رجعت خواهيد كرد.
(316) - بازگشت به سوى آفريدگار توست .
(317) - بقره / 156
(318) - آل عمران / 54
(319) - اين سنت الهى است كه از پيش جريان داشته است و ابدا در سنت خدا تبديل و تغييرى نخواهى يافت .
(320) - احزاب / 72
(321) - Progress
(322) - The Idea of Progress
(323) - سيدنى پولارد، انديشه ترقى تاريخ و جامعه ، حسين اسدپور پيرانفر، اميركبير، تهران ، 1354، ص 20.
(324) - انديشه ترقى ...، ص 15.
(325) - انديشه ترقى ...، ص 21.
(326) - انديشه ترقى ...، ص 21.
(327) - Edmond Leach
(328) - انديشه ترقى ...، صص 10 و 11.
(329) - انديشه ترقى ...، ص 16.
(330) - روم / 41