(1) - نهج البلاغه، صبحى صالح، ص 393. مجمع البيان، ج 1، ص 382.
(2) - نهج البلاغه، نامه 31.
(3) - نهج البلاغة، خطبه 192(خطبه قاصعه).
(4) - بحار الانوار، علامه مجلسى، ج 2، ص 17.
(5) - همان.
(6) - همان، ص 18.
(7) - المناقب، ابن شهر آشوب، چاپ نجف، ج 3، ص 222؛ مستدرك الوسائل، ج 1، ص 290.
(8) - بحار النوار، ج 83، ص 351.
(9-پس چرا از هر گروهى، دسته‏اى نروند تادر كار دين، دانش جويند و به مردم خويش آن گاه كه به سوى شان باز آيند بيم دهند، باشد كه پروا كنند.سوره توبه (9)آيه 122.
(10) - - مصطفى كمال كه در سال 1930م. به لقبآتاتورك =پدر ترك‏ها ملقب شد، تا پايان عمر خود باكمال قدرت بر تركيه حكومت كرد و رياست جمهورى او كه در واقع، حكومت ديكتاتورى مادام العمر بود، پانزده سال به طول انجاميد. آتاتورك حكومت مذهبى تركيه را كه بر مبناى خلافت استوار بود به حكومت غير مذهبى (لائيك) تبديل كرد ودستور داد هر چيز كه مربوط به تاريخ گذشته ترك‏ها وامپراطورى عثمانى يا در باره اسلام باشد، از برنامه‏هاى درسى همه مدرسه‏هاى تركيه حذف شود؛ آداب و رسوم غربى را در تركيه رواج داد، مردم تركيه را مجبور به پوشيدن لباس‏هاى اروپايى كرد و كتاب عربى را نيز به الفباى لاتين تبديل كرد. آتاتورك براى برقرارى نظام لائيك، موضوع متحد الشكل بودن لباس‏زنان ومردان جزو برنامه‏هاى خود قرار داد وكشف حجاب را در همه جا رسم كرد و هم اكنون نيز مديريت تركيه، دنباله رو او بوده و به رغم اعتراض‏هاى مكرر مسلمانان آن كشور، ورود دختران با حجاب به دانشگاه‏ها ممنوع است و در همه جا مظاهر فرهنگ غرب ديده مى‏شود.(مترجم)
(11) - - رضا خان مؤسس سلسله پهلوى كه پس از كودتاى سال 1299 ش. از طرف احمد شاه، آخرين پادشاه قاجار، به لقبسردار سپهملقب شد، نخست در سمت وزير جنگ و سپس در مقام نخست وزيرى مقدمات خلع قاجاريه را از سلطنت فراهم ساخت. رضاخان ابتدا در صدد اعلام جمهورى در ايران بود و مى خواست رژيمى جمهورى به سبك آتاتورك در ايران به وجود بياورد، ولى به دنبال مخالف هايى كه با اين طرح به عمل آمد، نقش خود را تغيير داد و پس از تصويب قانون خلع قاجاريه از سلطنت، در جلسه نهم آبان 1304 ش. مجلس شوراى ملى، موجبات تشكيل مجلس مؤسسان و تفويض مقام سلطنت به خود را فراهم ساخت. مجلس مؤسسان در تاريخ 21 آذر 1304 ش. مقام سلطنت را به رضاخان تفويض نمود و رضاخان تا 25 شهريور سال 1320 ش. كه به دنبال اشغال ايران از طرف نيروهاى روس و انگليس مجبور به استعفا شد با عنوانرضاشاهسلطنت كرد. او از عوامل گوناگون براى گسترش فرهنگ غرب و برچيدن فرهنگ اسلام بهره جست. گستاخى او به حدى رسيد كه در كشور ايران - مركز تشيع - در روز 17 دى 1314 ش. اعلام كشف حجاب اجبارى نمود و در اين خصوص پافشارى عجيبى كرد. اين پافشارى موجب شد كه روحانيون و مردم مسلمان در گوشه و كنار كشور به شدت به رژيم اعتراض كردند؛ از جمله، جمعيت زيادى در مسجد گوهر شاد مشهد متحصن شدند و با سخرانى‏هاى افشا گرانه روحانى مبارز شيخ محمد تقى بهلول به اقدام‏هاى ضد اسلامى رضاخان اعتراض كردند. دژ خيمان رضاخان به دستور او با حمله ناجوانمردانه به مسجد گوهر شاد، مردم را به گلوله بستند و حدود سه هزار نفر به شهادت رسيدند. شاه، به اين جنايت اكتفا نكرد و چون احتمال قيام عمومى مى‏داد، همه علماى مبارز مشهد را دستگير و از مشهد تبعيد كرد، از جمله اين تبعيد شدگان به تهران، سه تن از مراجع معروف بودند كه عبارت اند از: آية الله آقا حسين قمى، سيد يونس اردبيلى و آيت الله شيخ محمد آقا زاده. عجيب آن كه آية الله آقازاده به دستور رضاخان خلع لباس شد و در دوره سر پاس مختارى (رئيس شهربانى وقت) توسط دكتر احمدى با تزريق آمپول هوا به شهادت رسيد.(مترجم)
(12) - زيرا فشارهاى او در برابر صلابت مردم مسلمان افغانستان بى اثر ماند و نقشه‏هاى شوم او خنثى شد. از اين رو چندان توفيقى نيافت و به هدف شوم خود نرسيد. (مترجم)
(13) - اين قرار داد، قردادى سرى بود كه در سال 1916 م. در بحبوحه جنگ اول جهانى بين انگليس و فرانسه به امضا رسيد و به موجب آن، اين دو كشور پيش از پايان جنگ، ميراث امپراتورى عثمانى در خاور ميانه را ميان خود تقسيم كردند. بر اساس اين قرداد سوريه، لبنان وبخشى از جنوب تركيه فعلى به عنوان سهم فرانسه، و فلسطين، مناطق اطراف خليج فارس‏و سرزمين كنونى عراق تا بغداد سهم انگلستان شناخته شد. انگليس و فرانسه باقى مانده مناطق تحت سلطه امپراتورى عثمانى را نيز به عنوان مناطق نفوذ بين خود تقسيم كرده و سهمى هم براى روسيه در كردستان و ارمنستان منظور كرده بودند. نسخه‏اى از اين قرداد محرمانه نيز در اختيار دولت روسيه قرار گرفت، كه پس از پيروزى انقلاب بلشويكى... منتشر و سوء ظن متحدان ديگر انگليس و فرانسه را نسبت به مقاصد واقعى آن‏ها بر انگيخت. با وجود مخالفت هايى كه با اين قراردادبه عمل آمد، انگليس و فرانسه عملا مفاد قرارداد سايكس - پيكو را به موقع اجرا گذاشتند و ميراث امپراتورى عثمانى بعد از جنگ، تحت قيموميت يا تحت نفوذ انگليس و فرانسه قرار گرفت. تنها در مورد منطقه بين النهرين، كه بعدا به عنوان عراق به صورت كشور مستقلى تحت حمايت انگلستان در آمد، بين انگليس و فرانسه اختلاف افتاد كه انگليسى‏ها با دادن 25 درصد از سهام شركت نفت عراق به فرانسوى‏ها اين اختلاف را حل كردند. (مترجم: فرهنگ جامع سياسى، ص 548 - 549).
(14) - - اعلامية بالفور كه در تاريخ تشكيل نخستين دولت يهودى جهان اهميت ويژه‏اى دارد، عبارت است از نامهلرد بالفوروزير خارجه انگليس در جنگ اول جهانى به عنوانلرد رو تشليدرئيس فدراسيون صهيونيسم انگلستان كه ضمن آن وزير خارجه انگليس موافقت دولتش را باتأسيس ميهنى براى يهوديان در فلسطيناعلام كرده است. به دنبال ارسال اين نامه به لرد رو تشليد در تاريخ دوم نوامبر سال 1917 م. مهاجرت يهوديان به فلسطين تحت برنامه منظمى آغاز شد. در فاصله بين جنگ اول و دوم جهانى، تعداد يهوديان ساكن فلسطين از هفتاد هزار نفر به چارصد و پنجاه هزار نفر رسيد و سر انجام در سال 1948 م. به تشكيل دولت اسرائيل انجاميد.(مترجم: فرهنگ جامع سياسى، ص 164 -165).
(15) - ص 31 - 36.
(16) - - همان.
(17) - همان، ص 41 - ص 44.
(18) - الصراع بين الفكرة الا سلامية و الفكرة الغربية،ص 41-42، به نقل از: Turkish and western civilisation,P.792.
(19) - همان، ص 42.
(20) - الصراع بين الفكرة الاسلامية والفكرة الغربية، ص 43- 44، به نقل از مصدر سابق، ص 270- 275.
(21) - همان، ص 43، 44، ونيز ص 270- 275.
(22) - همان، ص 73.
(23) - امين، پيشگام عرب‏هاى مسلمان غرب گراى اواسط سده بيستم بود.او براى نخستين بار ضوابط دنيا گرايى اسلامى را تهيه كرد وآن‏ها را نه به صورت انتزاعى بلكه بر حسب مسايل اجتماعى مشخص روزگار بيان داشت. از نظر امين، عقل، حاكى از علم بود وعلم در كاربردش براى بيمارى‏هاى جامعه، ارزش‏ها و راه علاج‏هاى خاص خود را به وجود آورد. وى در مقدمه كتاب المرأة الجديدة (زن امروزى) اعلام كرد كه علم يگانه بنيان معتبر حقيقت؛ و سودمندى، يگانه محك معتبر ارزش است. امين مانند همه اثبات گرايان سده نوزدهم معتقد بود كه راه نجات جامعه اسلامى‏در غلبه بر نادانى، گسترش دانش و روشنگرى است. از ديدگاه غير دينى امين، خير، بيشتر بر حسب عملى و مادى ديده مى‏شد تا بر حسب هستىمعنوىيا حالت اخلاقى. او احتمالا نخستين روشنفكر مسلمانى بود كه به طور علنى اعلام داشت:در كشورى به راستى آزاد، هيچ كس نبايد از ترك ميهن خود، از انكار اعتقاد به آفريدگار و فرستادگانش، يا از رد قوانين و آداب و رسوم مردمش بيمناك باشد.
امين متقاعد شده بود كه بر جامعهتغيير دايمى و نامحسوسى حاكم استو چهار نيروى عمده اين روند دگرگونى را تعيين مى‏كنند: محيط طبيعى، توارث يا زمينه قومى، مراوده اجتماعى و ابداع علمى. (مترجم: روشنفكران عرب و غرب، هشام شرابى، ترجمه عبدالرحمان عالم، دفتر مطالعات سياسى و بين المللى، چاپ اول، تهران، 1368، ص 104-108).
(24) - المرأة الجديدة، ص 185-186، به نقل ازالصراع، ندوى، ص 109 و 110.
(25) - اوراق تازه ياب مشروطيت و نقش تقى زاده،ايرج افشار، ص 68.
(26) - مانند سليمان ميرزا، حسينقلى خان نواب، وحيد الملك و سيد محمدرضا مساوات.
(27) - همان، ص 349.
(28) - تاريخ مختصراحزاب سياسى ايران، ملك الشعراء بهار، ج 1، ص 12.
(29) - فراموشخانه و فراماسونرى در ايران، اسماعيل رائين، ج 2، ص 209.
(30) - اوراق تازه ياب مشروطيت، ص 352 و 360.
(31) - فراموشخانه و فراماسونرى در ايران، اسماعيل رائين، ج‏2، ص 209.
(32) - تاريخ سياسى معاصر ايران، دكتر سيد جلال الدين مدنى، ج 1، ص 36. تقى زاده در مقاله‏اى در شماره 7 كاوه به سال 1920 م. نوشته است:
ايرانيان خيال مى‏كنند كه آن‏ها در گذشته تمدن عالى درخشان مانند تمدن يونانيان داشته‏اند، وقتى حقايق علميه و تاريخيه مثبته در جلو آن‏ها گذارده شود، خواهند ديد كه ايران به علم و ترقى دنيا كمك زيادى نكرده و مانند همه ملل عالم در اغلب آن چه هم كه داشته مديون تمدن و علم يونانيان بوده است.(مترجم)
(33) - ر.ك: اوراق تازه ياب مشروطيت، ص 207 و صفحه‏هاى بعد از آن.
(34) - مستقبل الثقافة فى المجتمع العربى، ص 165.
(35) - مستقبل الثقافة فى المجتمع العربى، ص 151، به نقل از حصوننا مهدده من الداخل ص 148.
(36) - حركة التجديد الاسلامى فى العالم العربى الحديث، ص 49، طبع 1971.
(37) - همان، ص 49.
(38) - ,Toynbee, the world And west, chap V به نقل از كتاب حركة التجديد الاسلامى، مصدر سابق، ص 50 و 51.
(39) - حاضر العالم الاسلامى، شكيب ارسلان، ج 3، ص 351-353.
(40) - الاتجاهات الوطنية فى الادب المعاصر، دكتر محمد محمد حسين، ص 338.
(41) - مؤلف در كتابش مى‏نويسد: آتاتورك در آخر عمرش دستش را به سمت آسمان بلند مى‏كرد و از باب تهديد و تمسخر بدان اشاره مى‏كرد.
(42) - همان، ص 237و 238.
(43) - همان، ص 246.
(44) - همان، ص 276.
(45) - همان، ص 233.
(46) - همان، ص 270.
(47) - Greywoolf، ص 287.
(48) - ماه اول بهار.
(49) - اشاره است به داستان آتش سوزى كتابخانه اسكندريه و افسانه‏اى كه خلاصه‏اش اين است كه اين ذخاير علمى، به دستور طعمه حريق شد، حال آن كه پژوهش‏هاى تاريخى بى اساس‏بودن چنين واقعه‏اى را اثبات كرده است.
(50) - الصراع بين الفكرة الاسلامية و الفكرة الغربية، الندوى، ص 62.
(51) - زبان گروهى از مردم مصر.
(52) - همان، ص 229 و 230.
(53) - عنوانى كه نويسنده محترم براى اين بخش قرار داده بودتوطئه منع امت از ميراث هايش و راى نابودن كردن زبان فصيحبود كه به علت طولانى بودن، عنوان فوق جانشين آن گرديد.(مترجم)
(54) - اللغة العربية بين الفصحى و العامية، ص 81 و 82. چنان كه دكتر محمد محمدحسين نيز در ص از كتاب حصوننا مهددة من داخلها متذكر اين مطلب شده است.
(55) - الاتجاهات الوطنية فى الأدب المعاصر، ج 2، ص 135.
(56) - معركة التقاليد، ص 180.
(57) - الاتجاهات الوطنية فى المعاصر، ج 2، ص 266.
(58) - الاتجاهات الوطنيه فى الادب المعاصر، ج 2، ص 267 و 268.
(59) - به موجب مواد 5 و 7 از قانون 103 مصوب سال 1961 م. در مقام سامان دهى به الازهر.
(60) - توده‏شناسى، مجموعه عقايد و افسانه‏ها، آداب و رسوم و ترانه‏هاى محلى و... .
(61) - مؤلف محترم تعبيراكلوشرىرا آورده است.
(62) - سرزمين‏هاى عربى منظور است.
(63) - فرعون مصر از سلسه هيجدهم (1350- 1342 ق.م)، پرستش آمون را در شهربتسبرقرار ساخت. مقبره‏اش - كه حاوى اشياى گران بهايى بود در سال 1922م. كشف شد.(مترجم)
(64) - حقيقة القومية العربية، محمد غزال، ص 205. اسلام توجه زيادى به آثار باستانى دارد وليكن به عنوان آن كه اين آثار ماده‏اى براى عبرت آموزى است نه غرور و فريب.
(65) - تاريخ سياسى ايران، دكتر سيد جلال الدين مدنى، ج 2، ص 233.
(66) - حدود چهارده ميليون دلار.
(67) - تاريخ نيم قرن جنايت، سرهنگ احمدودى، ص 180.