1- جعل الله الكعبه البيت الحرام قياما للناس ، قرآن كريم ، مائده / 97.
2-  - و اذن فى الناس بالحج ياءتوك رجالا و على كل ضامر ياءتين من كل فج عميق ليشهدوا منافع لهم اى رسول ما، مردم را اداء مناسك حج اعلام كن تا خلق پياده و سواره و از هر راه دور به سوى تو جمع آيند (و آنجا كانون اجتماع خداپرستان شده و كنگره و حدت اهل ايمان گردد و مجمع طوايف مختلف بشر و مركز نشر و تبليغ حقايق توحيد و معارف الهى گشته ) و در آن (منافع اخروى و دنيوى ) را براى خود تدارك بينند.قرآن كريم / الحج / 27 و 28.
3- ر.ك : از حج آدم عليه السلام تا حج خاتم ، ص 47 - 39.
4- ادا ابتلى ابراهيم ربه بكلمات فاتمهن قال انى جاعك للناس اماما، قرآن كريم ، بقره / 124.
5- ر.ك : از حج آدم عليه السلام تا خاتم صلى الله عليه و آله ، ص 64.
6- جمله معروفى از ابوبكر بن ابى قحافه وارد شده كه به اميرالمؤ منين على عليه السلام گفت : يا اباالحسن انه لم تبق خصله من خصال الخير الا و لك فيها سبقه و فضل يعنى هيچ خصلت و فضيلت خيرى نيست مگر اينكه تو در آن بر همگان سبقت گرفته اى . كشف الغمه 2 / 353.
7- مرحوم علامه امينى (قده ) در اثر جاودانى خويش به نام الغدير فى الكتاب و السنته و الادب به تفصيل و از روى منابع اصلى اهل سنت اين ، ماجراى بزرگ را ذكر كرده است . ر.ك : الغدير، ج 1.
8- حديث مشهور ثقلين كه علاوه بر ذكر آن توسط رسول الله صلى الله عليه و آله در خطبه غديريه در چند مورد ديگر تكرار شده ، در چندين منبع مهم وارد شده است كه از جمله منابع اهل سنت مى توان به مسند احمد بن حنبل 8/138، مسند عيدى حميد 7/83 البداية و النهاية 5/184، طبقات كندى 2/194، تفسير ابن كثير 6/199 و شرح ابن ابى الحديد 6/86/175 اشاره نموده و همچنين در برخى از منابع شيعى همچون مستدرك الوسائل 3/355، وسائل شيعه 27/34، كافى 1/294 به آن تصريح شده است .
9- در نزول آيه انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا(احزاب / 33) در شاءن اهل بيت ، تمامى طبقات مفسرين از شيعه اتفاق نظر داشته و دراين خصوص تفاسير معروفى از اهل سنت همچون كشاف در ذيل آيه تطهير الجامع لاحكام القرآن قرطبى ج 7/182 و روح البيان بر سوى 7/171 و تفاسيرى از اين قبيل ، ضمن احتمالات ديگر، اين معما را نيز ذكر نموده اند، ابن حجر عسقلانى مورخ و محدث بزرگ اهل سنت در كتاب الصواعق المحرقه ص 85 مى گويد: اكثر المفسرين على انها نزلت فى على و فاطمه و الحسن والحسين عليه السلام . نقل از اعلام النساء، ص 553.
10- اين روايت معروف در ذيل مربوط به آيه اطيعواالله و اطيعواالرسول و اولى الامر منكم (نساء/ 59)ت از طريق جابر نقل شده و همچنين در روايت معروف به حديث اللوح نيز طى بيان مفصلى وارد شده است كه كتابهايى همچون جلد دوم اعلام الورى فى اثبات الهداه ، كمال الدين 1/308، عيون اخبار الرضا عليه السلام 1/41 / ح 2 و اصول كافى ج 1/442 ح 3 نيز آن را ذكر كرده اند..
11- بيان روشن و واضح ائمه هدى در تاءويل و تفسير آيات الهى به قدرى شفاف بود كه مخالفين ايشان به حقانيت اين تفسير اعتراف مى كرند.رجوع شود به كتابهاى معنى الاخبار شيخ صدوق عليه السلام ، احتجاج طبرسى و عيون اخبارالرضا عليه السلام و همچنين ترجمه على بن ابى طالب ابن عساكر از بزرگان اهل سنت .
12- ر.ك .از حج آدم عليه السلام تا خاتم صلى الله عليه و آله .
13- از دعاهاى ماءثوره معصومين عليه السلام در ايام ماه مبارك رمضان ، نقل از مفاتيح الجنان مرحوم شيخ عباس قمى (رض ).در اعمال مشتركه ماه رمضان .
14- احتجاج طبرسى ، باب احتجاجات اميرالمؤ منين عليه السلام ، حليه الابرار 1، ص 18.
15- همان مدرك ج 1/106.
16- وسائل شيعه 11: 200/ ح 14620؛ نقل از الحج فى السنه ص 200 - 199.
17-  عن ابى عبدالله الصادق عليه السلام قال : قال الحسن بن على عليه السلام لرسول صلى الله عليه و آله يا ابه ما جزاء من زارك ؟ قال صلى الله عليه و آله : يا بنى زارنى حيا و مينا اوزار اباك او زار اخاك او زارك كان حقا على ان ازوره يوم القيامه فاخلصه من ذنوبه .(من لا يحضره الفقيه ، 2/345/ ح 1576 علل الشرايع ص 460)
18- قال رسول الله صلى الله عليه و آله : من حج فزار قبرى بعد وفاتى كان كمن زارنى فى حياتى ، كنز العمال 15/651/ ح 42582 نقل از الحج فى السنه ص 319.
19-  الحمدالله الذى شرفك و عظمك و الحمدالله الذى بعثنى و جعل عليا اماما اللهم اهد له خيار خلقك و جنبه شرار خلقك كافى 4/410/ ح 19 نقل از حج الانبياء والائمه ص 111.
20-  اللهم هذا مدخل قد دخله من كان قبلى من الانبياء فساءلوك و انا اساءلك لى و لاهل بيتى و شيعتنا مناقب اميرالمؤ منين عليه السلام نقل از همان مدرك .
21- حليه الابرار، ج 1/226.
22- بحار، ج 35، ح 11.
23- مقدمه كتاب مادران آسمانى .
24- حليه الابرار1/228.
25- قرآن كريم ، توبه / 3 - 1.
26- بحار 35/285/ ح 2، نقل از الميزان 9/163.
27-  اللهم اغفرلى كل ذنب اذنبته قط، فان عدت على بالمغفره فانك ان تفعل بى ما انت اهله ترحمنى و ان تعذبنى فانت غنى عن عذابى و انا محتاج الى رحمتك فيا من انا محتاج الى رحمته ارحمنى ، اللهم لاتفعل بى ما انا اهله فانك ان تفعل بى ما انا اهله تعذبنى و لم تظلمنى ، اصبحت اتقى عدلك و لااخاف جورك فيا من هو عدل لا يجور ارحمنى ، كافى 4؛ 432/5، نقل از حج الانبياء و الائمه ص 238.روشن است كه طلب بخشش معصومين به معناى رايج نسبت به ساير بندگان نيست و اين مقوله بحث جداگانه اى مى طلبد.
28-  اجعلتم سقايه الحاج و عماره المسجد الحرام كمن آمن بالله و اليوم الاخر و جاهد فى سبيل الله لا يستوون عندالله . توبه / 19.نقل از الميزان /10 - ص 205، تفسير كاشف 4/20، تفسير المنار 10/216، كنزالدقائق 4/149 تفسير قرطبى 4/91.
29- به همين مناسبت است كه در روايات وارد شده كه خرج عروسى ، تشرف به حج و خريد خانه را حقتعالى ضمانت كرده است .
30- آيه شريفه فى بيوت اذن الله ان ترفه و يذكر فيها اسمه ، يسبح له فيها بالغدو و الاصال ،نور/36.كه به معنى خانه هايى كه در آن به اذن و خواست حقتعالى ، نام و ياد او به صبح و شام در آن خوانده مى شود تفسير به خانه اهل البيت عليه السلام شده است .
31- حليه الابرار بحرانى ج 1/8 - 375؛ به نقل از امالى شيخ صدوق ، ضمنا دنباله روايت به دليل طولانى بودن ذكر نشد.
32- از جمله اين آيات ، نزول قسمتهايى از سوره مباركه دهر(انسان )در شاءن اهل بيت عليه السلام است كه به جهت بيمارى حسنين عليه السلام و نذر اميرالمؤ منين عليه السلام و فاطمه زهرا عليهاسلام جهت شفاى آنها و سه روز، روزه گرفتن ايشان است .ر.ك : مادران آسمانى اثر نگارنده .
33- نهج البلاغه ، فيض الاسلام خطبه اول / 40.
34-  و اذا اخذ ربك من بنى آدم من ظهورهم ذريتهم و اشهد هم على انفسهم الست بربكم قالوا بلى و شهدنا ، / 172.
35- -امالى طوسى 2؛ 91 - 90 نقل از حج الانبياء و الائمه ص 239 - 238.
36- حليه الابرار ص 466.
37- فزت و رب الكعبه همان مدرك ص 455 نقل از خصائص سيد رضى و فضائل ابن شهرآشوب .
38- شعر از مؤ لف .
39-  طبقات ابن سعد ج 3/225.
40-  مستفاد از همان مدرك .
41-  ر.ك . اجتهاد مقابله النص - باب اجتهادات خليفه اول .
42-  فجعل الله الايمان تطهيرا لكم من الشرك و الصلاه تنزيها لكم من الكبر و الزكاه تزكيه للنفس و نماء فى الرزق و الصيام تثبيتا للاخلاص و الحج تشديدا (تسنيه ) للدين احتجاج طبرسى 1/146، علل الشريع 2/248.
43-  كما اينكه در خود قرآن و در آياتى از سوره مائده ، آل عمران بوه و حج به اين حقيقت اشاره شده است .
44- از جمله رواياتى از آن حضرت كه در معانى الاخبار 1/267 وارد شده است .
45-  وسائل الشيعه ج 14، 367/ ح 19405 نقل ازد الحج فى السنه ، ص 321.
46-  اعلام النساء المؤ منات ، ص 595.
47-  در زمان ما، كودك پنج ساله اى به نام محمد حسين طباطبايى (علم الهدى ) به اين مقام دست يافته است .
48-  سوره زخرف آيه 89.
49-  زمر / 38.
50-  اعراف / 29.
51-  فصلت / 44.
52-  آل عمران / 91.
53-  ق / 7 .
54-  انبياء / 8.
55-  بقره / 286.
56-  انبياء / 22.
57-  زخرف / 12.
58-  ص / 25.
59-  آل عمران / 138.
60-  مريم / 13.
61-  طه / 13.
62-  بحارالانوار 43/86، الاصابه 4/376، تراجم اعلام النساء المؤ منات /5967، الدر المنثور فى طبقات ربات الخدور، ص 439، رياحين الشريعه 2/363.
63-  نكته اى كه بايستس به آن توجه داشت اين است كه شروع حج آن حضرت از مدينه بوده و با توجه به مسافت كم اين شهر تا مكه و استراحتگاههايى كه در بين راه وجود داشته است ، نبايستى پذيرش آن در اذهان مشكل شود.
مطلب ديگرى كه بايد به آن عنايت نمود، طاقت فوق تصور معصومين در انجام عبادت سخت بوده است و به همين جهت ، ديگران از اين گونه عبادات ، به طرزى كه آنان انجام مى دادند معاف بودند. يكى از اصحاب امام ششم به نام سليمان ، از آن حضرت پرسيد: آيا جائز است پياده به مكه و حج مشرف شويم ؟ آن حضرت فرمود: سواره برويد. سليمان پرسيد: ما شنيده ايم كه جدتان امام حسن بن على عليه السلام بيست حج پياده رفته است . حضرت فرمود: امام حسن عليه السلام به حج به صورت پياده مشرف مى شد در حالى كه جمع زيادى با وى همراه بودند. (يعنى تنها نبود كه مشكلى پيش بيايد).
64-  انى لاستحيى من ربى عزوجل ان القاه و لم امش الى بيته ، بحار 43/339.
65-  امالى صدوق 1/162 نقل از الحج فى السنه ص 220 - 219 و الذى بعثنى بالحق بشيرا و نذيرا ان لله فى سماء الدنيا بابا يقال له باب الرحمه و باب التوبه و باب الحاجات و باب التفضل و باب الاحسان و باب الجود و باب الكرم و باب العفو و لا يجتمع بعرفات احد الا استاءهل من الله فى ذالك الوقت هذه الخصال .
66-  ان العصر هى التى عصى آدم فيها ربه ففرض الله عزوجل على امتى الوقوف و التضرع و الدعاء فى احب المواضع اليه و تكفل لهم بالجنه و الساعه التى ينصرف بها الناس هى الساعه التى تلقى فيها آدم من ربه كلمات فتاب عليه انه هو التواب الرحيم همان مدرك ص 224.
67-  عن رسول الله صلى اللّه عليه و آله : من ذهب فى حاجه اخيه المسلم فقضيت حاجه كتبت له حجه و عمره و ان لم تقض له كتبت له عمره . حج الانبياء و الائمه ، ص 256.
68-  مناقب ابن شهر آشوب 4/17، بحار 43/342، عوالم 16/113 نقل از حج الانبياء و الائمه ص 259، حليه الابرار 1/526.
69-  ذريه بعضها من بعض و الله سميع عليم آل عمران / 34. روايت از تهذيب شيخ طوسى ، نقل از حليه الابرار 1/513.
70-  حليه الابرار 1/521.
71-  ياد آورى اين نكته ضرورى است كه روح از جمله پيچيده ترين مسائل علمى است كه تا كنون دانشمندان سعى و تلاش بسيارى دستيابى به حقائق آن داشته اند اما كمترين موفقيت نصيب ايشان شده است . كاملترين پاسخها در اين مورد از كلمات معصومين عليه السلام به خصوص امام باقر عليه السلام وامام صادق ، استفاده مى شود. اين مسئله نيز جزء پيچيده ترين مسائل علمى است كه جاى بحث فراوانى دارد. همين مقدار بايستى اذعان نمود كه در كلمات آل الله به نكات عجيبى از ظرائف خلقت انسان و عجائب آن اشاره شده است كه با پيشرفت علوم ، بشر به اندكى از آن معلومات راه مى يابد. ر.ك توحيد مفصل (مذاكرات علمى مفضل از اصحاب امام صادق عليه السلام با آن حضرت ).
72-  حضرت خضر عليه السلام از جمله پيامبرانى است كه به مشيت الهى عمر جاودانه يافته و بنابر روايتى از امام رضا عليه السلام همه ساله در موسم حج شركت مى كند. (ر-ك از حج آدم تا حج خاتم ، ص 7 - 46).
73-  حليه الابرا 1/12 - 510.
74-  از جمله حضرت سيدالشهداء عليه السلام و فرزندش زين العابدين هه ، كه در جاى خود بيان مى شود.
75-  انا بن الركن و المقام ، انا بن مكه و منى ، انا بن مشعر و العرفات حليه الابرار 1/521.
76-  بحار 43/332/ ح 3، قرب الاسناد 170/624، حليه الابرار 1/535.
77-  الهى انعمت على فلم تجدنى شاكرا وابتليتن فلم تجدنى صابرا، فلا انت سلبت النعمه بترك الشكر و لا انت ادمت الشده بترك الصبر، الهى ما يكون من الكريم الا الكرم ، بحار 99/197 / ح 3 نقل از حج الانبياء و الائمه / 6 - 255.
78-  اعلام الورى ج 2 / باب فضائل حسين
79-  منتهى الامال محدث قمى ، باب فضائل حسين عليه السلام .
80-  قال عليه السلام : انكم من و فدالله ، فاذا قدمتم مكه فاجمعوا حاجاتكم فسلوها الله . الحج فى السنته ص 61.
81-  عن مصعب بن عبدالله قال : حج الحسين خمسا و عشرين حجه مليبا ماشيا. عقد الفريد 4/384 نقل از حج الانبياء و الائمه /262.
82-  عرفه يكى از ايام مهمى است كه در روايات تاءكيد بسيارى بر فضيلت آن وارد شده است . نقل است كه امام صادق عليه السلام فرمود: شقاوت پيشه آن است كه در ماه رمضان از بخشش الهى محروم بماند و در اين صورت اگر موفق به درك روز عرفه شود (اميد است كه بخشيده شود).
83-  نظر به اهميت اين دعا و تاءكيد معصومين بر فضيلت آن متن كامل دعاى عرفه درذ پايان اين كتاب آورده شده است .
84-  امام باقر عليه السلام در طفوليت خويش ، جدش حضرت امام حسسين عليه السلام را درك كرده است .
85-  اثبات الهداه 5/176 ح 3 و كنزالدقائق 2/157 نقل از موسوعه كلمات الحسين عليه السلام /642.
86-  بقره /30
87-  همان مدرك .
88-  همان مدرك .
89-  بحار 11/110 ح 25، علل الشرايع /406/ ح 1 نقل از موسوعه كلمات الحسين عليه السلام /704.
90-  كنز العمال 5/148 نقل از نهج الحياه 6/272.
91-  از سروده هاى مرحوم آيه الله العضمى غروى نجفى (كمپانى )، نقل از كتاب در محفل روحانيان ، ص 120.
92-  مقتل خوارزمى 1/189.
93-  تفصيل اين مسائل در كتب مقتل وارد شده است .
94-  بحار 44/366، اعيان الشيعه 1/593.
95-  مقتل ابى مخنف ، مقتل خوارزمى در شرح منزل صفاح .
96-  همان مدارك و موسوعه كلمات الحسين عليه السلام /336
97-  از قرائن پيداست كه اين شخص در اصل واقعه كربلا حضور نداشته و تنها همين ماءموريت به وى محول شده بود.
98-  اتر جؤ ا امه قتلت حسينا شفاعه جده يوم الحساب .
99-  مثير الاحزان ابن نما، ص 96.
100-  كامل الزيارات 251/3 و 4 نقل از الحج فى السنه /317.
101-  در مورد نام مادر سجاد، ر.ك مادران آسمانى ص 115 - 112 اثر نگارنده .
102-  اولين رواى مجموعه صحيفه سجاديه يحيى بن زيد بن على بن الحسين ، نوه امام سجاد است .
103-  حليه الابرار 2/72 به نقل از روايتى از امام صادق عليه السلام در سلسله اسناد متصل به اين بابويه .
104-  حليه الابرار 2/18. ذكر اين نكته ضرورى است كه استغفار گناه و پناه بردن به خداوند از آتش قيامت ، هرگز با مقام عصمت معصومين منافات نداشته و اين گونه اعترافها حاكى از جلالت شاءن الهى و نوعى تذكر عميق به مؤ منين است كه مطلب قيامت را بسيار مورد توجه قرار دهند.
105-  اللهم ادخلنى الجنه برحمتك و اجرنى برحمتك من النار و عافنى من السقم و اوسع على من الرزق الحلال و ادرء عنى شر فسقه الجن و الانس و شر فسقه العرب و العجم همان مدرك /
106-  توجه به اين فرازهاى حيرت انگيز حتى به صورت ظاهر، انسان را به عمق عصمت و اوج بندگى معصومين عليهم السلام راهنمايى مى كند.
107-  طاووس از جمله اصحاب خاصى بود كه مقام بزرگى در راز و نياز با حقتعالى به واسطه ارتباط با ائمه اطهار و حضرت سجاد پيدا كرده بود. روشن است كه قابليت داشت اين حالات امام را از نزديك ببيند.
108-  فاذا نفخ فى الصور فلا انساب بينهم يومئذ و لا يتسائلون ، قرآن كريم / مؤ منون / 101.
109-  مناقب ابن شهر آشوب 4/151، نقل از حج الانبياء و الائمه / 294.
110-  المفصول المهمه 202/203 نقل از همان مدرك /292.
111-  احتمالا منظور آن حضرت اين بوده كه درك ثواب به سن بستگى ندارد زيرا آدمى از لحظه اى بعد خبر ندارد. پس چه بهتر كه تدارك ثواب كند.
112-  روشن است كه مقصود امام ، رساندن مفاهيم والايى به مخاطب مستعد و مورد نظر بوده و الا آن حضرت در مسائل تابع شرايط عادى مانند سايرين بودند.
113-  والذين جاهدوا فينا لندينهم سبلنا و ان الله لمع المحسنين . عنكبوت /69
114-  مناقب ابن شهر آشوب 4/8 - 137، مدينه المعاجز 4، 3/1374، بحار 46/38، عوالم 18/41 - 40 نقل از حج الانبياء ص 7 - 286.
115-  معلوم مى شد كه اين اشخاص مانند بسيارى از عابدان ظاهرى از ولايت معصومين عليه السلام بى بهره بوده اند.
116-  احتجاج 2: 8 - 47، بحار 46؛ 50/1، عوالم 18؛ 81/1 و 203 را نقل از همان مدرك ص 6 - 305.
117-  به جهت اهميت اين دعاها در بخش پايانى كتاب آورده شده است .
118-  مستدرك الوسائل 10/39 و بعضى از منابع . نقل از همان مدرك ص 327.
نكته درخور اهميت اين است كه علاوه بر اين كه هميشه مؤ منان حقيقى در اقليت هستند، اما بالاتر از اينها حج بى ولايت نيز حج نيست بلكه يك سلسله اعمال بدون جهت است .
119-  مستدرك الوسائل 10، 166/11770 از شرح نخبه ، نقل از همان مدرك ، با تلخيص و تصرف ضمن رعايت كامل اصل معنا و مفهوم روايت .
120-  قيام او براى مقام طلبى بود و نه حق خواهى و خيلى سريع نيز شكست خورد.
121-  مدينه المعاجز 4/414/1399 به نقل از همان مدرك /338.
122-  مثنوى هفت اورنگ جامى - اورنگ اول سلسله الذهب /141. نقل از كتاب امام سجاد، جمال نيايشگران / نشر آستان قدس /89 - 87 با تلخيص و تصريف
123-  اين ماجرا و اشعار فرزدق در منابع فراوانى از جمله بحا الانوار 46/124/17، احقاق الحق 12/49/136، حليه الاولياء 3/139، مناقب ابن آشوب 4/72 - 169 وارد شده است و متن كامل قصيده نيز در بخش پايانى اين كتاب آورده شده است .
124-  وى هر چند سابقه اى در شيعه بودن داشته است ولى از اين گلايه و اعتراض تزلزل وى فهميده مى شود.
125-  ان الله اشترى من المؤ منين انفسهم و اموالهم بان لهم الجنه يقاتلون فى سبيل الله فيقتلون و يقتلون ....و بشر المؤ منين توبه /111.
126-  اعيان الشيعه 1/635. اين پاسخ جالب توجه آن حضرت نشان مى دهد كه حضرات معصومين عليهم السلام همگى تابع شرايط بوده اند و الا در اوصاف شجاعت و مبارزه و ساير صفات امامت مانند هم بوده اند.
127-  من عرفنى فقد عرفنى و لم يعرفنى انباته بحسبى ونسبى ، ايها الناس انا بن مكه و منى انا بن زمزم و الصفا، انا بن من حمل الركن باطراف الرداء انا بن خير من ائتزر و ارتدى انا بن خير من انتعل و احتفى انا بن خير طاف و سعى ، انا بن خير من حج و لبى . احتجاج 2/11 - 310، مقتل ابى مخنف 6-193، مقاتل الطالبين 2/121، احقاق الحق 12/8 - 126.
128-  بحارالانوار /46/ حديث اول .
129-  نقل است كه جابر جعفى حدود هفتاد هزار سخن از آن حضرت در حفظ و افراد ديگرى نيز كه بعدها موفق به حضور در مكتب امام صادق عليه السلام شدند، جزء همين افراد بودند.
130- كشف الغمه 2/18-117، بحار 46: 290/ ح 14.
131-  بحار 11: 229 / ح 7
132-  قال الباقر عليه السلام : بنى الاسلام على خمس على الصلوه و الحج و الصوم و الولايه و لم يناد بشى مثل ما نودى بالولايه . كافى 2/18/ ح 3.
133-  علل الشرايع 406/8 وسايل الشيعه 14/324/19318 و بحارالانوار 99/34/11 نقل از حج الانبياء و الائمه 346.ضمنا تعابر ديگرى نيز نظير همين روايت از امام باقر عليه السلام وارد شده است .
134- منافقين / آيه اول .
135- قرآن كريم ، اعراف /12 و صاد /76.
136- اعراف / قسمتى از آيه 171.
137- مائده / 31.
138- نمل /18.
139- يوسف /17.
140- كلمه صلاه به معناى دعا و طلب درود نيز وارد شده است .
141- مريم /26.(احتمالا منظور از گفتن مريم عليهم السلام ، اشاره حاكى از روزه سخن نگفتن بوده است )
142- شايد تعبير به اينكه رو به نقصان نمى گذارد حاكى از اين باشد اگر چه به صورت تبخير آب دريا رو به نقصان مى گذارد ولى در ظاهر نقصان ندارد.
143- نقل از بحار ج 46 ص 351 ح 5 با توضيحات لازم .
144- اين كه هشام امام باقر عليه السلام را پيامبر معرفى كرده به احتمال بسيار قوى جهت مخدوش كردن چهره حضرت و اظهار حقد و كينه اش بوده و اين كه گفته كوفه احتمال دارد كه چون مردم عراق هميشه نسبت به خلفاى اموى حالت قيام داشتند، مى خواست برساند كه تحريك كننده ايشان امام مى باشد.
145- پيامبر صلى الله عليه و آله در سال 570 م متولد و در 633 م رحلت نموده اند.به نظر مى رسد اين جمله كه فرمود در نظر من پانصد سال و در نظر تو ششصد سال نسبت به حساب سنواتى خاص اعداد نسبت به آيين مسيحيت و اسلام باشد هر چند از نظر رقم قابل تاءويل است .
146- زخرف /45
147- اسرى /1.
148- بشتاب به سوى بهترين عمل كه نماز است .
149- انبياء / 30.
150- حقيقتا اگر معصومين عليه السلام نبود بسيارى از مفاهيم آيات ، براى بشر مجهول بود.
151- ابراهيم /48
152- اين مسئله ، از مسائل بسيار اساسى علم كلام است كه حضرت در بيان كوتاهى پاسخ داده است .ذكر اين نكته نيز ضرورى است كه امور ذاتى محدود به زمان نيست .
153- از اين بيان حضرت معلوم مى شود كه نافع جزء افرادى بوده كه عقيده اى مانند خوارج داشته است .خوارج افرادى بودند كه پس از جنگ صفين بوجود آمده و عقايد واضح البطلانى داشتند.
154- الفضل ما شهدت به الاعداء.مدرك مناظره فوق حليه الابرار 2/100 - 98
155- بحار /46/259/ ح 60.
156- اين روايت از امام صادق عليه السلام نيز وارد شده است .
157- تهذيب 5/23/ ح 67 نقل از الحج فى السنه /55.
158- امالى صدوق 441/22 نقل از الحج فى السنه / 9-168.
159- اذا ضربتم فى الارض فليس عليكم جناح ان تقصروا من الصلوه .نساء / 101.
160- فمن حج البيت او اعتمر فلا جناح عليه ان يطوف بهما.بقره /154.
161- بحار /2/276/ ح 26.
162- نقل از دعاء جوشن كبير يا من سبقت رحمته غضبه
163- اولئك يبدل الله سيئاتهم حسنات و كان الله غفورا رحيما.فرقان /70.
بحار: 7/260/ ح 5

164-  عن غياث بن ابراهيم عن جعفر عن ابيه قال : ساءلت اباجعفر عليه السلام ابدا بالمدينه او بمكه ؟
قال عليه السلام : ابدا بمكه و اختم بالمدينه فانه افضل .استبصار 2: 329 / ح 1166، نقل از حج فى السنه /294.
165- عن سدير عن ابى جعفر عليه السلام قال : ابدوا بمكه و اختموا بنا.كافى 4؛ 55 / ح 1 نقل از همان /295.لازم به ذكر است ، اكنون كه قبور مطهر پنج نفر از معصومين علهم السلام در مدينه واقع شده ، شايسته است كه اين فرصت نورانى در ايام حج ، در توسل به اين ارواح مقدسه از كف نرود.
166- كافى 1/472
167- رياحين الشريعه 3/17.
168- كافى 4/428.
169- ولله على الناس حج البيت من استطاع اليه سبيلا.آل عمران /97
170- تفسير عياشى ج 1/190 ح 108، بحار 21/25، تفسير برهان 1/304، وسائل /2/ باب وجوب حج .
171-  الحج اشهر معلومات فمن فرض فيهن الحج فلا رفث و لا جدال فى الحج .بقره /197.
172- همان مدرك .
173- طه /124.
174-  كافى 4/269/ ح 6.
175-  اسراء /72.من كان فى هذه اعمى فهو الاخره اعمن و اضل سبيلا.
176-  تفسير عياشى 2/306/ ح 130، وسائل 11/29/ ح 14161 نقل از الحج فى السنه /85.
177-  ثواب الاعمال و عقاب الاعمال 281/2، محاسن 1/170/ ح 257، المقنعه /386 نقل از همان / 87
178-  خصال 167/219، امالى صدوق 143/3، مناقب شهر آشوب 4/275 نقل از حج الانبياء و الائمه /370.روشن است كه اين بيان امام حاكى از عظمت و جلالت حقتعالى و اعلام بزرگى مطلب است .
179-  حليه الابرار 2/173/7.
180-  حليه الابرار 2/379.ضمنا در اين بيان معرفى عليه السلام به فريادرس امت واقعا قابل توجه است .
181-  لولا جعفر بن محمد ما علم الناس مناسك حجهم .حليه الابرار 2/155 نقل از ابن بابويه در الفقيه .
182-  سيروا فيها ليالى و اياما امنين .سبا/18.
183-  و من دخله كان امنا.آل عمران / 97
184-  عبدالله بن زبير فرد جاه طلبى بود كه پس از مردن يزيد و در حالت انتقال خلافت از بنى اميه به بنى مروان ، علم مخالفت را در مكه و سرزمين حجاز به پاداشت ولى سرانجام كشته شد.
185-  انا خير منه ، خلقنى من نار و خلقته من طين .اعراف /12 و 76.
186-  اصولا در مسائلى كه با اخلاق عمومى جامعه مرتبط است ، نظر شارع مقدس اسلام بر پرده پوشى و عدم اشاعه مسائل ضد اخلاقى است و به همين جهت ، در اين مسئله سختگيرى شده تا از پخش تبعات اين گناه و عارى شدن آن با توجه به جاذبه فوق العاده آن از يك سو و اثرات مخرب و ويرانگر آن بر نظام هستى و خانواده ، جلوگيرى به عمل آيد.
187-  حليه الابرار /2/149.
188-  به اميد روزى كه به اين فتوا با ديده انصاف و تحقيق به دور از تعصبات نگريسته شود تا بطلان آن واضح گردد.
189-  و اذن فى الناس بالحج ياتوك رجالا و على كل ضامر ياتين من كل فج عميق ليشهدوا منافع لهم .حج /27
190-  حليه الابرار 2/171، اين روايت در كافى باب حج نيز آورده شده است .
191-  و من يوق نفسه فاولئك هم المفلحون .الحشر/9- تغابن /16.
192-  همان مدرك نقل از تفسير على بن ابراهيم قمى .
193-  همان مدرك /172.
194-  همان مدرك /176
195-  همان /145.
196-  ر.ك : سيره طبرى و سيره ابن هشام در حوادث بعد از هجرت .
197-  مانند اصحاب صفه كه گروهى از مسلمانان فقير بودند كه حتى براى نماز پوششى مناسب نداشتند، به همين سبب به نوبت نماز مى خواندند.
198-  قل من حرم زينه الله التى اخرج لعباده و الطيبات من الرزق .اعراف /32
199-  همان مدرك /5 - 194.
200-  اين فرقه انحرافى در زمانه ما تحت عنوان افرادى كه قائل به عقائد اغراق آميزى در مورد اميرالمؤ منين هستند بروز كرده و بر ذكرها و اورادى كه ارتباطى به مكتب ائمه ندارد، مداومت دارند.هر عقل سالمى بر باطل بودن مرامى غير از مكتب محمد و آل محمد صلى الله عليه و آله گواهى مى دهد.
201-  تهذيب 5: 120 / ح 392 نقل از حج الانبياء و الائمه /381.
202-  اسماعيل همان كسى است كه عليرغم رحلتش در زمان حيات امام صادق عليه السلام و تصريح آن حضرت به امامت موسى بن جعفر بعد از خودش ، عده اى به امامت اسماعيل قائل شده و به اسماعيليه معروف شدند.
203-  يؤ من بالله و يؤ من للمؤ منين . توبه /61.
204-  و لا تؤ تواالسفهاء اموالكم . نساء / 5.
205-  بحار 47: 267 / ح 38.
206-  كافى 4/300/ ح 5، سفينه البحار ج 2 نقل از محدثات شيعه /649.
207-  ناحيه اى كه محل رحلت حضرت آمنه بوده است
208-  محاسن 314/32 نقل از حج الانبياء و الائمه /428.
209-  اللهم خل سبيلا و احسن تسييرنا و اعظم عافيتنا. تهذيب 5/104 / ح 339 نقل از همان /375.
210-  اللهم لك الشرف على كل شرف .همان /365.
211-  اللهم البيت بيتك و العبد عبدك و هذا مكان العائذ بك من النار همان /376
212-  اللهم من قبلك الروح و الفرج و العافيه اللهم ان عملى ضعيف فضاعفه لى و اغفرلى ما اطلعت عليه منى و خفى على خلقك و تستجير من النار همان
213-  دلائل الامامه /139.
214-  سجد وجهى لك تعبدا ورقا و لا اله الا انت حقا حقا الاول قبل كل شى و الاخر بعد كل شى وها انا ذا بين يديك ناصيتى بيدك فاغفر لى انه لا يغفر الذنب العظيم غيرك فاغفرلى فانى مقر بذنوبى على نفسى و لا يدفع الذنب العظيم غيرك همان
215-  كافى 4/195/ ح 5، همان 380.
216-  بسم الله و الله اكبر اللهم هذا منك و لك ، اللهم تقبله منى ، كافى 4/498/ ح 8 نقل از همان 418
217-  اين مسئله معروف به شهادت به حقانيت حقائق ماوراء عالم ماده در عالم ذر است كه مورد بحث و علاقه علما و دانشمندان علم كلام واقع شده است .
218-  و له اسلم من فى السموات و الارض طوعا و كرها و اليه ترجعون آل عمران /83
219-  كافى 4: 412/ ح 3، مراه العقول 18: 30/ ح 3 نقل از الحج فى السنه /172 با اندكى تلخيص .
220-  امالى الصدوق 369/2، روضه الواعظين 328، عده الداعى 171 نقل از همان /239.
221-  بحارالانوار: 4/172/ ح 1.
222-  فرقه صوفيه كه هم اكنون گوشه هايى از آن در جوامع مسلمين ديده مى شود، افرادى هستند كه داراى عقائد متزلزل و همراه با غلو در مورد معصومين عليهم السلام بوده و از نظر مكتب آل الله اين طريقه مردود است . 223-  اجتنبوا كثيرا من الظن ان بعض الظن اثم و لا تجسسوا. حجرات /12.
224-  و انى لغفار لمن تاب و امن و عمل صالحا ثم اهتدى ، طه /82.
225-  كنيه امام كاظم عليه السلام
226-  حليه الابرار 2/6-244.
227-  ان الينا ايابهم ثم ان علينا حسابهم ، غاشيه /26-25.
228-  بحارالانوار: 8/57/ ح 71 و روضه كافى ص 162.
229-  مامون از جمله مكارترين خلفاء عباسى بود كه بيش از پنج قرن ، بر جامع اسلامى تسلط داشتند. روشى كه او در مقابله با امام زمانه خويش يعنى على بن موسى الرضا عليه السلام در پيش گرفت ، حكايت از زيركى خاص او داشت ولى در عمل به زيان عباسين تمام شد. او چاره اى جز مسموم نمودن امام نيافت و سپس به فرزند او امام جواد عليه السلام نيز به ظاهر، اظهار ارادت مى نمود.
230-  حليه الابرار: 2/72-269.
231-  انما حرم ربى الفواحش ما ظهر منها و ما بطن و الاثم و البغى بغير الحق ، اعراف /33.
232-  يسئلوك عن الخمر و المسير قل فيهما اثم كبير، بقره /219.
233-  حياه الامام موسى بن جعفر شريف القرشى / 450 نقل از بحار 4/48.
234-  نور الثقلين 3:498/ح 136، كافى 4؛ 501 / ح 9نقل از حج الانبياء و الائمه /438.
235-  اشاره به آيه فاخلع انك بالواد المقدس طوى كه حقتعالى به حزب الله موسى عليه السلام در خصوص ورود به محل مقدس طوى در سينا فرموده است .
236-  از اين كه امام عليه السلام او را براى چنين امرى بيدار كرده ، ميزان نزديكى او به خاندان معصومين عليهم السلام معلوم مى شود و چه سعادت بزرگى .
237-  اثبات الهداه 5: 190/ ح 4، ضمنا در اين روايت مشخص نشده كه منظور كداميك از فرزندان حضرت است .
238-  قبلا نيز نظايرى براى اين مطلب از بعضى معصومين نقل گرديد. شايد يكى از دلايل اين نحوه معرفى ، انتشار سريع آن در بين خواص شيعيانى بود كه در موسم حج موفق به زيارت امام زمان خويش مى شدند.
239-  بحار 48: 272/ ح 32.
240-  بحار: 10/245/ ح 4.
241-  بحار: 49 باب مولد على بن موسى الرضا عليه السلام نقل از مادران آسمانى /161
242-  ر.ك ، تاريخ تشيع در ايران ، ص 173-153.
243-  حديقه الشيعه /660.
244-  يا الله ولى العافيه و يا خالق العافيه و يا رازق العافيه و المنعم بالعافيه و المنان بالعافيه و المتفضل بالعافيه على و على جميع خلقك يا رحمن الدنيا و الاخره و رحيمهما صل على محمد و آل محمد و ارزقنا العافيه و دوام العافيه و تمام العافيه و شكر العافيه فى الدنيا و الاخره يا ارحم الراحمين ، عيون اخبار ارضا2: 16 / ح 37 و حليه الابرار 2 / 370.
245-  عيون اخبار الرضا: 2/227/ ح يك باب 5، كشف الغمه : 2/303، مدينه المعاجز /488، عيون المعجزات 108// ح 3، اثبات الوصيه /202، دعوات راوندى /70 ح 168، اثبات الهداه 6/87/ ح 84.
246-  من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميته الجاهليه . اين رووايت به طريق متفاوت از شيعه و سنى نقل شده است و حاوى يك اصل اساسى شريعت است .
247-  الثاقب : 495/425 نقل از حج الانبيا و الئمه /451.
248-  كامل الزيارت : 27 نقل از همان /456.
249-  و سائل 25: 174/31567 نقل از همان 454.
250-  بحار 49: 120/ ح 6
251-  در فراز آخر اين بيان ، اهميت رسيدگى به وضع وحشتناك مسلمين كه امروزه عمده از امريكا و صهيونيزم بين المللى است مورد تاكيد قرار گرفته است . به حقيقت چقدر فاصله بين حج حقيقى و ظاهرى مى توان تصور نمود.
252-  سوره حج /28، علل الشرايع 404/5 و عيون اخبار الرضا 2/90
253-  كافى 4: 256/ ح 19، عده الداعى : 47 نقل از الحج فى السنه /222.
254-  وى از اجله محدثين شيعه در قرن سوم هجرى بوده و كتاب الايضاح وى شهرت بسزايى در مجامع علمى و حديثى شيعه دارد.
255-  علل الشرايع : 274، عيون اخبار الرضا عليه السلام 2: 120 نقل از همان /132.
256-  فرشته قدرت و قابليت معصيت نداشته و از اين پرسش و اعتراض نيز، گناه اراده نشده بود. ابليس هم كه فرمان الهى را اطاعت نكرده و به آدم سجده نكرد، از فرشتگان نبود و بنابر نص قرآن از اجنه بوده است .
257-  بقره /26-20.
258-  يكى از نكات قابل توجه در آيات قرآن و كلمات قرآن و كلمات معصومين عليهم السلام ، اشاره به مراتب افلاك : كيهان و آسمانها كه شايد در قرون آينده به حقائقى از اين مطالب بهتر پى برده شود. اگر چه در پايان قرن بيستم نيز به مطالب مهمى كه تاءكيد بر پيشگوييهاى علمى مكتب وحى است دست يافته شده است . 259-  بحار: 11/110 / ح 24.
260-  احتمال ضعيفى در برخى از منابع مبنى بر وجود داشتن فرزندان ديگرى از آن حضرت كه دختر نيز بوده اند وارد شده است .
261-  زندگانى امام جواد عليه السلام ، علامه مقرم /29.
262-  ر.ك : بحار الانوار ج /50 باب فضائل امام جواد عليه السلام .
263-  امام معصوم در هر زمان ، در مراسم حج همه ساله داشته و منظور از اين حضور، شركت ظاهرى آن حضرت مى باشد.
264-  از ظاهر روايت معلوم مى شود كه اين شخص از شيعيان نبوده است .
265-  دقت در همين نامه كوتاه و گوياى امام حكايت از عمق بينش الهى آن حضرت دارد.
266-  بحار 50: 56/2، حليه الابرار 2/437.
267-  واقعا چه سعادت بزرگى است كه هنگام طواف بيت ، با اهل بيت محشور و مانوس بودن و اين هماى سعادتى است كه بر بام هر كسى ننشنيد.
268-  كافى 4: 314/ ح 2، تهذيب 5: 450/ ح 1572، وسائل 11، 200/ ح 14620 نقل از الحج فى السنه /199.
269-  حليه الابرار /2/400.
270-  وى از چهرهاى ممتاز شيعى بوده و از امام هادى عليه السلام و عسكرى عليه السلام نيز روايت كرده است مرقد منور وى اكنون در شهر اهواز مزار عام و خاص است .
271-  حليه الابرار 2/5-434.
272-  صورت كامل پاسخ امام در بحار الانوار ج 50 باب فضائل آن حضرت آمده است .
273-  من لا يحضره الفقيه 2: 353 ح 2674
274-  همان مدرك 2: 430 ح 2884.
275-  الخرج و الجرائح 2/677، الثاقب فى المناقب 524/ ح 459
276-  بحارالانوار 50/44/ ح 13.
277-  بحار الانوار 50/16/ ح 26.
278-  در متن روايت هم سال 225 هجرى و هم سال 217 هجرى ذكر شده و چون سال شهادت آن حضرت 220 هجرى بوده يا سال درست ضبط نشده و يا روايت دوم صحيح است .
279-  كافى 4: 532/ ح 3، تهذيب 5: 281/ ح 958مراه العقول 18: 229/ ح 3 نقل از كتاب حج الانبياء و الائمه /464.
280-  اعلام الورى /2/ باب مناقبه .
281-  مروج الذهب /4/93
282-  اقبال الاعمال : 623، مصباح الانوار: 264 نقل از الحج فى السنه /321.
283-  مدينه المعاجز 7: 459/ ح 2493، عيون المعجزات : 2-131 نقل از حج الانيا و الائمه /467. هر چند دنباله اين روايت ذكر نشده ولى به نظر مى رسد كه امام لطف و محبتى در حق شخص خراسانى نموده باشد.
284-  امالى صدوق /204.
285-  كافى 4/309/ ح 2.
286-  تهذيب 5/17/ ح 16
287-  تهذيب 5/385/ ح 258.
288-  همان 240/ ح 48.
289-  همان 476/ ح 327.
290-  ارشاد مفيد /2/313.
291-  تفسير الامام العسكرى : 32-33، بشاره المصطفى 14/213 نقل از الحج فى السنه /134.
292-  مقنعه : 474، تهذيب 6: 78/ ح 154 نقل از همان /319.
293-  حليه الابرار 2/493 نقل از كشف الغمه على بن عيسى الاربلى .
294-  من لا يحضر الفقيه 1/264/ ح 813.
295-  همان 2/445/ ح 2929.
296-  حج بذلى ، نوعى حج است كه شخص بجا آورده مناسك از طريق بخشش هزينه سفر از جانب فرد ديگرى مستطيع مى شود.
297-  همان /422/ ح 2868.
298-  بحارالانوار /51 باب عن مولده
299-  كافى 1/337، حليه الابرار /2/ باب 29.
300-  همان مدرك / ح 4.
301-  قال ابو جعفر الثانى عليه السلام : كانى بالقائم يوم السبت قائما بين الركن و المقام ، بين جبرئيل عليه السلام ينادى البيعه لله ، فيملاها عدلا كما ملئت ظلما و جورا كتاب الغيبه / طوسى 453/459، اثبات الهدا (عاملى )3/514 ح 353.
302-  كتاب الغيبه محمد بن ابراهيم نعمانى 238/ب 13/ ح 29.
303-  تهذيب 4: 333/144. 304-  اين توقيع شريف در جلد 51 بحار الانوار در باب نواب خاص آمده است . ذكر اين نكته نيز ضرورى است كه تاريخ اسلام پر از مدعيان دروغين مهدويت و مرتبطين دروغگو با امام زمان (عج ) بوده و اين توقيع و روايات معصومين در تاءييد آن ، براى جلوگيرى از گمراهى مسلمانان و مؤ منين بوده است .
305-  در صفاحات آتى ، حكايات معتبرى از تشرف عده اى از خواص به حضور امام عصر (عج ) در موسم حج خواهد آمد. لازم به ذكر است كه مدعيان زيارت آن حضرت ، هرگز ادعاى ارتباط با وى را نداشته اند.
306-  مسلمانان غير عرب را موالى مى گفتند.
307-  غيبه طوسى 259/227. نقل با تلخيص و تصرف .
308-  نقل از النجم محدث نورى 3-442 با اندكى تصرف .
309-  نقل از همان /15-314
310-  ظاهرا مقصود خانه امام صادق عليه السلام است كه تا مدتى پيش نيز موجود بوده و توسط و هابيون تخريب گرديد.
311-  كمال الدين 2: 407/ ح 17، الثاقب 612/558 نقل از حج الانبياء الائمه /479.
312-  بحار 53/9(قسمتى از روايت ذكر شد).
313-  به احتمال فراوان ، اين عده هر كدام به مثابه يك پيشوا براى جمعى از مؤ منين هستند.
314-  كتايب الغيبه : 476/502.