فلسفه و سفسطه

چنانكه در خاتمه همين مقاله گفته خواهد شد فلسفه در نقطه مقابل سفسطه قرار دارد و چون سوفسطائى منكر واقعيت‏خارج از ظرف ذهن است و تمام ادراكات و مفاهيم ذهنى را انديشه خالى مى‏داند در نظر وى حقيقت‏يعنى ادراك مطابق با واقع معنى ندارد اما فيلسوف بواقعيتهاى خارج از ظرف ذهن اذعان دارد و پاره‏اى از ادراكات را بعنوان حقايق و ادراكات مطابق با واقع مى‏پذيرد و از طرف ديگر بوجود برخى از ادراكات كه با واقع مطابقت ندارند اعتباريات و وهميات نيز اذعان دارد

ادراكات و مفاهيم ذهنى در نظر فيلسوف

لهذا مجموع ادراكات و مفاهيم ذهنى در نظر فيلسوف سه دسته مهم را تشكيل ميدهند .

حقايق يعنى مفاهيمى كه در خارج مصداق واقعى دارند .

اعتباريات يعنى مفاهيمى كه در خارج مصداق واقعى ندارند لكن عقل براى آنها مصداق اعتبار مى‏كند يعنى چيزى را كه مصداق واقعى اين مفاهيم نيست مصداق فرض مى‏كند و بعد از اين در طى يك فصل مستقل كيفيت پيدايش ادراكات اعتبارى و اينكه عقل از اعتبار يك رشته مفاهيم ناچار است گفته خواهد شد .

و براى آنكه خواننده فى الجمله بتواند ادراكات حقيقى را از ادركات اعتبارى تميز دهد مثال ساده‏اى ذكر مى‏كنيم .

مثلا اگر از هزار نفر سرباز يك فوج تشكيل داده شود هر يك از سربازها يك جزء از اين فوج بشمار ميرود و خود فوج عبارت است از مجموع نفرات نسبت هر فرد به مجموع نسبت جزء به كل است ما هم هر يك از افراد را ادراك مى‏كنيم و در باره آنها حكمهاى مختلفى مى‏نماييم و هم مجموع آنها را كه فوج ناميده‏ايم و در باره آن نيز حكمهاى مخصوصى مى‏نماييم .

ادراكات ما نسبت‏به افراد ادراكات حقيقيه است زيرا مصداق واقعى خارجى دارد و اما ادراك ما نسبت‏بمجموع اعتبارى است زيرا مجموع مصداق واقعى ندارد و آنچه واقعيت دارد هر يك از افراد است نه مجموع .

وهميات يعنى ادراكاتى كه هيچگونه مصداقى در خارج ندارند و باطل محض مى‏باشند مثل تصور غول و سيمرغ و شانس و امثال آنها .

فلسفه سعى مى‏كند با ميزانهاى دقيق خود امور حقيقى را از دو دسته ديگر جدا سازد .

لازم است تذكر داده شود چيزى كه بسيار دشوار است و از لغزشگاههاى فلاسفه بشمار ميرود تميز امور اعتبارى است كه حقيقت‏نما هستند از حقايق .

دانشمندان جديد اروپا كه به نقادى عقل و فهم انسان پرداخته‏اند كوشش بسيار كرده‏اند كه ساخته‏هاى ذهن را از حقايقى كه واقعيت‏خارجى دارند جدا سازند و همين امر سبب IDEALIME سفسطه كشانيده انحراف بعضى از آنان شده و آنها را تا سر حد ايده آليسم كه يكباره جميع مفاهيم را صرفا مصنوع ذهن دانسته‏اند و بعضى ديگر احيانا مسلك شك EPTIIME را اختيار كرده‏اند در فلسفه اسلامى نيز عنايت‏خاصى نسبت‏باين مطلب مبذول شده و تحقيقات سودمندى براى تفكيك اعتباريات از حقايق بعمل آمده است‏شرح و تفصيل نقاديهاى دانشمندان اروپا و تحقيقات دانشمندان اسلامى را به مقاله پنجم كه مخصوص آن مطلب است موكول مى‏كنيم

جهات نيازمندى به فلسفه

خلاصه آنكه ما از دو جهت نيازمند به فلسفه مى‏باشيم يكى از نظر كاوش غريزى و اينكه بشر طبعا علاقه‏مند است‏حقايق را از اوهام و امور واقعيت‏دار را از امور بى واقعيت تميز دهد و ديگر از راه نيازمندى علوم به فلسفه زيرا چنانكه گفته خواهد شد هر يك از علوم اعم از طبيعى يا رياضى خواه با اسلوب تجربى پيش برود و خواه با اسلوب برهان و قياس شى‏ء معينى را كه اصطلاحا موضوع آن علم ناميده مى‏شود موجود و واقعيت‏دار فرض مى‏كند و به بحث از آثار و حالات آن مى‏پردازد و واضح است كه ثبوت يك حالت و داشتن يك اثر براى چيزى وقتى ممكنست كه خود آن چيز موجود باشد پس اگر بخواهيم مطمئن شويم چنين حالت و آثارى براى آن شى‏ء هست‏بايد قبلا از وجود خود آن شى‏ء مطمئن شويم و اين اطمينان را فقط فلسفه ميتواند بما بدهد

ولى با بيانى كه در متن شده و توضيحاتى كه داده مى‏شود اين ابهام رفع مى‏شود و آن انتظارات بيجا نيز خود بخود از بين ميرود .

لفظ فلسفه كه ريشه يونانى دارد سابقا بيك معناى عام گفته مى‏شد كه شامل جميع معلومات نظرى و عملى بود و تقريبا با لفظ علم مرادف بود در ميان دانشمندان ما هم همين اصطلاح جريان داشت لكن اخيرا از زمانى كه در پاره‏اى از علوم اسلوب برهان و قياس عقلى جاى خود را باسلوب تجربى داد در اصطلاح دانشمندان لفظ علم و فلسفه هر يك بمعناى جداگانه گفته مى‏شود .

و بايد در نظر داشت كه اصطلاحات دانشمندان جديد نيز بحسب اختلاف نظرها و مسلكهايى كه در باب فهم و عقل انسان و حدود توانائى قواى مدركه دارند فرق مى‏كنند .

معمولا آنانكه هم اسلوب تجربى و هم اسلوب برهان و قياس عقلى را صحيح و معتبر مى‏دانند بان رشته از مسائل كه محصول تجربيات بشر است علم مى‏گويند و بانها كه صرفا جنبه تعقلى و نظرى دارد فلسفه مى‏گويند .

و چونكه حكمت اولى كه سابقا يكى از شعب سه‏گانه فلسفه نظرى شمرده مى‏شد و دانشمندان قديم آنرا از آن جهت كه كاملا تعقلى و نظرى بود فلسفه حقيقى و از آن جهت كه در اطراف كلى‏ترين موضوعات يعنى وجود بحث مى‏كرد و مشتمل بر كلى‏ترين مسائل بود آنرا علم كلى و از آن جهت كه يكى از مسائل آن بحث از عله العلل و واجب الوجود بود الهيات مى‏خواندند و در يونان باستان بمناسبت‏خاصى كه در خاتمه همين مقاله گفته خواهد شد متافيزيك خوانده مى‏شد صرفا محصول قوه تعقل بشر است و تجربه حسى در مسائل آن راه ندارد غالبا هر وقت فلسفه گفته شود مقصود همان است .

ولى از قرن هفدهم به بعد گروهى از دانشمندان پديد آمدند كه ارزش برهان و قياس عقلى را بكلى انكار كردند و اسلوب تجربى را تنها اسلوب صحيح و قابل اعتماد دانستند به عقيده اين گروه فلسفه نظرى و تعقلى كه مستقل از علم باشد پايه و اساسى ندارد و علم هم محصول حواس است و حواس جز بظواهر و عوارض طبيعت و فنومنها تعلق نمى‏گيرد پس مسائل فلسفه اولى كه صرفا نظرى و تعقلى و مربوط بكنه واقعيات و امور غير محسوسه است بى‏اعتبار است و اينگونه مسائل براى بشر نفيا و اثباتا درك نشدنى است آنها را بايد از دائره بحث‏خارج كرد و امور غير قابل تحقيق ناميد .

فلسفه حسى اگوست كنت

AUGUTE CONTE دانشمند معروف فرانسوى قرن نوزدهم يكى از اگوست كنت كسانى است كه منكر فلسفه عقلى و نظرى است ولى در عين حال بيك فلسفه حسى متكى به علوم معتقد است‏باين معنى كه بيان روابط علوم را با يكديگر و همچنين پاره‏اى از فرضيه‏هاى بزرگ را كه در همه يا غالب علوم مورد استفاده قرار مى‏گيرد از لحاظ شباهتى كه فى الجمله به فلسفه اولى از حيث كلى و عمومى بودن دارند مسائل فلسفى مى‏خواند امروز هم بيان روشهاى علوم و متودهايى كه در هر يك از علوم بكار برده مى‏شوند بنام فلسفه علمى خوانده مى‏شود .

اين فلسفه حسى كه اگوست كنت قائل است و همچنين ساير سيستمهاى فلسفى حسى كه از طرف فلاسفه امپريست‏يا حسيون ابراز شده متكى به علوم حسى است و مانند خود آن علوم محدود است و از حدود توجيه عوارض و ظواهر طبيعت فنومنها تجاوز نمى‏كند .

در اين مقاله با فلاسفه حسى و كسانى كه فلسفه اولى را از آن جهت كه صرفا نظرى است و از قلمرو حس و تجربه بيرون است قابل بحث و تحقيق نمى‏دانند كارى نيست رد عقيده اين دسته از دانشمندان و بيان اينكه اسلوب برهان و قياس عقلى مفيد و معتبر است و مسائل فلسفى اولى قابل تحقيق است در ضمن مقاله ديگرى از اين سلسله مقالات خواهد آمد .

در اين مقاله گفتگو با كسانى است كه نفيا يا اثباتا به بحث در مسائل اين فلسفه مى‏پردازند گفتگو با ماترياليستها و طرفداران ماترياليسم ديالكتيك است كه در مسائل اين فلسفه نظرى اظهار نظر مى‏كنند بدون آنكه اين مسائل را از مسائل مربوط به علوم تفكيك كنند .

و عجب اينست كه اين دانشمندان در عين اينكه بنفى يا اثبات مسائلى كه گواهى از حس و علوم حسى ندارد مى‏پردازند خود را همه جا تابع منطق حس و تجربه معرفى مى‏كنند .

ماترياليسم ديالكتيك يك فلسفه نظرى است نه يك فلسفه حسى و تجربى .

خواننده محترم بايد از حالا متوجه باشد و بعدا در مقالات بعدى برايش محقق خواهد گشت كه فلسفه مادى و آخرين سيستم آن ماترياليسم ديالكتيك يك فلسفه نظرى است نه يك فلسفه حسى و تجربى .

البته در اروپا برخى از دانشمندان بوده‏اند كه طرفدار فلسفه حسى بوده‏اند ولى فلسفه آنها نه مادى است و نه الهى زيرا فلسفه حسى آنها قهرا محدود بوده به مسائل مربوط به علوم حسى و طبق منطق حسى خود ناچار در باره كنه وجود سكوت كرده‏اند .

POITIVIME اگوست كنت است بارزترين فلسفه‏هاى حسى همان فلسفه پوزيتيويسم كه در بالا اشاره شد ولى فلسفه مادى با آخرين شكل خود ماترياليسم ديالكتيك هر چند ابتداء از جنبه تبليغاتى دم از حس و علوم حسى مى‏زنند و گاهى يك مسئله علمى را تحريف كرده گواه مى‏آورند هرگز پابند اين منطق نبوده مسائل تعقلى و نظرى فلسفه اولى را كه گواهى از حس و تجربه ندارد مورد بحث قرار ميدهند .

لهذا در اين مقاله به معرفى اين فلسفه كه ماديين خواه ناخواه وارد مباحث آن مى‏شوند و تفكيك آن از مسائل علوم كه ماديين آنها را از يكديگر تفكيك نكرده خلط مبحث مى‏كنند پرداخته شده است .

پس منظور از فلسفه در اين مقاله همان فلسفه اولى است كه صرفا نظرى و تعقلى است و مقصود بيان تعريف و بيان فرق آن با ساير قسمتهائى است كه امروز بنام علوم خوانده مى‏شود

تعريف فلسفه

و براى آنكه خواننده محترم بتواند تعريف فلسفه را خوب درك كند و مسائل فلسفى را با مسائلى كه مربوط به ساير علوم است اشتباه نكند از ذكر اين مقدمه كوتاه ناچاريم

علومى كه ميان بشر رائج است قسمتهاى مختلفى را تشكيل ميدهند و هر يك بنام مخصوصى خوانده مى‏شود فيزيك شيمى حساب هندسه ستاره شناسى زيست‏شناسى و ... هر يك از اين قسمتها ما را بيك سنخ دانستنيهاى مخصوص و معينى آگاه ميسازد به طورى كه قبل از آنكه وارد آن قسمت‏بشويم مى‏توانيم بفهميم چه سنخ مسائلى مورد توجه ما قرار خواهد گرفت زيرا بر ما معلوم است كه هر علمى عبارت است از يك سلسله مسائلى كه در زمينه معين و در اطراف موضوع معينى گفتگو مى‏كند و بين مسائل هر علم رابطه خاصى وجود دارد كه آنها را بيكديگر پيوسته و از مسائل علوم ديگر جدا ميسازد .

پس ما براى آنكه تعريف هر يك از علوم را بدست آوريم و براى آنكه بتوانيم تشخيص دهيم فلان مسئله در صف چه مسائلى بايد قرار گيرد و جزء كدام علم است‏بايد موضوعات علوم را تشخيص دهيم و ما دامى كه نفهميم مثلا موضوع علم حساب چيست و موضوع علم هندسه كدام است نمى‏توانيم مسائل حساب را از مسائل هندسه فرق بگذاريم و همچنين ساير علوم .

پس از بيان اين مقدمه مى‏گوييم فلسفه نيز به نوبه خود حل مشكلات مخصوصى را به عهده گرفته و مسائل وى نيز در اطراف موضوع معينى صورت مى‏گيرد فلسفه هيچگاه در مسائل مربوط به علوم دخالت نمى‏كند و نيز اجازه نمى‏دهد آنها در قلمرو او دخالت نمايند .

فلسفه عبارت است از يك سلسله مسائل بر اساس برهان و قياسى عقلى كه از مطلق وجود و احكام و عوارض آن گفتگو مى‏كند فلسفه از بود و نبود اشياء سخن مى‏گويد و احكام مطلق هستى را مورد دقت قرار مى‏دهد و هيچگاه به احكام و آثارى كه مخصوص يك يا چند موضوع مخصوص است نظر ندارد بعكس علوم كه همواره يك يا چند موضوع را مفروض الوجود مى‏گيرند و به جستجوى احكام و آثار آن مى‏پردازند و سنخ بحث علوم متوجه بود و نبود اشياء نيست‏براى توضيح بيشتر بذكر دو مثال مى‏پردازيم مثلا اگر در باره دايره اين مسئله را در نظر بگيريم كه محيط هر دايره برابر است‏با 14/3 در قطر آن مربوط به هندسه است زيرا معناى اين جمله اينست كه هر دايره كه وجود خارجى پيدا كند داراى اين خاصيت تساوى محيط با 14/3 در قطر آن است پس براى دايره فرض وجود نموده‏ايم و يك حكم يا خاصيت تساوى محيط با 14/3 در قطر آن برايش ثابت نموده‏ايم و اما اگر اين مسئله را در نظر بگيريم كه آيا اصلا در خارج دايره وجود دارد يا نه بلكه آنچه ما خيال مى‏كنيم دايره است كثير الاضلاع است مربوط به فلسفه است زيرا از بود و نبود دايره گفتگو كرده‏ايم نه از خواص و احكام آن .

در اينجا لازم است معناى انتزاع و فرق آن با استنتاج بيان شود تا معلوم گردد كه مسئله فلسفى نه عين مسئله علمى است و نه مستنتج از آن بلكه منتزع از آن است .

استنتاج

استنتاج در جائى گفته مى‏شود كه ذهن از يك حكم كلى يك حكم جزئى نتيجه بگيرد و باصطلاح از كلى به جزئى پى ببرد مثلا پس از آنكه بر ما ثابت‏شد هر موجود طبيعى فنا پذير است نتيجه مى‏گيريم پس درخت هم كه موجود طبيعى است فنا پذير است و اگر بخواهيم ترتيب منطقى بدهيم اينطور مى‏گوييم درخت موجودى است طبيعى و هر موجود طبيعى فنا پذير است پس درخت فنا پذير است و اگر درست دقت‏شود معلوم مى‏شود كه علم به جزئى از علم به كلى زائيده شده است و مولود و نتيجه آن بشمار ميرود .

و البته هيچگاه ممكن نيست مسائل فلسفه از مسائل علوم استنتاج شود زيرا نتيجه دهنده از نتيجه داده شده بايد كلى‏تر باشد و حال آنكه مسائل فلسفى خود كلى‏ترين مسائل است زيرا موضوع آنها وجود مطلق است و وجود كلى‏ترين موضوعات است .

انتزاع

انتزاع در اصطلاح فلسفه و روانشناسى معمولا بيك عمل خاص ذهنى گفته مى‏شود كه آنرا تجريد نيز مى‏توان ناميد باين نحو كه ذهن پس از آنكه چند چيز مشابه را درك كرد آنها را با يكديگر مقايسه مى‏نمايد و صفات مختص هر يك را از صفت مشترك آنها تميز مى‏دهد و از آن صفت مشترك يك مفهوم كلى ميسازد كه بر همه آن افراد كثيره صدق مى‏كند در اين هنگام گفته مى‏شود كه اين مفهوم كلى از اين افراد انتزاع شده است مثل مفهوم انسان كه از زيد و عمرو و غيره انتزاع شده است .

در اصطلاحات فلسفى كلمه انتزاع در موارد ديگر نيز استعمال مى‏شود در اينجا منظور از اين تعبير صرفا اينست كه فلسفه بر اساس يك مسئله علمى استدلال فلسفى مى‏كند و نتيجه فلسفى مى‏گيرد و باصطلاح يك مسئله علمى را صغرى قياس فلسفى خود قرار مى‏دهد نه كبرى و از روى اصول كلى خود يك نتيجه فلسفى استنتاج مى‏كند .

پس معلوم شد در عين اينكه فلسفه غير از علم است‏بين اين دو رابطه خاصى برقرار است كه هم علم از فلسفه استفاده مى‏كند و هم فلسفه از علم .