مدارا كن!

27. امام صادق(ع) به نقل از پيامبر اكرم(ص):
وَ مَنْ صَبَرَ عَلى‏ خُلْقِ امرأةٍ سَيِّئَةِ الْخُلْقِ واحْتَسَبَ في ذلكَ الأجْرَ أعْطاهُ اللَّهُ ثَوابَ الشاكرينَ؛(1)
مردى كه بر اخلاق همسرى بداخلاق صبر كند و آن را تحمل نمايد و آن را به حساب اجر الهى بگذارد، خداوند پاداش شكرگزاران را به او خواهد داد.
پستى و بلنديهاى زندگى و روابط مشترك زن و شوهر، نياز مبرمى به اصل «مدارا و تفاهم» دارد. مرد كه عهده‏دار مديريت زندگى مشترك است شديداً به اين اصل نيازمند است، و اين بستگى به سعه صدر و روح گذشت و فداكارى او دارد. البته براى ايجاد حُسن تفاهم، نياز به عناصر چندى است كه در ضمن روايات اين بخش، به آنها پرداخته خواهد شد؛ بعضى مربوط به مرد و قسمتى نيز مرتبط به زن و پاره‏اى نيز مشترك ميان آن دو است.

مسؤوليت روابط حسنه

28. امام صادق(ع):
رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً اَحْسَنَ فِيما بَيْنَهُ وَ بَيْنَ زَوْجَتِهِ، فَاِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ مَلَّكَهُ ناصِيَتَها وَ جَعَلَهُ الْقَيِّمَ عَلَيْها؛(2)
خدا رحمت كند مردى را كه ميان خود و همسرش را اصلاح نمايد، زيرا خداوند اختيارش را در دست او گذاشته و او را قيّم و سرپرست زن نموده است.
اين روايت، اشاره است به آيه شريفه «الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ على‏ بَعْضٍ و بِما اَنْفَقُوا مِنْ أمْوالِهِمْ»(3) كه اجمالاً نوعى قيمومت را براى مردان در فضاى روابط همسرى و خانوادگى قرار داده است. اينكه چارچوب و خاستگاه اين سرپرستى چيست، و مشخصاً در چه مسايلى مصداق مى‏يابد، موضوعى است كه در تفسير و مباحث فقهى بايد پى گرفت.

تقسيم كار

29. امام صادق(ع) از پدر بزرگوارش امام باقر(ع):
تَقاضى‏ عَليٌّ و فاطِمَةُ اِلى‏ رَسُولِ‏اللَّهِ(ص) في الْخِدْمَةِ، فَقَضى‏ عَلى‏ فاطِمَةَ بِخِدْمَةِ ما دُونَ الْبابِ وَ قَضى‏ عَلى‏ عَليٍّ بِما خَلْفَهُ. قال: فَقالَتْ فاطِمَةُ: فَلا يَعْلَمُ ما داخَلَني مِنَ السُّرُورِ إلاّ اللَّهُ بِإكْفائي رَسُولُ‏اللَّهِ تَحَمُّلَ رِقابِ الرِّجالِ؛(4)
على و فاطمه در مورد كارهاى خانه از رسول خدا(ص) تقاضاى دستورالعمل كردند. حضرت(ص) كارهاى داخل خانه را به عهده فاطمه گذاشت و كار بيرون را بر عهده على.
پس از آن فاطمه فرمود: خدا مى‏داند چقدر از اينكه رسول خدا بار دوش مردان را از من گرداند خوشحال شدم.
حضرت فاطمه(س) اين را مايه خوشحالى خود مى‏داند كه مسؤوليت مواجه‏شدن و هم‏صحبت‏شدن با مردان بيگانه در خارج از خانه را بر عهده ندارد. احتمالات ديگرى نيز در اين جمله داده شده است؛ از جمله اينكه مسرّت‏خاطر او به اين علت است كه رسول خدا(ص) او را در قبول مسؤوليت همسان و همانند مردان قرار داده است و كارهاى داخل را به او واگذار نموده است.

در جايگاه واقعى

30. على(ع) خطاب به فرزندش امام حسن(ع):
... وَ لا تُمَلِّكِ الْمرْأَةَ مِنْ اَمْرِها ما جاوَزَ نَفْسَها؛ فَإنَّ الْمَرْأَةَ رَيْحانَةٌ وَ لَيْسَتْ بِقَهْرِمانَةٍ وَ لا تَعْدُ بِكَرامَتها نَفْسَها وَ لا تُطْمِعْها في أَنْ تَشْفَعَ لِغَيْرِها؛ (5)
زن را در آنچه مربوط به او نيست صاحب اختيار مگردان، زيرا زن چون گياهى خوشبو است، و نه كارفرما و مسؤول خرج و خريد، و در گرامى داشتن او از آنچه مربوط به او است تجاوز مكن و او را به طمع نينداز كه شفاعت ديگرى كند.
زن درخت ستبرى نيست كه آسيب‏پذير نباشد. بايد جايگاه واقعى او را در زندگى شناخت چرا كه افراط و تفريط نسبت به او، آفاتى را به دنبال دارد. او بيش از هر چيز نياز به مهربانى و عطوفت دارد، حتى بسيارى مواقع، رفتار عطوفت‏آميز در او بيشتر تأثير دارد تا استدلال، چه رسد به خشونت!

يك زن برابر هزار مرد!

31. امام صادق(ع):
اَلإمْرَأَةُ الصّالِحَةُ خَيْرٌ مِنْ اَلْفِ رَجُلٍ غَيْرِ صالِحٍ وَ اَيُّما امْرَأَةٍ خَدَمَتْ زَوْجَها سَبْعَةَ اَيّامٍ اَغْلَقَ اللَّهُ عَنْها سَبْعَةَ اَبْوابِ النّارِ وَ فَتَحَ لَها ثَمانِيَةَ اَبْوابِ الْجَنَّةِ، تَدْخُلُ مِنْ اَيُّها شاءَتْ؛ (6)
زن شايسته از هزار مرد ناشايست بهتر است؛ و هر زنى كه هفت روز به شوهرش خدمت كند، خداوند درهاى هفتگانه آتش را به روى او مى‏بندد و هشت در بهشت را براى او مى‏گشايد و او از هر درى كه بخواهد، وارد مى‏شود.

كارگزار الهى

32. امام صادق(ع):
خَيْرُ نِسائِكُمْ، الطَّيِّبَةُ الرِّيحُ، الطَّيِّبَةُ الطَّبِيخُ، الّتي إذا أَنْفَقَتْ أَنْفَقَتْ بِمَعْرُوفٍ وَ إنْ اَمْسَكَتْ أمْسَكَتْ بِمَعْرُوفٍ. فَتِلْكَ عامِلٌ مِنْ عُمّالِ اللَّهِ وَ عامِلُ اللَّهِ لا يَخِيبُ وَ لا يَنْدَمُ؛ (7)
بهترين زنان شما، زن خوشبو و با دست‏پخت خوب است آن زنى كه اگر انفاق (خرج) كند به نيكى انفاق (خرج) كند و اگر انفاق (خرج) نكند نيز به نيكى نكند. پس اين زن عاملى از كارگزاران خداوند است و كارگزار خدا نه ناكام و نا اميد مى‏شود و نه پشيمان.

يك ليوان آب

33. امام صادق(ع):
ما مِنْ اِمْرَأَةٍ تَسْقي زَوْجَها شَرْبَةً مِنْ ماءٍ اِلاّ كانَ خَيْراً لَها مِنْ عِبادَةِ سَنَةٍ، صِيامَ نَهارِها وَ قِيامَ لَيْلِها وَ يَبْنِي اللَّهُ لَها بِكُلِّ شَرْبَةٍ تَسْقي زَوْجَها مَدِينَةً في الْجَنَّةِ وَ غَفَرَلَها سِتِّينَ خَطِيئَةً؛ (8)
هيچ زنى نيست كه جرعه‏اى آب به همسرش بدهد مگر اينكه اين كار براى او از عبادت يك سال كه روزهايش روزه باشد و شبهايش به عبادت بايستد بهتر است، و خداوند به پاداش هر جرعه آبى كه به همسرش مى‏دهد، براى او در بهشت شهرى مى‏سازد و شصت خطا از خطاهاى او را مى‏بخشد.
اگر زن به خدمات و كارهايى كه داخل منزل براى شوهر و فرزندانش مى‏كند با اين بينش بنگرد كه به واسطه آنها مى‏تواند كسب رضاى خداى متعال نمايد و خانه، زمينه‏اى است براى اظهار بندگى و عبوديت بيشتر، و از جانب ديگر، شوهر نيز به واقع اين را بپذيرد كه نوع زحماتى كه همسرش در خانه متحمل مى‏شود مسؤوليتى الزامى براى او نيست، قدم بسيار بزرگى در راه حسن‏تفاهم برداشته شده است. در جهت تأكيد بيشتر بر اين عنصر اساسى، به حديث ديگرى در همين زمينه توجه شود.

مرحمت الهى و زحمات زن

34. امام صادق(ع):
سَأَلَتْ اُمُ‏سَلَمَة رَسُولَ‏اللَّه(ص) عَنْ فَضْلِ النِّساءِ في خِدْمَةِ اَزْواجِهِنَّ فقالَ: اَيُّما امْرَأَةٍ رَفَعَتْ مِنْ بَيْتِ زَوْجِها شَيْئاً مِنْ مَوْضِعٍ اِلى‏ مَوْضِعٍ تُرِيدُ بِهِ صَلاحاً إلاّ نَظَرَ اللَّهُ إلَيْها وَ مَنْ نَظَرَ اللَّهُ اِلَيْهِ لَمْ‏يُعَذِّبْهُ.
فقالَتْ اُمُّ سَلَمَة رَضِي اللَّهُ عَنْها: زِدْني في النِّساءِ الْمَساكِينِ مِنَ الثَّوابِ بِأَبي اَنْتَ وَ اُمِّي.
فقالَ(ص): يا اُمَ‏سَلَمَة! اِنَّ الْمَرْأَةَ اِذا حَمَلَتْ كانَ لَها مِنْ الأَجْرِ كَمَنْ جاهَدَ بِنَفْسِهِ وَ مالِهِ في سَبِيلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، فَاِذا وَضَعَتْ قِيلَ لَها: قَدْ غُفِرَ لَكِ ذنْبُكِ فَاسْتَأْنِفي الْعَمَلَ. فَاِذا أَرْضَعَتْ فَلَها بِكُلِّ رَضْعَةٍ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مِنْ وُلْدِ إسْماعِيلَ؛(9)
امّ‏سلمه در باره ارزش زنان در خدمتگزارى به همسرانشان از پيامبر(ص) پرسيد؛ حضرت(ص) فرمود:
هر زنى كه در خانه شوهرش، چيزى را با هدف خير و صلاح، از جايى برداشته به جاى ديگر بگذارد، خداوند به او توجه و نظر مى‏كند، و هر كس كه خداوند به او توجه كند عذابش نخواهد كرد.
ام‏سلمه گفت: پدر و مادرم فدايت! در باره ثواب و پاداش زنان بيچاره، بيشتر برايم بازگو كن.
حضرت(ص) فرمود: اى ام‏سلمه! همانا زن هنگامى كه باردار مى‏شود اجرى همانند اجر كسى كه با جان و مالش در راه خداى عزّ و جل جهاد كرده است خواهد داشت. و آنگاه كه وضع حمل كرد، به او گفته مى‏شود: گناهت بخشيده شد، پس عمل را از سر گير. و آنگاه كه شير مى‏دهد، در مقابل هر بار شير دادن، پاداش آزاد نمودن يك بنده از فرزندان اسماعيل را خواهد داشت.

در تنگنا قرار نده!

35. پيامبر اكرم(ص):
أَلا وَ أَيُّما امْرَأَةٍ لَمْ‏تَرْفَقْ بِزَوْجِها وَ حَمَلَتْهُ على‏ ما لايَقْدِرُ عَلَيْهِ وَ ما لايَطِيقُ لَمْ‏تُقْبَلْ مِنْها حَسَنَةٌ وَ تَلْقَى اللَّهَ وَ هُوَ عَلَيْها غَضْبانٌ؛ (10)
آگاه باشيد هر زنى كه با شوهر خود مدارا نكند و او را به چيزى وا دارد كه قدرت و توان آن را ندارد، هيچ كار نيكى از او قبول نخواهد شد و در حالى خدا را ملاقات خواهد كرد كه خداوند بر او خشمناك است.
در نظر گرفتن موقعيت شوهر و وضعيت درآمد او و نيازهاى ضرورى زندگى توسط زن، نقش مفيدى در ايجاد تفاهم ميان آن دو خواهد داشت. نمونه بعدى را از زندگى صميمانه و افتخارآميز اميرالمؤمنين على(ع) و فاطمه زهرا(ع) مى‏خوانيم.

در آنجا كه توحيد حاكم است

36. امام باقر(ع):
إنَّ فاطمةَ(ع) ضَمِنَتْ لِعَلِيٍ(ع) عَمَلَ الْبَيْتِ وَ الْعَجِينَ وَ الْخُبْزَ وَ قَمَّ الْبَيْتِ، وَ ضَمِنَ لَها عَليٌّ(ع) ما كانَ خَلْفَ الْبابِ: نَقْلَ الْحَطَبِ وَ أَنْ يَجي‏ءَ بِالطَّعامِ. فَقالَ لَها يَوْماً: يا فاطِمَةُ! هَلْ عَنْدَكِ شَي‏ءٌ؟
قالَتْ: وَ الّذي عَظَّمَ حَقَّكَ، ما كانَ عِنْدَنا مُنْذُ ثَلاثَةِ أيّامٍ شَيْ‏ءٌ نَقْرِيكَ بِهِ.
قالَ: أَفَلا أَخْبَرْتِني؟
قالَتْ كانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) نَهاني أَنْ أَسْأَلَكَ شَيْئاً فَقالَ: لاتَسْأَلِينَ ابْنَ‏عَمِّكِ شَيْئاً؛ إنْ جاءَكِ بِشَي‏ءٍ عَفْوٌ وَ إلاّ فَلا تَسْأَلِيْه ...؛(11)
فاطمه(ع) كار منزل و خمير كردن و نان پختن و نظافت خانه را براى على(ع) به عهده گرفت، و على(ع) نيز كارهاى خارج از منزل را براى او به عهده گرفت؛ كارهايى چون آوردن هيزم و خوراكى. پس از آن روزى به او فرمود: اى فاطمه! آيا در خانه چيزى دارى؟
فرمود: سوگند به آنكه حق تو را عظمت بخشيد، از سه روز قبل چيزى نزد ما نبوده كه تو را با آن پذيرايى كنيم.
فرمود: پس چرا به من خبر ندادى؟
فرمود: رسول خدا(ص) مرا باز داشته بود كه از تو چيزى درخواست كنم، چرا كه او فرمود: از پسرعمويت چيزى درخواست نمى‏كنى، اگر چيزى برايت آورد كه فضل و بخششى است و اگر نياورد، از او درخواست نكن ....
روشن است كه تأمين مخارج زن و فرزند بر عهده مرد است، ولى چه زيباست كه زن نيز به شرايط همسرش، بخوبى توجه كند، زيرا براى مردى كه همسرى وظيفه‏شناس و دلسوز به حال خانواده‏اش است، القاى اين امر كه اينها وظيفه تو است و چاره‏اى جز انجام دادن آنها ندارى، نوعاً ناگوار و مضرّ به صفا و دلگرمى ميان آن دو است. زن مى‏تواند با احساس همدردى با همسرش، بسيارى از نگرانيها و ناراحتيهاى او را كاهش دهد. به روايت بعدى در اين زمينه توجه كنيد.

اين هم از كارگزاران خداوند است

37. شيخ صدوق:
جاءَ رَجُلٌ اِلى‏ رَسُولِ اللَّهِ(ص) فَقالَ: إنَّ زَوْجَةً لي إذا دَخَلْتُ تَلَقَّتْني وَ إذا خَرَجْتُ شَيَّعَتْني وَ إذا رَأَتْني مَهْمُوماً قالَتْ لي: وَ ما يُهِمُّكَ؟ إنْ كُنْتَ تَهْتَمُّ لِرِزْقِكَ فَقَدْ تَكَفَّلَ لَكَ بِهِ غَيْرُكَ وَ اِنْ كُنْتَ تَهْتَهمُّ لأَمْرِ آخِرَتِكَ فَزادَكَ اللَّهُ هَمّاً.
فَقالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): إنَّ لِلّهِ عُمّالاً وَ هذِهِ مِنْ عُمّالِهِ. لَها نِصْفُ اَجْرِ شَهِيدٍ؛(12)
مردى به حضور رسول خدا(ص) آمد و عرض كرد: من همسرى دارم كه وقتى داخل منزل مى‏شوم به استقبال من مى‏آيد و آنگاه كه خارج مى‏گردم، مرا مشايعت مى‏كند و هنگامى كه مرا غمگين مى‏بيند به من مى‏گويد: چه چيز باعث ناراحتى تو است؟ اگر به علت خرجى و درآمدت نگرانى، كه خداوند تأمين آن را به عهده گرفته است، و اگر اندوهت به خاطر امر آخرتت هست، خداوند اين اهتمام و غمت را افزون كند.
پيامبر اكرم(ص) فرمود: براى خداوند كارگزارانى است، و اين زن جزء كارگزاران او است. براى او نصف پاداش يك شهيد است.
همسرى كه سعى در كاستن نگرانيهاى شوهرش در امور مادى دارد و بالعكس، در امور معنوى و اخروى، جوياى اهتمام و نگرانى بيشتر همسر خود است، بواقع عاملى از كارگزاران الهى است، ولى توقع اينكه همه زنان، از چنين روحيه‏اى در حدّ بالا برخوردار باشند موجب بروز مشكلاتى در زندگى خواهد شد و به طور كلى، توجه به ظرفيت و كشش افراد در پذيرش حق و مسؤوليت‏پذيرى، امرى لازم است. روايت بعدى گرچه ممكن است براى برخى گران آيد ولى گوياى همين واقعيت است.

بايد تحمل كرد

38. امام صادق(ع):
اِنَّ اِبْراهِيمَ(ع) شَكا اِلَى‏ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ما يَلْقى‏ مِنْ سُوءِ خُلْقِ سارَةَ، فَأَوْحى‏ اللَّهُ تَعالى‏ اِلَيْهِ اِنَّما مَثَلُ الْمَرْأَةِ مَثَلُ الضِلْعِ الْمُعْوَجِّ، اِنْ اَقَمْتَهُ كَسَرْتَهُ وَ انْ تَرَكْتَهُ اسْتَمْتَعْتَ بِهِ؛ اِصْبِرْ عَلَيْها؛(13)
حضرت ابراهيم(ع) از بداخلاقى همسرش ساره به خداوند عز و جل شكوه برد. خداوند تعالى به او وحى كرد كه مثال زن، مثال استخوان كج دنده است كه اگر آن را راست كنى شكانده‏اى؛ ولى اگر آن را رها كنى از آن استفاده مى‏كنى. از اين‏رو نسبت به او صبر پيشه كن.
مرحوم شيخ صدوق نزديك به همين مضمون را آورده است با اين اضافه:
قُلْتُ: مَنْ قالَ هذا؟
فَغَضِبَ. ثُمَّ قالَ: هَذا وَاللَّهِ قَوْلُ رَسُولِ اللَّهِ(ص)؛(14)
شخص راوى مى‏گويد: عرض كردم: چه كسى اين را گفته؟!
حضرت(ع) از اين گفته ناراحت شد. سپس فرمود: «به خدا سوگند اين گفته رسول خدا(ص) است!»
مفاد اين روايت كه در برخى روايات مشابه نيز آمده است نكته راهگشا و بااهميتى را در زندگى زناشويى يادآور مى‏شود و آن اينكه مرد نبايد همواره تلاش كند كه همسرش نيز در همه امور مانند او باشد. هر كدام شرايط و علايق و عادات خاص خود را دارند. توقع اينكه زن، عيناً همان را بخواهد كه شوهر مى‏خواهد و همان طور باشد كه همسرش مى‏پسندد، توقعى بيجا و مايه زحمت و دردسر است. نبايد در همه جزئيات زندگى و رفتار و اخلاق زن دخالت كرد. در بسيارى از موارد بايد او را به حال خود گذاشت و از دخالت بيجا در امور مربوط به زن پرهيز كرد. بنابراين تشبيه به «دنده كج» به معناى كاستن از كرامت انسانى زن نيست، چرا كه استخوان دنده چنان كه در خود روايت نيز اشاره شده بايد به همين شكل باشد، بلكه به اين منظور است كه بايد واقعيت و ظرفيت او را در نظر گرفت و بيش از كشش و توان او توقع نداشت.
رواياتى كه در تفسير آيه شريفه «يا اَيُّها الّذينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْليكُمْ ناراً وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ»(15) وارد شده تأكيدى است بر موضوع فوق، از جمله حديث بعدى.

اگر گوش نكردند

39. شيخ صدوق:
سُئِلَ الصّادِقُ(ع) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «قُوا اَنْفُسَكمْ وَ اَهْلِيكُمْ ناراً» كَيْفَ نَقِيهِنَّ؟
قالَ: تَأْمُرُونَهُنَّ وَ تَنْهَوْنَهُنَّ.
قِيلَ لَه: اِنّا نَأْمُرهُنَّ وَ نَنْهاهُنَّ فَلا يَقْبَلْنَ.
قالَ: اِذا اَمَرْتُمُوهُنَّ وَ نَهَيْتُمُوهُنَّ فَقَدْ قَضَيْتُمْ ما عَلَيْكُم؛(16)
از امام صادق(ع) در باره اين فرمايش خداى عز و جل «خودتان و بستگانتان را از آتشى كه آتش‏گيره آن، بدنهاى مردم و سنگهاست نگه داريد» سؤال شد كه چگونه آنها را از آتش نگه داريم؟
فرمود: آنان را امر و نهى كنيد.
به حضرت گفته شد: ما آنها را امر و نهى مى‏كنيم ولى نمى‏پذيرند.
فرمود: هنگامى كه شما آنها را امر و نهى كرديد وظيفه‏اى را كه بر عهده‏تان است انجام داده‏ايد.
در پايان اين بخش، به حديثى در زمينه صبر و تحمل زن و شوهر، نسبت به يكديگر توجه مى‏كنيم؛ بدان اميد كه اين مجموعه بتواند گامى در جهت تحكيم پيوندهاى مشترك ميان آن دو باشد.

تحمّل يكديگر

40. پيامبر اكرم(ص):
مَنْ صَبَرَ عَلى‏ سُوءِ خُلْقِ امْرَأَتِهِ اَعْطاهُ اللَّهُ مِنَ الاَجْرِ ما اَعْطاهُ داوُدَ(ع) عَلى‏ بَلائِهِ، وَ مَنْ صَبَرَتْ عَلى‏ سُوءِ خُلْقِ زَوْجِها اَعْطاها مِثْلَ ثَوابِ آسِيَةَ بِنْتِ مُزاحِمٍ؛ (17)
مردى كه بر بداخلاقى زنش صبر و بردبارى كند، خداوند پاداشى را كه به داود(ع) به خاطر تحمل بلا و سختى عطا كرد به او مى‏دهد، و زنى كه بر بداخلاقى شوهرش شكيبايى به خرج دهد، خداوند همانند پاداش آسيه دختر مزاحم را (كه يكى از چهار زن مشهور و بزرگ جهان توحيد است) به او خواهد داد.
قم - پاييز 1368