1- بلد / 11 ـ 13: پس در آن گذرگاه سخت گام ننهاد.
و تو چه مى دانى كه آن گذرگاه سخت چيست ؟ آزادكردن بنده است .
2- انعام / 164: هيچ كس بار گناه ديگرى را بر دوش نمى كشد.
3- بـقـرة / 286: خـداونـد هـيچ كس را جز به اندازه گنجايشش تكليف نمى دهد.
درباره روايت ر.
ك :المستدرك : 2, 215.
4- سنن بيهقى : 1, 307.
5- انعام / 164.
6- صحيح مسلم : 2 / 264 ذيل حديث 23.
7- همان : 2, 642 / 25.
8- اگر درون كسى از شما از چرك پر باشد بهتر است از آن كه از شعر پر شود.
ر. ك : مسند احمد: 1, 177,صحيح بخارى : 8, 45, سنن ابى داوود: 4, 302 / 5009.
9- سنن ابى داوود: 4, 304 / 5015, المعجم الكبير: 4, 37 / 3580, الفردوس : 1, 152 / 550.
10- اگر درون كسى از شما از چرك و خونى پر باشد بهتر است تا آن كه از شعر هجو پر شود.
ر. ك : فتح البارى : 10, 452.
11- صحيح بخارى : 1, 152, صحيح مسلم : 1, 566 و 567.
12- صحيح مسلم : 1, 571 / 295, مسند احمد: 6, 124, سنن نسائى : 1, 278 و 279.
13- صحيح بخارى : 1, 153.
14- يـعـنـى آن كـه شير دادن به بزرگسال نيز همانند شير دادن به خردسال سبب خويشاوندى مـى شـود.
بـرخى اين ديدگاه را با اين دو حديث نبوى نقد و رد كرده اند كه فرمود: لا رضاع بعد فطام (پس از بريدن از شير,خويشاوندى به شير دهى حاصل نيايد), و لا رضاع الا ما شد العظم و انبت اللحم (تنها شير دهى اثر داردكه استخوان استوار سازد و گوشت بروياند).
15- سنن بيهقى : 7, 459 ـ 460.
16- بقره / 233: مادران دو سال كامل كودكان خود را شير دهند.
17- احقاف / 15: آبستن او و از شير گشودن او سى ماه شود.
18- سنن بيهقى : 7, 442.
19- نساء / 20: و به كسى از آن زنان يك كيسه زر داده باشيد... .
20- سنن بيهقى : 7, 233.
21- مائده / 96: شكار خشكى تا زمانى كه در احرام باشيد برايتان حرام است .
حديث با تفاوت اندك نقل شده است از مسند احمد: 1, 100.
22- صحيح بخارى : 1, 56, صحيح مسلم : 1, 270 / 86.
23- همچنين , برخى از اصحاب راءى بر او انتقاد كردند.
ر. ك : مسند احمد: 5, 115.
24- تهذيب الاحكام : 1, 119 / 314.
25- سنن ترمذى : 1, 52 / 79.
26- فجر الاسلام : 217 و 218.
27- منهج نقد المتـن : 12, به نقل از ظهر الاسلام : 2, 130 ـ 133, مقدمه ابن خلدون : 9.
28- ظهر الاسلام : 2, 48.
29- نقد الحديث : 1, 431 ـ 432, دكتر حسين حاج حسن ط مؤسسه وفاء / بيروت .
30- رسـائل الشريف المرتضى , (المجموعة الاولى ), جوابات المسائل الطـرابلسيات الثالثة , مساءله 13 ص 410.
31- سنن ابى داوود: 1, 222 / 840, سنن دارمى : 1, 303, مسند احمد: 2, 381.
32- صحيح بخارى : 1, 81, صحيح مسلم : 2, 873 / 119.
33- سنن دارمى : 1, 243, صحيح بخارى : 1, 82, با تفاوت اندك .
34- مسلم , نسائى , احمد, و همچنين بخارى در التاريخ الكبير اين حديث را آورده اند.
35- اعراف / 54, يونس / 3, هود / 7, فرقان / 59, سجده / 4, حديد / 4, ق / 38.
36- ضحى الاسلام : 3, 85.
37- منهج نقد المتن : 23.
38- صحيح مسلم : 1, 15.
39- اعلام الموقعين : 1, 61.
40- اثر الاختلاف فى القواعد الاصولية فى اختلاف الفقهاء: 36 و 37.
41- مقصود احاديثى است كه درباره چگونگى وضوى پيامبر(ص ) در صحاح و مسانيد آمده است .
42- نـمـاز تـنها به وضو برپاست .
ر.ك : سنن ابى داوود: 1, 16 / 59, سنن ابن ماجه : 1, 100 / 271 ـ 274,صحيح مسلم : 1, 204, ب 2 , مسند الامام زيد: 68.
43- وضـو نـيـمـى از ايـمان است .
ر.ك : كنز العمال : 9, 288, 26044, و ص 316 / 26200, صحيح مسلم : 1,203 / 1 , مسند احمد: 4, 260 با تفاوتى اندك .
44- اين دو شيوه يا اين دو مكتب همان است كه امروز ميان مذهبهاى چهارگانه اهل سنت از يك سوى ومذهب فقهى شيعه از سوى ديگر مى بينيم .
45- فان تنازعتم في شي ء فردوه الى اللّه والرسول .
نساء / 58.
46- مناهج الاجتهاد فى الاسلام : 144.
47- سنن نسائى : 1, 80 , صحيح مسلم : 1, 204 / 3, سنن بيهقى : 1, 53, 68.
48- سنن نسائى : 1, 71 , صحيح مسلم : 1, 210 / 171, سنن بيهقى : 1, 50, 59.
49- سنن دار قطنى : 10, 96 / 5, سنن بيهقى : 1, 64.
50- سنن بيهقى : 1, 68.
51- شرح معانى الاثار: 1, 34 / 156.
52- سنن ابن ماجه : 1, 156 / 460, سنن بيهقى : 1, 44, شرح معانى الاثار: 1, 35 / 161.
53- كنز العمال : 9, 476 / 27042.
54- كنز العمال : 9, 429 / 26822, شرح معانى الاثار: 1, 35 / 162.
55- مائده / 89.
56- موطاء مالك : 1, 297 / 29.
57- موطاء مالك : 1, 296 / 28, صحيح بخارى : 3, 41, صحيح مسلم : 2, 781 / 81.
58- همانند ناصر للحق , از پيشوايان مذهب زيدى , و داوود بن على ظاهرى و برخى ديگر.
59- همانند حسن بصرى , ابوعلى جبائى , ابن جرير طبرى و برخى ديگر.
60- تفسير عياشى : 1, 297 / 46.
61- براى آگاهى از آنچه از صحابه و اءهل بيت در اين باره روايت شده است , ر.
ك : التفسير الكبير: 11, 163,الانساب سمعانى : 5, 405, مقاتل الطالبيين : 468, مسند الامام زيد: 75.
62- الدر المنثور: 2, 263.
63- براى نمونه ر.
ك : صحيح مسلم : 3, 646 / 241 , حلية الاولياء: 4, 322, مجموعه طه حسين : 4, 51 و164.
64- صحيح بخارى : 1, 52, صحيح مسلم : 1, 204 / 3.
65- كنز العمال : 9, 443 / 26890.
66- صحيح مسلم : 1, 207 / 8, از همو در كنز العمال : 9, 423 / 26797.
67- براى نمونه ر.
ك : كنز العمال : 9, 436 / 26863.
68- از اين پس شما دو اصطلاح را فراروى خواهيد داشت : يـك : وضـوى بـا سـه بار شستن اعضا و نيز شستن سر و پا به جاى مسح , يعنى همان شيوه وضوى عثمان .
دو: وضوى با دوبار شستن اعضا و با مسح سر و پا يعنى وضوى مخالفان عثمان .
و ما چنان كه در بخش پايان همين كتاب با جزئيات موضوع آشنا خواهيد شد ـ اين دو اصطلاح را از گواه گرفتن صحابه بر دو شيوه وضو از سوى خليفه برگرفته ايم .
69- المصنف : 1, 18 / 4.
70- كنز العمال : 9, 432 / 26837.
71- سنن ترمذى : 1, 34 ذيل حديث شماره 48.
72- تـحـفـة الاحـوذى لـشرح الترمذى : 1, 136.
چنانچه در مجمع الزوائد هيثمى : (1, 233) ذكر شـده ,روايـت كـرده , و احـتمال دارد حديث عايشه همان باشد كه نسائى در سنن : (1, 72) آورده است .
73- در فصل وضو و سنت نبوى به بررسى اين احاديث مى پردازيم .
74- در فصل وضو و سنت نبوى به بررسى اين احاديث مى پردازيم .
75- ايـن تـسـلـسـل را از كـتـاب (اسماء الصحابة الرواة و ما لكل واحد منهم من العدد) ابن حزم اندلسى برگرفته , اما تعداد روايات هر كدام در مساءله وضو را خود جسته ايم .
76- حـديـث او دربـاره انـدازه زيـنت مؤمن و نيز چگونگى وضو را در فصل وضو در كتاب و لغت خواهيدخواند.
77- آن گـونـه كـه عـمـر بن خطاب با صبيع بن عسل حنظلى عراقى چنين برخورد كرد.
ر. ك : الاصابة : 165,سنن دارمى : 146, البدع : ابن وضاح : 69, حقيقة البدعة غامدى : 1, 114.
78- آن سان كه ابن عباس در برخورد با خوارج از اين شيوه بهره جست .
ر. ك : البداية و النهاية : 7, 297,جامع بيان العلم و فضله : 2, 126.
79- در اين باره ر.
ك : تاريخ الطبرى : 4, 318 الكاسل فى التاريخ : 3, 137, البداية و النهاية : 7, 173.
80- ر. ك : انساب الاشراف : 5, 48و41, شرح ابن ابى الحديد: 3, 47,49,50.
81- انساب الاشراف : 5, 55.
82- تاريخ الطبرى : 4, 398, الكامل التاريخ : 3, 181, البداية والنهاية : 7, 224, المنتظم : 4, 338.
83- آن سان كه بر كبوتر پرانها سخت گرفت , در اين باره ر.
ك : تاريخ الطبرى : 4, 398, الكامل فى التاريخ :3, 181, البداية والنهاية : 7, 224, المنتظم : 4, 338.
84- تاريخ طبرى 4: 400.
85- ازاين درمى يابيم كه خليفه ـ بر خلاف آنچه انتظار بود ـ عامه مردم را به يارى خويش نخواند, بـلكه اندك كسانى را به يارى طلبيد كه مى توانستند بذر اين انديشه جديد را بپاشند و آن را يارى دهند.
اين هم روشن است كه گواه آوردن شمارى اندك با گواه آوردن در حضور همه مردمان و به يارى طلبيدن جمعى محدود با به يارى طلبيدن همه مردم متفاوت است .
86- بـلكه حتى هيچ واكنشى هم از اين گروه در برابر آنان كه وضويى به شيوه ديگر داشتند نقل نشده است .
87- كنزالعمال : 9, 441 / 26883, به نقل از سنن دار قطنى : 1, 85 /9.
88- سنن بيهقى : 1, 62و63.
89- در حاشيه صحيح مسلم : (1, 270) آمده است ... المقاعد: گفته شده مقاعد دكانهاى عثمان است .
گفته شده پله است , و گفته شده جايى است در نزديك مسجد كه در آنجا براى رسيدگى به كارهاى مردم ووضو و همانند آن مى نشست .
90- سنن دار قطنى : 1, 91/ 4
91- سنن دارقطنى : 1, 93 / 8
92- كنزالعمال : 9, 441 / 26883, سنن دارقطنى : 1, 85 / 9.
93- كنز العمال : 9, 441/26883, سنن دارقطنى : 1, 85/ 9
94- كنز العمال : 9, 424 / 26800
95- كنز العمال : 9, 424 / 26802.
96- همان : 9, 442 / 26885 و 26887.
97- كنز العمال : 9, 436 / 26863
98- همان : 9, 439/ 26872
99- همان : 9, 442 / 26886.
100- بـرخى از روايتهاى حاكى از اين مساءله كه در صحاح و مسانيد آمده و اغلب آنها هم از طريق حـمـران است پيشتر گذشت .
از آن جمله است روايتهاى كنز العمال : 9, 436 / 26863 و 9: 442 / 26886.
101- نـهج البلاغه : خ 159, البداية و النهاية : 7, 175, انساب الاشراف : 5, 60, الكامل فى التاريخ : 3, 151,المنتظم : 5, 45.
102- تاريخ طبرى :4, 336.
103- انساب الاشراف : 5, 30 و 35, شرح ابن ابى الحديد: 3, 17, الطبقات الكبرى : 3, 64.
104- شرح ابن ابى الحديد: 1, 199و200.
105- تاريخ طبرى : 4, 405.
106- مروج الذهب : 2, 333.
107- براى نمونه ر.
ك : الفتنة الكبرى : 1, 147.
108- اقـطـاع به معناى مطلق واگذارى اراضى بدون مالك و يااباحه تصرف در اين گونه اراضى است كه گاه ملكيت را نيز در پى مى آورد و به معناى تمليك است و گاه ملكيت در پى نمى آورد و صرفا به معناى اباحه است ـ م .
109- تاريخ المدينه : 3, 1019 ـ 1023.
110- تاريخ طبرى : 4, 365.
111- همان : 4, 557.
112- الكامل فى التاريخ : 3, 167.
113- تاريخ طبرى : 4, 283.
114- كامل ابن اثير: 3, 113 ـ 114.
115- در انـسـاب الاشـراف : (5, 37) آمده است كه گوينده اين سخن عتاب بن علاق بود, نه ابن مسعود.
116- ر. ك : انساب الاشراف : 5, 34 ,الامامة و السباسة : 1, 37, تاريخ طبرى : 4, 276, صحيح مسلم : 3,1331/38.
117- انـسـاب الاشـراف : 5, 25, 28, 40, تـاريـخ طـبرى : 4, 322 و 323, شرح ابن ابى الحديد: 3, 21و35,الكامل فى التاريخ : 3, 137ـ141.
118- انساب الاشراف : 5, 39, المنتظم : 5, 7 و 8.
119- المصنف : 2, 48 / 3.
120- المصنف : 2, 48 / 4.
121- انساب الاشراف : 5, 39, تاريخ طبرى : 4, 268.
122- انساب الاشراف : 5, 39.
123- تاريخ طبرى : 4, 267.
124- المعارف : 112.
125- انساب الاشراف : 5, 25, الامامة و السياسه : 1, 35.
126- انساب الاشراف : 5, 29.
127- الفتوح ابن اعثم و كتاب الملاحم و الفتن بحارالانوار.
128- دو مـنـبـع پـيشين در الامامة و السياسة : (1, 40) چنين آمده است : طلحه در پاسخ عثمان هنگامى كه ازنو گواهى خواست گفت : زيرا تو تغيير داده اى و ديگرگون كرده اى .
129- شرح ابن ابى الحديد: 9, 36 .
130- انساب الاشراف : 5, 36.
131- انساب الاشراف : 5, 36 , شرح ابن ابى الحديد: 3, 42 حلية الاولياء: 1, 138, با تفاوتى اندك .
132- وقعة صفين : 319.
133- وقعة صفين : 338, شرح ابن ابى الحديد: 8, 22.
134- انساب الاشراف : 5, 59.
135- الامامة و السياسة : 1, 48.
136- تاريخ طبرى : 5, 43 به نقل از وقعه صفين .
137- انساب الاشراف : 5, 46, الفتوح : 1, 40.
138- انساب الاشراف : 5, 45, الامامة و السياسة : 1, 38.
139- انساب الاشراف : 5, 48, شرح ابن ابى الحديد: 3, 49, الفتوح : 1, 64.
140- انساب الاشراف : 5, 48.
141- المختصر فى اخبار البشر: 1, 172.
142- شرح ابن ابى الحديد: 3, 9.
143- نعثل مردى يهودى بود با ريشى بلند كه در مدينه مى زيست .
144- او مى گفت : نعثل را بكشيد كه كافر شده است .
ر. ك : الفتوح : 1, 64.
145- الـطـبـقـات الـكـبرى : 3, 73 , البداية و النهاية : 7, 193 , الكامل : 3, 178 , انساب الاشراف : 5,82و92و98 , شرح ابن ابى الحديد: 2, 157 , الامامة و السياسة : 1, 44 , نزديك به همين مضمون .
146- انساب الاشراف : 5, 42.
147- انساب الاشراف : 5, 53, شرح ابن ابى الحديد: 3, 55.
148- شرح ابن ابى الحديد: 1, 196.
149- تاريخ طبرى : 4, 230.
150- انساب الاشراف : 5, 57, الفتوح : 1, 6.
151- انعام /151.
152- مائده / 32.
153- نساء/93.
154- تاريخ طبرى : 4, 339.
155- همان : 4, 267.
156- همان : 4, 273.
157- همان : 4, 273.
158- همان : 4, 245.
159- همان 4 : 274.
160- همان : 4, 251, الكامل فى التاريخ : 3, 87, المنتظم : 4, 360.
161- به جلد پنجم انساب الاشراف رجوع كنيد.
162- تاريخ طبرى : 4, 268.
163- حلية الاولياء 1 : 57.
164- سنن دارمى : 1, 176, سنن بيهقى : 1, 53 , 56 و 58.
165- صحيح بخارى : 1, 51.
166- در ايـن روايت عبارت توضاء مثل وضوئى و در صحيح بخارى : (1, 51) توضاء نحو وضوئى آمده است .
167- در ايـن روايـت عبارت من توضاء مثل وضوئى و در صحيح بخارى : (1, 51) عبارت توضاء نحووضوئى آمده است .
168- سنن ابى داوود: 1, 106 , سنن بيهقى : 1, 48 , سنن نسائى : 1, 64.
169- سنن نسائى : 1, 65 , سنن بيهقى : 1, 48.
170- سنن بيهقى : 1, 47.
171- صحيح مسلم : 1, 205 , سنن بيهقى : 1, 68.
172- سنن دار قطنى : 1, 83/14 , صحيح مسلم : 1, 205.
173- صحيح مسلم : 1, 207.
174- سنن بيهقى 1 : 79 , سنن ابى داوود 1 : 33/135.
175- سنن ابن ماجه : 1, 146/422.
176- الفتوح : 1, 11 , شرح ابن ابى الحديد: 3, 57.
177- الكامل : 3, 104 , البداية و النهاية : 7, 228.
178- سنن بيهقى : 3, 144 , البداية و النهاية : 7, 228.
179- همين دو ماءخذ.
180- الطبقات : 4, 227 , انساب الاشراف : 5, 56.
181- در انـسـاب الاشـراف : 5, 57 و شـرح ابـن ابى الحديد: 3, 28, آمده است كه عبدالرحمن بن عـوف وصيت كرده بود پس از مرگ عثمان بر او نماز نخواند.
از همين روى نيز زبير يا سعد بن ابى وقاص بر وى نماز خواندند.
او پيشتر هنگامى كه برساخته هاى پياپى عثمان را ديده بود سوگند ياد كـرده بـود كه هرگز باعثمان سخن نگويد.
ابن مسعود نيز چنين وصيتى كرد.
ر. ك : شرح ابن ابى الحديد: 3, 42.
182- تاريخ المدينة المنورة : 3, 1052.
183- انساب الاشراف : 5, 36.
184- همان : 5, 90.
185- شرح ابن ابى الحديد: 3, 27 و 28, انساب الاشراف : 5, 57.
186- شرح ابن ابى الحديد: 3, 28.
187- تاريخ طبرى : 4, 367 , الكامل فى التاريخ : 3, 168.
188- مائده /44.
189- شرح ابن ابى الحديد: 3, 51.
190- اين حديث پيشتر گذشت .
191- ر. ك : زاد المعاد, باب صلاته فى السفر.
ابن حجر گفته است : عثمان و عايشه براى كار خود توجيهى بيان داشته اند كه ديگر صحابه در آن با ايشان مخالفت كرده اند.
192- كنز العمال : 8, 238/22720.
193- الموطاء: 1, 402/201.
194- سنن بيهقى : 3, 144.
195- ر. ك : كنز العمال : 8, 238/2272.
196- ر. ك : المحل : 4, 270 , صحيح مسلم : 1, 482/17.
197- ر. ك : سنن بيهقى : 3, 135 , احكام القران جصاص : 2, 254.
198- ر. ك : صحيح بخارى : 2, 53 , صحيح مسلم : 1, 481/15 , مسند احمد: 3, 190 , سنن بيهقى : 3, 136و 145 , مجمع الزوائد: 2, 155.
199- ر. ك : مسند احمد: 3, 159 , مجمع الزوائد: 2, 155.
200- ر. ك : الموطاء: 1, 402/201.
201- ر. ك : مجمع الزوائد: 2, 154.
202- فتح البارى : 2, 456.
203- تاريخ طبرى : 4, 267 , وقايع سال 29 , المنتظم : 5, 5.
204- ر. ك : سنن بيهقى : 3, 144 , الكامل فى التاريخ : 3, 104 , تاريخ طبرى : 4, 268.
205- الطبقات الكبرى : 5, 15 , انساب الاشراف : 5, 24.
206- سنن بيهقى : 8, 61 , الطبقات الكبرى : 5, 16 , تاريخ طبرى : 4, 239.
207- سنن بيهقى : 8, 61 و 62 , الطبقات الكبرى : 5, 15ـ17 , تاريخ طبرى : 4, 239.
208- سنن بيهقى : 8, 61 , شرح ابن ابى الحديد: 3, 60.
209- انساب الاشراف : 5, 24 , الطبقات الكبرى : 5, 17 , تاريخ طبرى : 4, 239 , الكامل فى التاريخ : 3, 75, در كـتـاب انـساب الاشراف آمده است : على (ع ) گفت : اين فاسق را قصاص كن كه كارى گران كرده است , اومسلمانى بيگناه را به قتل رسانده است .
210- تاريخ يعقوبى : 2, 163 و 164.
211- تاريخ طبرى : 4, 239 , الكامل فى التاريخ : 3, 75.
212- الطبقات الكبرى : 5, 16 , تاريخ طبرى : 4, 239.
213- الطبقات الكبرى : 5, 16 و 17 , به نقل از مطلب بن عبداللّه بن حنطب .
214- الطبقات الكبرى : 5, 17 , به نقل از زهرى .
در اين كتاب مى خوانيم : نظر مهاجران و انصار بر يك چيزقرار گرفت : عثمان را به قتل او ترغيب كنند.
215- الطبقات الكبرى : 5 : 15 , در اينجا مى خوانيم : مهاجران و انصار گرد آمدند و كردار عبيداللّه يـعـنـى قـتـل آنـان [مـتـهـمان به قتل عمر] را كارى گران دانستند و بر او سخت تاختند و او را نكوهيدند.
216- تاريخ يعقوبى : 2, 163 , الطبقات الكبرى : 5, 17 , شرح ابن ابى الحديد: 3, 60.
217- انساب الاشراف : 5, 33 به نقل از واقدى .
218- انـساب الاشراف : 5, 33 ـ 35.
بلاذرى خبر اين مخالفت را به چند طريق نقل و روايت كرده است .
219- همان .
220- همان , به نقل از ابى اسحاق و واقدى .
221- تاريخ طبرى : 4, 274 , سيره حلبى : 2, 284 , الكامل فى التاريخ : 3, 106 , تاريخ الخلفاء: 154.
222- انساب الاشراف : 5, 34 , به نقل از ابو مخنف و ديگران .
223- همان .
224- تاريخ طبرى : 4, 240 , الكامل فى التاريخ : 3, 76.
225- الكامل فى التاريخ : 3, 106 , تاريخ طبرى : 4, 277.
226- الام : 7, 321 , سنن بيهقى : 8, 33.
227- نبايد مسلمانى را به قصاص كافرى كشت .
228- نـيل الاوطار: 7, 151 , در اين كتاب آمده است : آنچه ازعمر براى ما روايت شده اين است كه وى درمساءله اى همانند اين , چنين نوشت كه قاتل را به قصاص مقتول بكشند, اما پس از آن نامه اى ديگرفرستادو در آن نوشت : او را نكشيد, بلكه او را به زندان افكنيد.
229- صـحيح بخارى : 9, 16 سنن دارمى : 2, 190 , سنن ابن ماجه : 2, 887/2658 , سنن نسائى : 8, 23 ,سنن بيهقى : 8, 28.
230- مـسـنـد احـمـد: 1, 119 و 122 , سنن ابى داوود: 4, 180/4530 , سنن نسائى : 8, 24 , احكام القرآن : 1,65, نيل الاوطار: 7, 150.
231- سنن بيهقى : 8, 29 , مسند احمد: 1, 122.
232- سنن بيهقى : 8, 30.
233- سنن ابن ماجه : 2, 888/26660.
234- سـنـن ابى داوود: 4, 181/4531 , مسند احمد: 2, 211 , سنن ترمذى : 2, 433/1434 , سنن ابن ماجه :2, 887/2659 , احكام القرآن جصاص : 1, 142 , نيل الاوطار: 7, 150.
235- احكام القرآن جصاص : 1, 142.
236- الام : 7, 322 , سنن بيهقى : 8, 29.
237- فتح البارى : 2, 361 , نيل الاوطار: 3, 362 , تاريخ الخلفاء: 164 و 165 , محاضرة الاوائل : 145.
238- الـمـوطـاء: 1, 179 ذيل حديث 5, مصنف ابن ابى شيبه : 2, 48/6 , تاريخ يعقوبى : 2, 162 , دو منبع اخير خطبه عثمان را نيز روايت كرده اند.
239- صـحيح بخارى : 2, 32 , صحيح مسلم : 2, 602/1 و 2 , سنن ابى داوود: 1, 297 / 1142 , سنن ابن ماجه : 1,406/1273 , سنن نسائى : 3, 184 , سنن بيهقى : 3, 296.
240- صـحـيـح بـخـارى : 2, 23 , صـحيح مسلم : 2, 605/8 , مسند احمد: 2, 38 , سنن ابن ماجه : 1,407/1276 , سنن ترمذى : 2, 21/529 , سنن نسائى : 3, 183 , سنن بيهقى : 3, 296 , الام : 1, 245 , در ايـن كـتاب آمده است : از عبداللّه بن عمر روايت شده است كه پيامبر, ابوبكر و عمر در عيدهاى قربان و فطر پيش از خطبه نماز مى گزاردند.
پس شافعى روايت كرده است كه معاويه خطبه را بر نماز پيش انداخت .
241- سنن ابن ماجه : 1, 406/1275 و 409/1288 , سنن بيهقى : 3, 296 و 297 , المدونة الكبرى : 1, 169, صحيح بخارى : 2, 32.
242- صـحـيـح بخارى : 2, 22 , صحيح مسلم : 2, 603/403 , سنن ابى داوود: 1, 297/1141 , سنن نسائى :3, 186, سنن بيهقى : 2, 296 و 298.
243- المدونه الكبرى : 1, 169.
244- سـنـن ابـن ماجه : 1, 410/1290 , سنن ابى داوود: 1, 300/1155 , سنن نسائى : 3, 185 ,سنن بيهقى :3, 301.
245- صحيح بخارى : 2, 33 , سنن نسائى : 3, 185.
246- تاريخ طبرى : 5, 43 , به نقل از وقعة صفين .
247- وقعة صفين : 338 و 339 , شرح ابن ابى الحديد: 8, 22.
248- وقعة صفين : 319 , طبرى و ابن اثير از همين كتاب نقل كرده اند.
249- كنز العمال : 9, 447/26907 , و همانند آن در صفحه 439 / حديث 26876 از ابى نضر, اما در ايـنـجا باعبارت : فتوضاء ثلاثا ثم قال : انشدكم (پس سه بار وضو گرفت و آنگاه گفت : شما را به خدا سوگندمى دهم ...).
250- سنن نسائى : 1, 69 و 70.
251- در گفتارهاى آينده با وضع اين گونه كسان آشنايى خواهيد يافت .
252- سنن ابى داوود: 1, 29 / 117 , كنز العمال : 9, 459/26967 با قدرى تفاوت .
253- در گفتارهاى آينده اثر حكومتهاى اموى و عباسى در گستراندن جعل و تحريف در حديث را بررسى خواهيم كرد.
254- در آينده با نامهاى اين كسان آشنا خواهيد شد.
255- سنن بيهقى : 1, 75 , كنز العمال : 9, 456/26949.
256- هـمـان كـه مـا بـه ايـن وضـوى كسى است كه در دين نوساخته اى به ميان نياورده است ترجمه اش كرديم ... ـ م .
257- به تفسير طبرى ذيل آيه وضو, و نيز به رساله شيخ مفيد و رساله كراجكى در اين باره رجوع كنيد.
258- الوضوء فى الكتاب و السنة : 40 , به نقل از مسند احمد: 1, 108 و 158.
259- مسند احمد: 1, 158 , كنز العمال : 9, 448/26908.
260- مـشاهده مى شود كه امام در پاسخ پرسش مردى كه حقيقت وضو را پرسيد, چنين سخن بر زبـان آورده است نه آن كه همانند خليفه سوم بى هيچ پرسشى رو به حمران كند و بگويد: كسانى دربـاره وضـو احاديثى ازپيامبر نقل مى كنند كه نمى دانم چيست , يا به ابن داره پيشنهاد كند كه وضـوى رسـول خـدا(ص ) را به او نشان دهد يا آن كه در باب الدرب و در نشستنگاهها بنشيند و صحابه را بخواند و در حضور آنان وضو بگيرد.
261- نجم / 3 و 4.
262- نساء/ 105.
263- المصنف : 1, 30/6 , سنن ابى داوود: 1, 42/164 , و همچنين در كنز العمال .
264- تاءويل مختلف الحديث : 1, 56.
265- سنن ابى داوود: 1, 42/164.
266- كنز العمال : 9, 442/26887 , از بغوى در مسند عثمان .
267- همان : 9, 442/26885 , سنن دار قطنى : 1, 92/5.
268- نساء/ 86.
269- در متن عربى روايت عبارت مسح يده و ذراعيه و وجهه و راءسه و رجليه آمده و در روايتى هـم كـه در چند سطر بعد خواهيد خواند عبارت فمسح بوجهه و ذراعيه آمده است .
در هر دوى اينها مقصود ازمسح براى دست و صورت شستن است , چرا كه همه مسلمانان بر وجوب شستن اين اعضاء اجماع دارنداما در مورد سر و پا واژه مسح بر همان معناى اصلى خود باقى مى ماند.
270- مسند احمد: 1, 139.
در تفسير ابن كثير: (2, 45) عبارتى نزديك به اين عبارت و در بخارى نيزبخشى از آن آمده است .
271- سنن بيهقى : 1, 75 , مسند احمد: 1, 123.
272- مسند احمد: 1, 144.
273- مسند احمد: 1, 153 , سنن بيهقى : 1, 75.
274- مسند احمد: 1, 102.
275- مـتـرجـم بـراى واژه احـداث نوساخته هاى دينى و براى مشتقات آن برابر نهاده به ميان آوردن نوساخته هايى در دين را به كار گرفته است .
276- معجم مقاييس اللغة : 2, 36.
277- الصحاح : 1, 278.
278- )تاج العروس : 5, 206 ـ در همين كتاب آمده است : اءحدثه , يعنى چيزى را آغاز كرد يا بدعت نهاد.
279- العين : 3, 177.
280- القاموس : 1, 170.
281- التكملة و الذيل صاغانى : 1, 357.
282- غريب الحديث ابن جوزى : 1, 195 و 196.
283- النهاية : 1, 351.
284- مـعـانـى الاخـبـار: 248/1 , و به نقل از آن در وسائل الشيعه : 1, 440 / ابواب وضوء: باب 31, حديث 25.
285- الكافى : 3, 27/8 ,به نقل از آن در وسائل الشيعه : 1, 437, ابواب وضوء باب 31, حديث 8.
286- به نمونه هايى از اين نقش آفرينى در بخش دوم كتاب آگاهى خواهيد يافت .
287- الغارات : 1, 244.
288- الامالى (در مجموعه مصنفات شيخ مفيد: 13, 276).
289- امالى طوسى : 29.
290- مستدرك الوسائل : 1, 306.
291- بحار الانوار: 77, 266.
292- همان : 77, 334.
293- سال وفات شيخ مفيد 413 و سال درگذشت شيخ طوسى 460 ه .ق است .
294- الفهرست : 313 , مقاله ششم , فن پنجم .
295- رجال طوسى : 451 / 73.
296- الفهرست طوسى : 4 / 7.
297- الجرح و التعديل : 2, 127/394.
298- ذكر اخبار اصفهان : 1, 187.
299- الانساب : 1, 511.
300- ميزان الاعتدال : 1, 62.
301- تفسير طبرى : 19, 75 , تفسير ابن كثير: 3, 581.
302- رجال نجاشى : 6/ 2
303- المراجعات : 306 , مراجعه 110, بخش دوم .
304- ريـاض الـسـالـكـين : 1, 100 , روضات الجنات : 8, 169 , قاموس الرجال : 8, 243 , شرح حال عبداللّه بن حسن .
305- السنة ما قبل التدوين : 358 , به نقل از تهذيب التهذيب : 2, 104.
306- روضه كافى : 62.
307- الفهرست طوسى : 88 / 369.
308- همان : 92/381.
309- همان : 93/382.
310- همان : 24/62.
311- همان : 96/402.
312- همان : 136/593.
313- همان : 124/552.
314- مسند احمد: 1, 57.
315- مـسـنـد احمد: 1, 67 , اين حديث بر اين فرضيه تاءكيد دارد كه سه بار شستن اعضاى وضو پيش ازبدعت نهادن شستن پاها و به عنوان زمينه سازى براى آن بدعت گذاشته شده است .
316- كنز العمال : 9, 439/26876.
317- همان : 9, 447/26907.
318- سنن دار قطنى : 1, 85/9 , كنز العمال : 9, 441/26883.
319- بـقره /159: كسانى كه دلايل روشن و هدايت كننده ما را, پس از آن كه در كتاب براى مردم بيانشان كرده ايم , كتمان مى كنند, آنان را هم خدا لعنت مى كند و هم لعنت كنندگان .
حديث در صحيح مسلم : 1, 206/6 آمده است .
320- سنن نسائى : 1, 92 و 93 , كنز العمال : 9, 295/26074 و 26076.
321- كنز العمال : 9, 298/26088.
322- تفسير القران العظيم : 2, 46.
323- صحيح مسلم : 1, 213/25 , الموطاء: 1, 19/5.
324- كنز العمال : 1, 180/915.
325- مسند احمد: 4, 94 , فتح البارى : 2, 475 , نيل الاوطار: 3, 259 , البدعة : 246.
326- كنز العمال : 8, 238/22720.
327- الدرالمنثور: 2, 137.
328- الموطاء: 2, 538/34.
329- الوسائل فى مسامرة الاوائل : 18.
330- همان : 18 / 94.
331- همان : 18 / 95.
332- فتح البارى : 2, 215.
333- ر. ك : صـحـيـح بخارى : 1, 209 , صحيح مسلم : 1, 295 / 33, سنن ابى داوود: 1, 221/835 , سنن نسائى : 2, 204 , مسند احمد: 4, 428 , 429 و 444.
334- مسند احمد: 4, 432 , الوسائل فى مسامرة الاوائل : 18/93.
335- الام : 1, 108 , التدوين فى اخبار قزوين : 1, 154.
336- الام : 1, 108.
337- سنن نسائى : 5, 253 , سنن بيهقى : 5, 113 , الاعتصام بحبل اللّه المتين : 1, 360.
338- سنن نسائى : 5, 253.
339- المحلى : 7, 135 و 136 , فتح البارى : 3, 419 و 420.
340- صحيح مسلم : 2, 932/270.
341- صحيح بخارى : 5, 174 , اين روايت و روايتهاى بعدى در كتاب الاموال ابو عبيده : (ص 341) آمده است .
342- سنن نسائى : 7, 131 , سنن ابى داوود: 3, 146/2980.
343- شرح ابن ابى الحديد: 11, 44.
344- همان : 11, 45.
345- البداية و النهاية : 7, 216 , التاريخ الكبير بخارى : 1, 49.
346- صحيح بخارى : 5, 9.
347- در مـتـن روايـتى كه در بالا ترجمه شده عبارت وليت عليكم و در طبقات ابن سعد: (3, 182) عـبـارت ولـيـت امـركـم آمده است .
همچنين ر.
ك : شرح ابن ابى الحديد: 17, 158 , تاريخ طبرى : 3, 210.
348- تاريخ طبرى : 4, 227.
349- همان : 4, 238.
350- صـحـيـح مـسلم : 4, 1856/9 , مستدرك حاكم : 3, 73 , مسند احمد: 6, 63 , سنن ترمذى : 5,317/3845.
351- الفردوس : 1, 503/2060 , الاصابه : 2, 93.
352- وقعة صفين : 217.
353- همان ص 220.
354- مستدرك حاكم : 4, 479.
355- صحيح مسلم : 4, 2007/88 , مسند احمد: 3, 400.
356- صحيح مسلم : 4, 2006/87.
357- نهج البلاغه : نامه 17.
358- نهج البلاغه : نامه 37.
359- اما گويا دشنام دادن به اميرمؤمنان على (ع ) هيچ گناه نيست ! در اين باره به سخن جاحظ در رساله اش كه در قسمت پايانى كتاب النزاع و التخاصم مقريزى (ص 94) چاپ شده است بنگريد.
360- ابن عباس در اين باره با عمر گفت و گويى دارد.
ر. ك : تاريخ طبرى : 4, 223 و 224.
361- صحيح مسلم : 3, 1453/10 , سنن ترمذى : 3, 340/2323.
362- نمل /16 , سليمان وارث داوود شد.
363- النصائح الكافيه : 88.
364- تاريخ طبرى : 5, 254.
365- شرح ابن ابى الحديد: به نقل از موفقيات زبير بن بكار.
366- در فـصل آينده توضيح خواهيم داد كه شيوه على (ع ) يگانه مظهر سنت راستين نبوى بوده است .
367- صحيفه سجاديه : دعاى 48.
368- آل عمران / 105.
369- كشف الغمه اردبيلى : 2, 98 و 99.
370- نزهة الزاهر: حلوانى , ص 45.
371- اكمال الدين : 324 , باب 31 , حديث 9.
372- الارشاد: 2, 167 , مناقب آل ابى طالب : 4, 206 , به نقل از همين كتاب اخير در بحار الانوار: 46,288, ح 11.
373- سنن نسائى : 5, 253 , سنن بيهقى : 5, 113.
374- النصائح الكافيه : 11.
375- تاريخ المذهب الاسلاميه : 285 و 286.
376- صحيح مسلم : 1, 213/25.
377- الموطاء: 1, 19/5 , شرح معانى الاثار: 1, 38/188.
378- سنن ابن ماجه : 1, 154/452 , المصنف : 1, 23/69.
379- مسند احمد: 6, 112.
380- سنن ابن ماجه : 1, 156/458.
381- اسد الغابة : 3, 193.
382- تفسير طبرى : 6, 82 , تفسير ابن كثير: 2, 44 ـ ذيل آيه 6 از سوره مائده .
383- الجامع لاحكام القران 6 : 92.
384- الجامع لاحكام القرآن : 6, 92.
385- تفسير ابن كثير: 2, 44.
386- الدر المنثور: 2, 262.
387- تفسير الخازن : 1, 435.
388- غرائب القران و رغائب الفرقان چاپ شده در حاشيه تفسير طبرى , ذيل آيه 6 سوره مائده .
389- در بخش ديگر اين كتاب خواهيد خواند كه وضوى عثمان تنها بر راءى خود او استوار بود, و حـتـى ايـن نـقـل وى هم كه وضوى رسول خدا(ص ) را ديده است اجتهادى در برابر نص و از آنجا بـرخـاسـتـه بـود كـه وى هـيـچ تـاءيـيدى از صحابه نديد, بلكه كسانى از مردم در نقل او از زبان پـيـامبر(ص ) يا درباره فعل پيامبر(ص ) بااو مخالفت داشتند.
آنچه از پيامبر(ص ) در باب وضو نقل شده ـ حتى بر فرض صحت و صدور ـ نه از باب تشريع براى مسلمانان , بلكه از ويژگيهاى پيامبر و از تكاليف ويژه او بوده است .
390- كنزالعمال : 9, 459/26965.
391- تفسير فخر رازى : 1, 206.
392- سنن نسائى : 1, 69.
باب صفة الوضوء.
393- مسند احمد: 1, 84 و 118, الجامع الصغير: 2, 642 / 9000, سنن ترمذى : 5, 297 / 3797.
394- المعجم الصغير: 116.
395- بـديـن سـان و بـسـته به اين كه چند واسطه از سند حديث افتاده باشد اين حديث از رسته احاديث معلق , مرسل و مفصل بيرون نبوده و از اين روى , به اتفاق نظر همگان , در اين جا كه جاى استدلال فقهى است حجت نيست .
396- تهذيب الكمال : 4, 291.
397- تهذيب الكمال : 4, 292.
398- تهذيب الكمال : 3, 374 , نزديك به همين مضمون در تهذيب ابن عساكر: 4, 77.
399- المعجم الصغير: 32.
400- طبقات ابن سعد: 2, 389 , البداية و النهاية : 9, 341 , تقييد العلم بغدادى : 107.
401- جامع بيان العلم وفضله : 1, 77.
402- حلية الاولياء: 3, 363, البداية والنهاية : 9, 345, الرواية التاريخية : عطوان , 107.
403- الاخـبـار الـموفقيات , زبير بن بكار: 576 و 577, مروج الذهب 3: 454, نصائح الكافية : 116, شرح ابن ابي الحديد 9: 238.
404- شرح ابن ابي الحديد: 10, 101.
405- مـقـاتـل الـطـالـبيين : 70, البداية والنهاية : 8, 134, شرح ابن ابي الحديد: 16, 46, المعرفة والرجال : 3,318.
406- الاستيعاب : 4, 1679, الاغانى : 6, 356, مروج الذهب : 2, 343, تاريخ دمشق : 6, 409, شرح ابن ابي الحديد: 2, 45 و 16: 136 و منابعى ديگر.
407- الـبـدايـة والنهاية 9: 137.
نزديك به همين مضمون در تهذيب ابن عساكر: 4, 72, شرح ابن ابي الحديد: 15, 242, الكامل فى اللغة والادب : 1, 185.
408- اضواء علماء السنة المحمدية : 260.
409- الذخائر والتحف : رشيد بن زبير, 11.
410- حلية الاولياء: 2, 48.
411- البداية والنهاية : 8, 139.
412- حلية الاولياء: 2, 47.
413- الكامل فى التاريخ : 3, 468.
414- الطبقات الكبرى : 4, 182.
415- همان : 4, 326 و 327.
416- الـطـبـقـات الـكبرى : 4, 327 و 329, حلية الاولياء: 1, 377, الاصابة : 4, 206 و 207, صحيح بخارى : 9,139.
417- الطبقات الكبرى : 4, 333.
418- همان .
419- الاصابة : 4, 206, حلية الاولياء: 1, 397, صحيح بخارى : 9, 128.
420- حلية الاولياء: 1, 384.
421- الطبقات الكبرى : 4, 326, حلية الاولياء: 1, 379, الاصابة : 4, 209.
422- چونان كه در الاصابة : (4, 210) آمده , وى در همان مقر درگذشت .
423- براى آگاهى بيشتر در اين باره به كتب رجال و تاريخ بنگريد.
424- الطبقات الكبرى : 7, 99 و 100.
425- همان .
426- معجم البلدان : 5, 323.
427- شرح ابن ابى الحديد: 9, 198.
428- مقاتل الطالبيين : 43.
429- شرح ابن ابى الحديد: 4, 64.
430- صحيح بخارى : 1, 61.
431- نهج البلاغة : خطبه 156, شرح ابن ابى الحديد: 9, 189.
432- صحيح مسلم : همراه با شرح نووى , 1, 81, المسترشد, طبرى : 7, 174.
433- صحيح مسلم : همراه با شرح نووى , 1, 83 .
434- اعلام الموقعين : 1, 84, بخارى در صحيح خود و ابن سعد نيز در كتاب الطبقات اين روايت راآورده اند.
تهذيب التهذيب : 6, 422, تهذيب الكمال : 18, 410, تاريخ بغداد: 10, 389, المنتظم : 6, 39.
435- 436- صحيح بخارى : 2, 22, باب الخروج الى المعلى بغير منبر.
437- تهذيب التهذيب : 6, 422, تهذيب الكمال : 18, 410, تاريخ بغداد: 10, 389, المنتظم : 6, 39.
438- البداية والنهاية : 9, 94.
439- همان : 9, 67.
440- صحيح بخارى : 1, 140.
441- صحيح بخارى : 1, 166, باب فضل صلاة الفجر فى جماعة , فتح البارى : 2, 109.
442- تهذيب الكمال : 9, 154, شرح حال رجاء بن حيوة .
443- البداية والنهاية : 9, 68.
444- الطبقات الكبرى : 4, 149.
445- حجرات / 9.
446- الاصابة : 2, 349, به نقل از مجاهد.
447- الطبقات الكبرى : 4, 144, سير اعلام النبلاء: 3, 213.
448- الشعر والشعراء ابن قتيبة : 392.
449- كتاب الاموال : 412.
450- بقره : 207.
451- شرح ابن ابى الحديد: 4, 73.
452- شرح ابن ابى الحديد: 4, 59.
453- در اين باره بحث تعادل و تراجيح در كتب اصولى شيعه را بنگريد.
454- سنن دارمى : 1, 136, صحيح بخارى : 1, 27, حجية السنة : 463 و 464.
455- صحيح مسلم : 3, 1210 / 80, كتاب المساقات باب الصرف و بيع الذهب .
456- حلية الاولياء: 3, 366, البداية والنهاية : 9, 345.
457- شرح ابن ابى الحديد: 4, 63, المعرفة والرجال بسيوى (ف .
277 ه ق ), شرح حال ابوهريره .
458- نصائح الكافية : 89, شرح ابن ابى الحديد: 11, 46.
459- شيخ المضيرة : 202, به نقل از تاريخ عبده : 2, 347.
460- ضحى الاسلام : 2, 128 و 129.
461- فتح البارى : 1, 4.
462- در جـاى خـود تـوضـيـح خواهيم داد كه از نظر پيروان مكتب وضوى با مسح , شستن سوم اعضاى وضوچه حكمى دارد.
463- مـسند احمد: 5, 342.
يكى از نمونه هاى ننگ آور تعصب و وابستگى به حكومت در اينجا آن اسـت كـه در مـصنف عبدالرزاق : (2, 63) اين متن را تفسير داده و وضو را به شستن سر و صورت روايت كرده اند.
اماحقيقت مساءله بر هيچ اهل تحقيقى پوشيده نيست , چرا كه وضو با شستن سر و پا يعنى به همان شيوه حكومت نيازى به ترس و پنهانكارى ندارد.
464- شرح معانى الاثار: 1, 35 / 160.
465- در آيـنده اين مساءله را نقد و بررسى خواهيم كرد كه گفته اند عمر بن خطاب در وضو پاى خويش رامى شست .
466- عمدة القارى : 2, 240, باب موجب الوضوء.
467- تفسير القرآن العظيم : 2, 45.
468- حاشية الشهاب على البيضاوى : 3, 221.
469- روح المعانى : 6, 74.
470- او برادرزاده عبداللّه بن زيد بن عاصم مازنى انصارى , راوى حديث وضو است .
471- شـرح مـعـانـى الاثـار: 1, 35 / 162.
عـروه هـمـان ابـن زبـيـر است كه در سطور آينده بدو خواهيم پرداخت .
472- اسد الغابة : 1, 217.
473- الاصابة : 1, 185.
474- نيل الاوطار: 1, 210.
475- كنز العمال : 9, 429 / 26822.
476- كنز العمال : 9, 476 / 27042.
477- الاعتبار فى الناسخ و المنسوخ من الاثار: 1, 61.
478- تفسير طبرى : 6, 86.
479- نيل الاوطار: 1, 209, سنن ابى داوود: 1, 41 / 160.
480- اسد الغابة : 1, 140, مسند احمد: 4, 8 و 9 و 10, كنز العمال : 9, 476 / 27041.
481- تهذيب الاحكام : 1, 65 , من لا يحضره الفقيه : 1, 30.
482- الاستيعاب : 1, 120.
483- سنن ابن ماجه : 1, 156/460 , و همانند آن در تفسير طبرى .
484- شرح معانى الاثار: 1, 35/161.
485- الدر المنثور: 2, 262.
486- سنن ابى داوود: 1, 227/858 , سنن دارمى : 1, 305.
487- سنن نسائى : 2, 225 , سنن ابن ماجه : 1, 156/460.
488- المستدرك : 1, 241.
489- عمدة القارى : 2, 240.
490- شرح معانى الاثار: 1, 35/162.
491- المصنف , عبدالرزاق : 1, 21 , المصنف ابن ابى شيبه : 1, 31/9.
492- مـجـمـوع آنـچه در اينجا درباره هشام مى خوانيد منقول است از تهذيب الكمال : 30, 238 ـ 241.
493- تهذيب الكمال : 6, 96.
494- سير اعلام النبلاء: 4, 588.
495- تهذيب الكمال : 6, 104.
496- سير اعلام النبلاء: 4, 588.
497- تحفة الاحوذى : 359.
498- الاحتجاج : 171.
499- امالى مفيد: 77.
500- المصنف : 1, 30, باب 17, حديث 2.
501- مائده / 6.
502- المصنف : 1, 18/53.
503- احكام القرآن جصاص : 2, 345.
504- تهذيب الكمال : 6, 124.
505- سير اعلام النبلاء: 4, 584.
506- تهذيب الكمال : 20, 19.
507- احكام القرآن جصاص : 2, 345.
508- الطبقات الكبرى : 6, 275.
509- موسوعة فقه ابراهيم النخعى : محمد رواس قلعه چى , 1, 139.
510- الطبقات الكبرى : 6, 279.
511- تهذيب التهذيب : 10, 314 , الجرح و التعديل : 2, 144 و 145.
512- ميزان الاعتدال : 1, 75.
513- البداية و النهاية : 8, 113.
514- همان .
515- تهذيب التهذيب : 7, 177 , موسوعة ابراهيم النخعى : 1, 163.
516- المصنف : 1, 20 , كنز العمال : 9, 434.
517- المغنى : 1, 117 , كنز العمال : 9, 473/27024.
518- همان : 9, 473/20726.
519- الطبقات الكبرى : 6, 274.
520- الدرالمنثور: 2, 262 , المصنف : 1, 30/7 , تفسير طبرى : 6, 82.
521- تفسير طبرى : 6, 83.
522- همان : 6, 82.
523- المصنف : عبدالرزاق , 1, 19/ 56.
524- تفسير طبرى : 6, 73 و 74.
525- حلية الاولياء: 4, 325.
526- همان : 4, 320.
527- القرطين : ابن مطرف كنانى : 1, 158, به نقل از آن در البيان : خوئى , 537.
528- تفسير طبرى : 6, 83.
529- تفسير طبرى : 6, 82 , المصنف : عبدالرزاق , 1, 19/55.
530- تفسير قرطبى : 6, 92.
531- التفسير الكبير: 11, 161.
532- تفسير طبرى : 6, 73.
533- مائده / 6.
534- المصنف : عبدالرزاق , 1, 18/53.
535- همان : 1, 19/54.
536- احكام القرآن : 2, 345.
537- الفقيه و المتفقه : 1, 76.
538- تفسير ابن كثير: 2, 119 , تفسير قرطبى : 6, 221 , تفسير طبرى : 6, 186 , الكشاف : 1, 649.
539- مائده / 55.
540- تفسير طبرى : 22, 7 و 8 , تفسير قرطبى : 14, 182 ـ 184 , المعارف : 258.
541- كافى : 3, 25/4.
542- همان : 3, 25/5.
543- التهذيب 1 : 56/158 , الاستبصار 1 : 57/168.
544- التهذيب : 1, 75/190.
545- الكافى : 3, 24/3.
546- الكافى : 3, 24/1 , التهذيب : 1, 55/157.
547- المصنف عبدالرزاق : 1, 20/58.
548- شرح معانى الاثار: 1, 41/220.
549- المصنف : 1, 25/78.
550- المصنف : 1, 25/78.
551- مقاتل الطالبيين : 466 و 467.
552- مسند الامام زيد: 88 , احمد, ابوداوود و ابن ماجه نيز همانند اين متن را روايت كرده اند.
553- مسند الام زيد: 88.
554- مسند احمد: 5 / 315.
555- تاريخ المدينة : 4, 1158.
556- البداية و النهاية : 9, 187.
557- صحيح بخارى : 1, 141.
558- تهذيب الاحكام : 2, 39/123 , الاستبصار: 1, 276/1003.
559- تـهـذيـب الاحـكـام : 2, 24/68 و 26/73, الاسـتـبـصار: 1, 246/881 , من لا يحضره الفقيه : 1,139/647.
560- مسند احمد: 1, 221 و 283 , شرح معانى الاثار: 1, 160/ 966 و 967 , صحيح بخارى : 1,143 و 147 , الموطاء: 1, 144/4 , سنن ابى داوود: 2, 6/1210 , صحيح مسلم : 1, 489/49 و490/54 و 491 و 492/57 و 58.
561- صحيح بخارى : 1, 144 , الموطاء: 1, 4/2.
562- صحيح بخارى : 1, 144 و 145.
563- مقاتل الطالبيين : 617.
564- مقاتل الطالبيين : 468.
565- مسند الامام زيد: 74.
566- التفسير الكبير: 11, 163.
567- همان : 11, 164.
568- مقاتل الطالبيين : 443 و 447 ـ نقل اختصار.
569- مسند الامام زيد: 83.
570- الامام الصادق و المذاهب الاربعة : 1, 276.
571- هـمـچـنين ر.
ك : سيرة الجليه : 2, 98 , مناظرات فى الشريعة الاسلامية : عبدالمجيد تركى : 284 ,مجله تراثنا: شماره 32, ص 324 , المسترشد: 517.
572- من لا يحضره الفقيه : 1, 187/890 , به نقل از آن در وسائل الشيعه : 5, 418/6973.
573- مقاتل الطالبيين : 335 ـ 413.
574- مسند الامام زيد: 149.
575- مسند احمد: 4, 37 شرح معانى الاثار: 1, 494/2827 , التلخيص : 112/257.
576- الاصابة : 2, 22.
577- شرح معانى الاثار: 1, 494 /2828.
578- مقاتل الطالبيين : 41 , دررالاحاديث النبوية بالاسانيد اليحيوية : 22 و 93.
579- مقاتل الطالبيين : 219 و 220.
580- ابـن خـلـدون در تـاريـخ خود (1, 589 , فصل 35) درباره امام صادق (ع ) مى گويد: به نقل صـحيح رسيده است كه او به برخى از خويشاوندان درباره رخدادهايى كه در پيش خواهند داشت هـشدار مى دادو همان هم كه گفته بود تحقق مى يافت .
او به عمو زاده خود زيد درباره شورش و سرانجام كشته شدنش هشدار داده بود.
او نيز [به رغم اين هشدار] شورش كرد, و چنان كه معروف اسـت جوزجان كشته شد.
اگر براى غير اين خاندان كرامت روى مى دهد درباره چنين كسانى چه مى توان پنداشت كه ازدانش و ميراث نبوت بهره داشته اند و خداوند به عنايت خويش آنان را تبار و نسبى بزرگوار داده كه شاخسارهاى پاك خود را گواه است .
581- مقاتل الطالبيين : 255 و 256.
582- اقبال الاعمال : 579.
583- الاصابة : 1, 395.
584- عيون اخبار الرضا: 1, 194/1 , و نزديك به همين مضمون در تهذيب تاريخ دمشق : 6, 20.
585- عيون اخبار الرضا(ع ): 1, 195 و 196 / 2 و 4 , مقاتل الطالبيين : 130.
586- جهاد الشيعة : سميره ليثى , 190.
587- مقاتل الطالبيين : 464.
588- همان .
589- مقاتل الطالبيين : 533.
590- همان : 534.
591- همان ص 457.
592- همان : 453.
593- السنن الكبرى : 1, 72.
594- تهذيب الكمال : 20, 386.
595- مـخـتـصـر تـاريـخ دمشق : 17, 236 , سير اعلام النبلا: 4, 392 , طبقات ابن سعد: 5, 216, حلية الاولياء: 3, 123 , تهذيب الكمال : 20, 390.
596- سنن ترمذى : 1, 26/34.
597- تهذيب الكمال : 21, 107.
598- السنن الكبرى : 1, 56.
599- تهذيب الكمال : 16, 80 , تهذيب التهذيب : 6, 14.
600- الضعفاء, عقيلى : 2, 299 , به نقل از آن در تهذيب الكمال : 16, 80 , تهذيب التهذيب : 6, 14.
601- الكامل : ابن عدى 4, 1447 , تهذيب الكمال : 16, 80 , تهذيب التهذيب : 6, 14.
602- ر. ك : مقدمه موطا, دكتر محمد حسين كامل .
603- در اين باره به منبع پيشگفته و ديگر كتب شرح حال رجوع كنيد.
604- تاريخ المذاهب الاسلامية : 653.
605- مقاتل الطالبيين : 468.
606- همان : 489.
607- عقيدة الشيعة : 143.
608- ر. ك : تاريخ المذاهب الاسلامية : 261, به نقل از الانتقاء: ابن عبدالبر, 130.
609- مـسـند الامام زيد: 36, مقدمه مامقانى در تنقيح المقال : (1, 336) در شرح حال حسين بن حـلوان ازوحيد بهبهانى نقل كرده است كه زيديه در فروع همانند عامه اند.
عبدالحليم جندى هم در كتاب الامام جعفر الصادق (ع ) (ص 31) چنين سخنى دارد.
610- مسند الامام زيد: 34.
611- مقاتل الطالبيين : 406.
612- من لا يحضره الفقيه : 1, 25/1126 , امالى صدوق : 300/14 , الكافى : 3, 380/6.
613- تهذيب الاحكام : 3, 277/809.
614- من لا يحضره الفقيه : 1, 265/1211.
615- ر. ك : تاريخ بغداد: 13, 142 و 143.
616- تاريخ بغداد: 9, 292.
617- فليت ظلم بنى مروان دام لناوليت عدل بنى العباس فى النار
618- تاللّه ما فعلت بنى امية فهيم معشـار ما فعلت بنو العباس .
619- آل عمران / 110.
620- توبه / 122.
621- انعام / 153.
622- البداية و النهاية : 10, 157.
623- مقاتل الطالبيين : 239.
624- تاريخ الخلفاء: 267.
625- احزاب / 40.
626- الامـام الـصـادق (ع ) و الـمـذاهـب الاربعة : 1, 53 , به نقل مناقب ابى حنيفه : موفق , 1, 73 , جامع اسانيد ابى حنيفه : 1, 222 , تذكرة الحفاظ: 1, 166 و 167.
627- موطاء: مالك , 1 ك , مقدمه .
628- الامام الصادق (ع ) و المذاهب الاربعة : 1, 440 به نقل از طبقات ابن سعد.
629- تاريخ المذاهب الاسلاميه : 693.
630- جعفر بن محمد سيد الاهل .
631- الامام الصادق (ع ) و المذاهب الاربعة : 1, 39, به نقل از مطالب السؤول : 2, 55.
632- مقاتل الطالبيين : 319.
633- ر. ك : الامام مالك : مصطفى شعكه , 133 , از ترتيب المدارك : 30 ـ 33.
634- موقف الخلفاء العباسين من ائمة المذاهب الاربعة : 170.
635- الائمة الاربعة شرباصى : 92 , اسلام بلامذاهب : 415 , الائمة الاربعة : شعكه , 412.
636- مالك بن انس ,: خولى , 371.
637- الامام مالك : ابوزهره : 180 , ترتيب المدارك : 1, 192.
638- تاريخ بغداد: 9, 152 و 153.
639- تحفة الاحوذى : 352.
640- مقاتل الطالبيين : 211 و 212.
641- مناقب آل ابى طالب : ابن شهر آشوب , 4, 220.
642- مقاتل الطالبيين : 192 ـ 194.
643- رعد/ 21.
644- مروج الذهب : 3, 299 , الكامل فى التاريخ : 5, 551.
645- طبقات الفقهاء: ابواسحاق , 68 , تاريخ بغداد: 8, 424 , الاحكام :, ابن حزم , 1, 246.
646- بيشتر مذهبهاى اسلامى بدين نظر گراييده اند.
ر. ك : الامام الصادق (ع ) و المذاهب الاربعه : 1,183.
647- تاريخ بغداد: 8, 425.
648- نساء/60.
649- الشيعه و الحاكمون : 29.
650- الترغيب و الترهيب : 1, 13.
651- المقدمة : 410.
652- الامام ابوحنيفه : 213.
653- الامام الصادق (ع ) و المذاهب الاربعة : 1, 504.
654- الفهرست : 286.
655- گفته مى شود: مصريان عيب عثمان را مى گفتند.
اما ليث در ميان اين مردم برخاست و از فضائل عثمان برايشان سخن گفت .
656- مقاتل الطالبيين : 479 و 480.
657- مقاتل الطالبيين : 409 و 410.
658- رجـال كـشـى : 312, شـمـاره 564 , التهذيب : 1, 82/214 , الاستبصار: 1, 71/219 , الوسائل : 1,443.
659- وسائل الشيعه : 1, 405/1052.
660- همان : 1, 411/ 1070 و 1071.
661- همان : 1, 408/ 1060 و 1061 و 1062.
662- همان : 1, 412/ 1071.
663- مستدرك الوسائل : 1, 327.
664- اثرالاحكام المختلف فيها: د.
دبب البغاء, 435, به نقل از ترتيب المدارك : 1/36.
665- وسـائل الـشيعه : 1, 272 / 712, به نقل از تهذيب : 1, 22 / 56 و 45 / 127 , الاستبصار: 1, 88 / 280 و284.
666- التهذيب : 1, 346 / 1015 , الاستبصار: 1, 88 / 283.
667- تفسير عياشى : 1, 243 / 142.
668- مقاتل الطالبيين : 192 و 194.
669- بقره / 14.
670- غافر/ 28.
671- آل عمران / 28.
672- اسـتـاد ثـامر عميدى در كتاب واقع التقية عندالفرق الاسلام من غير الشيعة الاماميه آراى مسلمانان رادر اين زمينه آورده است .اين كتاب را بنگريد.
673- گفتنى است سفيان نيز از مخالفان حكومت و به همين دليل از نظرها پنهان بود.
674- مقاتل الطالبيين : 415 و 416.
675- التهذيب : 1, 82/214 , الاستبصار: 1, 71/219 , وسائل الشيعه : 1, 443.
676- تاريخ طبرى : 8, 176, حوادث سال 169.
677- الارشـاد: 2, 227 , المناقب : 4, 288 , الخرائج و الجرائح : 1, 345/26 , اعلام الورى ص 293 , بحارالانوار: 48, 38/14 , وسائل الشيعه : 1, 444/1773 , جامع احاديث الشيعه : 2, 291.
678- نشوار المحاضرة : 1, 253.
679- الاعلام : 6, 80.
680- الامامة و السياسة : 2, 150.
681- طبقات الفقهاء,: ابواسحاق شيرازى , 148.
682- وفيات الاعيان : 6, 144.
683- الامام الصادق (ع ) و المذاهب الاربعة : 2, 11 , به نقل از حجة اللّه البالغة : 1, 151.
684- معجم الادباء: 17, 289 .
685- الـبـدايـة و الـنـهاية 9: 327 , طبقات الحنابلة 1: 282 , آداب الشافعى ص 95 ـ همه به نقل ازالامام الصادق (ع ) و المذاهب الاربعة 2: 244.
686- البداية و النهاية : 10, 53 و 61.
687- اسلام بلا مذاهب : 466.
688- البداية و النهاية : 10, 330.
689- التنبيه و الرد: ملطى , 17.
690- البداية و النهاية 10: 354.
691- مناقب احمد: ابن جوزى , 36.
692- البداية و النهاية : 10, 350.
693- مناقب احمد: 214.
694- البداية و النهاية : 10, 354.
695- الامام الصادق (ع ) و المذاهب الاربعة : 1, 504 و 505.
696- سنن ابى داوود: 1, 31/124.
697- در كـتـاب الفقه على المذاهب الاربعة : (1, 57) در وضوى حنفيه آمده است : اگر سر را به هـمـراه صورت بشويد به جاى مسح بسنده مى كند.
همچنين در اين كتاب درباره وضوى مالكيه آمده است : فرض چهارم مسح همه سر از رستنگاه مو تا گودى پشت سر است .
باعنايت به اين كه مالكيه برگرفتن آبى جديدبراى مسح را لازم مى دانند و اين را نيز شرط مى كنند كه شخص دست خود را از رستنگاه مو تا گودى پشت سر بكشد, با اين كار عملا شستن سر انجام مى گيرد.
در ايـن كـتـاب دربـاره وضـوى شـافعيه آمده است : اگر سر را به جاى مسح بشويد او را بسنده مـى كـنـد, گرچه كه اين كار خلاف اولى است , هم درباره وضوى حنابله آمده است : شستن سر چـونان كه ديگران نيز گفته اند,به جاى مسح بسنده مى كند مشروط بر اين كه دست بر روى سر كشيده شود.
البته اين كار, چنان كه مى دانيدمكروه است .
698- المبسوط: 1, 6 ـ 8.
699- الموطاء: 1, 18/1 كتاب الطهاره باب العمل فى الوضوء, حديث 1.
700- بداية المجتهد: 1, 13.
701- احكام القرآن : ابن العربى , 2, 582 ـ 583 ذيل آيه 6 سوره مائده .
702- كتاب الوصايا: ابن العربى , چاپ اعلمى , 143.
703- الام : 1, 31 و 32.
704- و 3 ـ همان : 1, 32.
705- الام : 1, 32.
706- مسند احمد: 1, 67.
707- همان : 1, 67 و 68.
708- همان : 1, 58.
709- همان : 1, 78 و 82 و 103 و 114.
710- آنـچـه درباره وضوى مذاهب آورده شده مستند است به الفقه على المذاهب الاربعة : 1 باب وضو.
711- كـافـى : 3, 25/4 , مـن لا يحضره الفقيه : 1, 24/74.
روايت امام باقر(ع ) از اميرمؤمنان (ع ) در كتاب كنز العمال : (9, 448 / 26908) نيز آمده است .
712- الكافى : 3, 25 و 26 / 5 , التهذيب : 1, 76 / 191 و 81 / 211.
713- الكافى : 3, 24/2.
714- التهذيب : 1, 75 / 190.
715- التهذيب : 1, 56/158 , الاستبصار: 1, 57/168 , الكافى : 3, 24/1.
716- التهذيب : 1, 55/157 , الاستبصار: 1, 58/171 , الكافى : 3, 24/1.
717- الكافى : 3, 24/3.
718- الكافى : 3, 24/1 , التهذيب : 1, 55/157.
719- الكافى : 3, 21/3.
720- مرآة العقول : 13, 67.
721- وسائل الشيعة : 1, 387/1.
722- معانى الاخبار: 248 و به نقل از آن در وسائل الشيعة : 1, 440.
723- الكافى : 3, 27/8.
724- همان : 3, 21/2.
725- من لا يحضره الفقيه : 1, 28/88 , به تفسير عياشى : 1, 299/52.
726- الكافى : 3, 29/10 , التهذيب : 1, 55 / 156 , 94/249 , الاستبصار: 1, 63 / 187.
727- الكافى : 3, 25/5 , تفسير عياشى : 1, 298 / 51.
728- دعائم الاسلام : 1, 109.
729- ذكرى الشيعة : 88 به نقل از آن در بحارالانوار: 80, 299.
730- مـن لا يـحـضـره الـفـقيه : 1, 56/212 , الكافى : 3, 30/4 , علل الشرائع : 279/1 , التهذيب : 1, 61/168 ,الاستبصار: 1, 62/186.
731- قرب الاسناد: 162/591.
732- وسائل الشيعه : 1, 418.
733- همان : 1, 422.
موسى جاراللّه در كتاب الوشيعة فى نقد عقائد الشيعه (ص 120) روايتى مخالف اين روايت مى آورد و الـبته آن را مورد اطمينان نيز نمى خواند, آن روايت چنين است : امام صادق (ع ) مى فرمود: گاه بـر انـسـان هفتادسال مى گذرد و خداوند از او هيچ نمازى را نمى پذيرد, از آن روى كه بر پاافزار مـسـح كـرده است , از آن روى كه پاها را نشسته است .
اين روايت تحريفى آشكار از حقيقت است .
الـبـتـه مؤلف به رغم اين در جايى , ديگراز كتاب (ص 141) روايتى موافق با عقايد ما مى آورد و در هـمـيـن جـا روايتى از تهذيب طوسى نيز يادآورمى شود.
در اين جا همچنين آمده است : شستن و مسح كردن پا, هر دو, قرآن متواتر است ! 734- الكافى : 3, 31/9 , علل الشرائع : 289/2 , التهذيب : 1, 92.
735- الكافى : 3, 29/2 , به نقل از آن در وسائل الشيعه : 1, 404.
736- وسائل الشيعة : 1, 397.
737- من لا يحضره الفقيه : 1, 25/80.
738- التهذيب : 1, 81/212 , الاستبصار: 1, 71/217.
739- التهذيب : 1, 80/210 , الاستبصار: 1, 70/215.
740- التهذيب : 1, 357/1072 , الاستبصار: 1, 69/208.
741- قرب الاسناد: 312 / 1215 , به نقل از آن در وسائل الشيعة : 1, 431.
742- الطرف : 5.
743- همان : 11.
744- الكافى : 3, 27/8 , به نقل از آن در وسائل الشيعة : 1, 437 , ابواب الوضوء, باب 2, ح 8.
745- من لايحضره الفقيه : 1, 25/79.
746- عيون اخبار الرضا: 2, 125/2.
747- التهذيب : 1, 64 / 180 , الاستبصار: 1, 65 / 194.
748- فقه الرضا: 68 , مستدرك وسائل الشيعه : 1, 330 , ابواب الوضوء, باب 32, ج 1.
749- دعائم الاسلام : 1, 110.
750- فقه الرضا: 68 , مستدرك الوسائل : 1, 331 , ابواب الوضوء, باب 33, ح 1.
751- التهذيب : 1, 81/212 , الاستبصار: 1, 71/217.
752- التهذيب : 1, 80 / 210 , الاستبصار: 1, 70/215.
753- الكافى : 3, 27/9 , التهذيب : 1, 80/207.
754- الكافى : 3, 26/6 , التهذيب : 1, 80/206 , الاستبصار: 1, 69/211.
755- من لايحضره الفقيه : 1, 25/76 , الاستبصار: 1, 70/212.
756- الخصال : 603 / 9.
757- السرائر: 473.
758- وسائل الشيعة : 1, 439 , ابواب الوضوء, باب 31, ح 20.
759- الكافى : 3, 24/1 , التهذيب : 1, 55/157.
760- الكافى : 3, 24/3.
761- التهذيب : 1, 58/162 , الاستبصار: 1, 58/172.
762- الاستبصار: 1, 58/171.
763- التهذيب : 1, 56/158 , الاستبصار: 1, 57/168.
764- ر. ك : المحلى : 2, 56 ـ 58.
765- تفسير طبرى : 6, 83.
766- المنتظم : 13, 217.
767- المنتظم : 13, 217.
768- ذهـبـى در تـذكرة الحفاظ: (2: 713) مى نويسد: كتابى از ابن جرير درباره طرق اين حديث ديدم و از آن و از فراوانى طرق اين حديث در شگفت شدم .
ابـن كـثير در البداية و النهاية : (11, 146) مى نويسد: ابوجعفر طبرى صاحب تاريخ و تفسير به اين حديث اهتمام ورزيد و دو جلد كتاب در اين باره گرد آورد و در اين دو جلد طرق و عبارتهاى اين حديث راآورد.
769- الامام الصادق (ع ) و المذاهب الاربعة : 1, 179 , به نقل از خاطرات سيد جمال : 177.
770- همان : 1, 178: به نقل از ميدان الاجتهاد: 14.
771- همان : 1, 177, به نقل از الانصاف : 37.
772- الامام الصادق (ع ) و المذاهب الاربعة 1: 177 به نقل از الانصاف : 37.
773- همان : 1, 177, به نقل از تلبيس ابليس : 81.
774- همان : 2, 11 , به نقل از حجة اللّه البالغه : 1, 151.
775- مناهج الاجتهاد فى الاسلام : 97 , الفقيه و المتفقه : 1, 5 و 6 و 30.
776- گـروهـى از امـت مـن پـيوسته پيروز و بر پاى دارنده حقند, هر كه با آنان مخالفت كند يا يـاريشان ندهد به آنان زيانى نرساند.
ر. ك : صحيح مسلم : 3, 1523 / 170 و 174 , صحيح بخارى : 9, 124 و 125 , سنن ابن ماجه : 1, 401 و 5/6 و 9 و 10 , الفقيه و المتفقه : 1, 5 و 6 و 30.
777- الخطط و الاثار: مقريزى , 3, 237 ـ 235.
778- شذرات الذهب : 3, 222 و 186.
779- الطبقات الكبرى : 5, 214.
780- الطبقات الكبرى 5: 214.
781- شذرات المذهب : 8, 173.
782- لسان الميزان : 2, 411.
783- تذكرة الحفاظ: 1, 364.
784- همان : 1, 241.
785- تاريخ بغداد: 5, 384.
786- تاريخ بغداد: 5, 474.
787- شذرات الذهب : 3, 177.
788- البداية و النهاية : 10, 22.
789- الامام الصادق (ع ) و المذاهب الاربعة : 1, 425.
790- شورى / 23.
791- نساء / 115.
792- نساء/ 115.
793- نهج البلاغه : خطبه 87.
794- همان : خطبه 154.
795- همان : خطبه 120.
796- همان : خطبه 239.
797- همان , خطبه 2.