(1) صدو سومين آيه، از سوره مباركه آل عمران: سومين سوره از قرآن كريم.
(2) آيه 102، از سوره 3: آل‏عمران.
(3) ـ به ترتيب آيه 104 و 105 و آيه 110، از سوره 3: آل‏عمران.
(4) - همان
(5) آيه 101، از سوره 3: آل‏عمران.
(6) آيه 7 از سوره 59: حشر.
(7) الميزان فى تفسيرالقرآن»، ج‏3، ص 406 و ص .407
(8) آيه 213 از سوره 2: بقره.
(9) الميزان فى تفسير القرآن» ج 3، ص 412 و ص .413
(10) محدّث عظيم سيّد هاشم بحرانى در «غاية المرام» ص 212 حديث هفتم از عامّه از ابواسحق احمد بن محمّد بن ابراهيم ثعلبى در تفسيرش در جزء دوم در تفسير سوره آل‏عمران در قول خداى تعالى: و اعتصموا بحبل الله جميعاً و لاتفرقوا روايت كرده است با سند متّصل خود از عطيّه عَوْفى از ابوسعيد خُدرى كه گفت از رسول خداصلى الله عليه وآله شنيدم كه مى‏گفت : أيّها الناس إنى تركت فيكم الثَقَلَينِ خليفتين ان اخذتم بهما لن‏تضلّوا بعدى، أحدهما أكبر من الآخر: كتاب الله حبلٌ ممدود من السماء فى الأرض ـ أو قال: الى‏الأرض ـ و عترتى أهل بيتى، ألا و إنّهُما لن‏يفترقا حتّى يردا عَلَىّ الحوض.
(11) إمام فخر رازى در تفسير«مفاتيح الغيب» طبع دارالطباعة العامرة مصر، در ج‏3، ص 24 در ضمن تفسير آيه واعتصموا بحبل الله جميعاً و لا تفرقوا گويد: از ابوسعيد از پيغمبر اكرم‏صلى الله عليه وآله روايت است كه فرمود: انّى تارك فيكم الثقلين : كتاب الله تعالى حبل ممدود من السّماء إلى الارض، و عترتى أهل‏بيتى.
(12) علاّمه بحرانى در «غايةالمرام» ص 577 و ص 578 باب 69 و 70 سه روايت از عامّه و يك روايت از خاصّه در اين مطلب آورده است. أمّا روايت اوّل از عامّه از موفق بن احمد خوارزمى است كه با سند متّصل خود روايت مى‏كند از زاذان از اميرالمؤمنين‏عليه السلام كه فرمود : تفترق هذه الاُمّة على ثلاث و سبعين فرقة، ثنتان و سبعون فى النار و واحدة فى الجنّة و هم الّذين قال الله عزّوجلّ فى حقهّم: و ممّن خلقنا امّة يهدون بالحقّ و به يعدلون و هم أنا و شيعتى:
«اين امّت بر هفتاد و سه فرقه جدا مى‏شوند، هفتاد و دو فرقه از آن در آتشند و يك فرقه در بهشت و ايشانند كه خدا درباره آنها فرموده است: و از ميان خلائقى را كه آفريده‏ايم جماعتى هستند كه با حق رهبرى مى‏شوند، و گرايش خود را به سوى حق قرار مى‏دهند. و آنان عبارتند از من و شيعيان من.»
دوم از عامّه از موفّق بن احمد خوارزمى با سند متّصل خود از أميرالمؤمنين‏عليه السلام كه فرمود: رسول خدا به من فرمود: يا على مَثَلُك فى اُمّتى مثل عيسى بن مريم افترق قومه ثلاث فرق فرقة مؤمنون و هم الحواريّون و فرقة عادوه و هم اليهود و فرقة غلوا فيه فخرجوا عن الايمان، و إنّ اُمّتى ستفترق فيك ثلاث فرق: شيعتك و هم المؤمنون و فرقة هم أعدائك و هم الناكثون و فرقة غلوا فيك و هم الجاحدون و هم الضّالّون، و أنت يا علىّ و شيعتك فى الجنّة و عدوّك و الغالى فيك فى النار.
«اى على مثال تو در اُمّت من مثال عيسى بن مريم است كه قوم او به سه گروه منقسم شدند گروهى مؤمن به او بودند و ايشانند حواريّون و گروهى با او دشمنى كردند و ايشانند يهود و گروهى درباره او غلوّ نمودند و از ايمان به در رفتند . و حقّاً اُمّت من درباره تو به سه گروه منقسم مى‏شوند: شيعيان تو كه به تو ايمان دارند، و دشمنان تو كه پيمان تو را شكستند، و گروهى كه درباره تو غلوّ نمودند و ايشانند منكران تو و گمراهان! و اى على تو با شيعيانت در بهشت هستى و دشمنانت و غلوّكنندگان درباره‏ات در آتش.»
و روايت سوم از ابن مردويه است كه از موثّقين و أعلام مشاهير عامّه است و اسناد مى‏دهد به اَبان بن تغلب از مسلم كه گفت: از أبوذر و سلمان و مقداد شنيدم كه مى‏گفتند: ما در حضور رسول خدا نشسته بوديم كه سه نفر از مهاجرين آمدند، در اين حال پيغمبر فرمود: تفترق اُمّتى بعدى ثلاث فرق: أهل حقّ لايشوبونه بباطل، مثلهم كالذّهب كلّما فَتَنَتْه النّار زاد جودةً و إمامهم هذا و أشار الى أحد الثلاثة و هو الّذى امر الله فى كتابه اماماً و رحمةً و فرقةٌ أهل باطل لا يشوبونه بحقّ مثلهم كمثل الحديد كلّما فتنته النّار زاد خبثاً و امامهم هذا. فسألتهم عن أهل الحقّ و امامهم فقالوا: علىّ بن ابيطالب‏عليه السلام و أمسكوا عن الآخرين فجهدت فى الآخرين أن يسمّوهما فلم يفعلوا ـ هذه رواية أهل المذهب . «اُمّت من بعد از من به سه دسته منقسم مى‏شوند: أهل حقّ به طورى كه أبداً حق را به باطل آميخته نمى‏نمايند، مَثَل ايشان مَثَل طلاست كه هر چه آتش بدان بيشتر برسد و آن را آزمايش كند بر خوبى و پاكى آن مى‏افزايد و امام آنها اين است و اشاره كرد به يكى از آن سه نفر و او همان است كه خداوند در كتابش به عنوان امام و رحمت أمر به پيروى از وى نموده است. و فرقه‏اى أهل باطل هستند كه آن را با حقّ آميخته نمى‏كنند، مَثَل آنان مَثَل آهن است كه هر چه آتش بدان بيشتر برسد و آزمايش كند بر پليدى و كثافت او مى‏افزايد و امام آنها اين است! راوى مى‏گويد: من از ابوذر و سلمان و مقداد از أهل حقّ و امامشان پرسيدم گفتند: علىّ‏بن ابيطالب است و از آن دو نفر ديگر جويا شدم، ايشان از گفتن امساك نمودند و هر چه كوشيدم تا از آن دو نفر جويا شوم و نامشان را براى من ذكر كنند، نكردند . و اين روايت اهل مذهب است.
واما روايت خاصّه: شيخ طوسى در «أمالى» با دو سند متّصل خود از مجاشعى از محمدبن جعفر بن محمدعليه السلام از حضرت صادق‏عليه السلام، و از مجاشعى از حضرت على بن موسى الرّضا از پدرانش از أميرالمؤمنين‏عليهم السلام بدين گونه كه مجاشعى مى‏گويد: من از حضرت رضاعليه السلام شنيدم كه به رأس اليهود مى‏گفت: شما بر چند فرقه قسمت شديد؟ گفت: بر فلان و فلان ! حضرت فرمود: دروغ گفتى آنگاه روى خود را متوجّه مردم نمود و فرمود: و الله لو ثنّيت لى الوسادةُ لَقَضَيْت بين اهل التوراة بتوراتهم و بين أهل الانجيل بإنجيلهم و بين أهل القرآن بقرآنهم. افترقت اليهود على احدى و سبعين فرقة: سبعون منها فى النار و واحدة ناجية فى الجنّة و هى التّى اتّبعت يوشع بن نون وصىّ موسى و افترقت النّصارى على اثنتين و سبعين فرقة احدى و سبعين فرقة فى النّار و واحدة فى الجنّة و هى الّتى اتّبعت شمعون وصىّ عيسى‏عليه السلام. و تفترق هذه الاُمّة على ثلاث و سبعين فرقة اثنتان و سبعون فرقة فى النار و واحدة فى الجنّة و هى الّتى اتّبعت وصىّ محمّدصلى الله عليه وآله.
در اينجا حضرت امام رضاعليه السلام با دست خود بر سينه مبارك زد (يعنى منم وصىّ محمدصلى الله عليه وآله) و سپس فرمود: ثلاث عشرة فرقة من الثلاث و سبعين (السبعين ـ ظ) فرقة كلّها تنتحل مودّتى وحبّى واحدةً منها فى الجنّة و هم النّمط الأوسط و اثنتا عشرة فى النّار. «سيزده گروه از هفتادو سه گروه همگى به مودّت و محبّت من گرائيده‏اند يكى از آنها در بهشت است و آن گروه ميانه‏رو هستند و دوازده گروه در آتشند.»
(13) شيخ مفيد در «امالى» طبع جامعة المدرّسين ص 212 و 213 با سند متصل خود از ابوهرون عبدى از ابوعقيل روايت كرده است كه گفت: ما در نزد اميرالمؤمنين على بن ابيطالب‏عليه السلام بوديم كه گفت: لتفرقنّ هذه الاُمّة على ثلاث و سبعين فرقة، و الذى نفسى بيده كلّها ضالّة الاّ من اتّبعنى و كان من شيعتى. «اين امّت بر هفتاد و سه فرقه جدا مى‏شوند و سوگند به آن كسى‏كه جان من در دست اوست جميع آن فرقه‏ها گمراه هستند مگر كسى كه از من پيروى كند و از شيعه من باشد.»
(14) نَعْل يا نعال عبارت است از پاپوشى كه فقط كف دارد و مانند كفش رو ندارد مثل دَمپائى . و اين تشابه نعل‏بانعل بواسطه تقارب آنهاست زيرا يك جفت از نعلين را كه در نظر بگيريد، به يك لنگه آن از همه چيز شبيه تر لنگه ديگر آن است.
(15) قُذّة عبارت است از چوبه تير كه سابقاً از چوب و يا از نِىْ مى ساختند و سرش را پيكان مى‏زدند و بر دمش پَرْ قرار مى‏دادند تا اينكه اوّلاً چوبه تير بواسطه سبكى آن بتواند راه طولانى را طى كند و پيكان سرش كه از آهن و فولاد بودبر هدف بنشيند و زخم وارد كند و پَرِ دمش براى آن بود كه تير راست حركت كند و در راه كج و معوج نگردد. تير سازان چوبه‏هاى تير را اوّلاً مى‏بريدند، و با هم دسته مى‏كردند و باهم سر و ته آنرا قطع مى‏كردند تا همه كاملاً به قدر هم و اندازه هم باشد در اين صورت يكدانه چوب تيرى را كه در نظر بگيريم هيچ چيز شبيه تر به آن از دانه چوبه تير ديگرى نبود كه با هم ساخته شده بودند و سر و دم آنرا قطع كرده بودند. فلهذا حَذْو النّعل بالنّعل و القُذة بالقُذّة به دو چيزى مى‏گويند كه از هرجهت با هم مشابهت دارند.
(16) شِبر به معناى وَجَب است يعنى مقدار درازى سر انگشت ابهام تا انگشت خِنْصِر يعنى از شست تا انگشت كوچك در وقتى كه آن را باز مى‏كنند. و ذراع از سر انگشت است تا مرفق و طول آن در حدود نيم متر مى‏باشد. و باع عبارت است از فاصله سر انگشتان دو دست در وقتى كه دستها را كاملاً مى‏گشايند و يكى را به طرف راست و ديگرى را به طرف چپ مى‏برند.
(17) رزين بن معاويه عبدرى صاحب كتاب «الجمع بين‏الصّحاح السّتة» مى‏باشد.
(18) در «نهايه» ابن اثير، ج 2، ص 33 در ماده خشرم آمده است كه در خبر است از رسول خداصلى الله عليه وآله: لتركبنّ سنن من كان قبلكم ذراعاً بذراع، حتى لوسَلكوا خَشْرَمَ دَبْرٍ لَسَلكتموه. خشرم به كندوى زنبور عسل و خانه زنبور گويند و گاهى هم به خود آنها گفته مى‏شود، و دَبْر عبارت است از زنبور عسل.
(19) در «نهايه» ابن أثير، ج 2، ص 59 در مادّه خلج آمده است كه در حديث وارد است: «لَيَردنّ علىّ الحَوْض أقوامٌ ثُمّ لَيُختَلَجُنّ دُونى» اى يجتذبون و يُقتَطعون.
(20) در «نهايه» ابن اثير ج 1، ص 421 در مادّه حَلأ وارد است كه در حديث رسول‏الله آمده‏است : «يَرد عَلَىّ يَومَ القيمة رَهْطٌ فَيُحَلّأون عن‏الحوض» أى يُصَدّون و يُمْنَعون من وروده، يعنى آنها را از ورود در حوض كوثر منع مى‏كنند و بازمى‏دارند.
(21) بسيارى از صحابه خودشان معترف به جنايات و كارهائى كه بعد از رسول‏خداصلى الله عليه وآله بجاى آورده‏اند مى‏باشند. بخارى در «صحيح» خود ج 2، ص 201 در باب مناقب عمربن خطّاب گويد: چون عمر را با دشنه زخم زدند شروع كرد به ناليدن. ابن عبّاس كه گويا او را بى‏طاقت يافت گفت: اى اميرمؤمنان! اگر اين حادثه براى تو پيش آمده است مهم نيست، زيرا تو با رسول خدا مصاحبت نمودى و خوب از عهده صحبت او برآمدى و سپس در حالى كه او از تو راضى بود از او مفارقت كردى، پس از او با ابوبكر مصاحبت نمودى و خوب از عهده صحبت او برآمدى، و پس از آن در حالى كه او از تو راضى بود از او مفارقت كردى! سپس با اين جماعت مصاحبت كردى و خوب صحبتى نمودى، و اينك اگر از ايشان مفارقت كنى در حالى مفارقت كرده‏اى كه آنها از تو راضى هستند. عمر در پاسخ گفت: أمّا مصاحبتى را كه از من با رسول خدا ذكر كردى با رضاى او، از منّت خداوند بود كه بر من منّت نهاد، و أمّا مصاحبت و خشنودى را كه از من با ابوبكر ذكر كردى آن هم از منّت خداوند بود كه بر من منّت گذارد، و أمّا ما تَرَى من جَزَعى فهو من أجلك و أجل أصحابك! و الله لو أنّ طِلاَعَ الأرض ذهباً لافتديتُ به من عذاب الله عزّ و جلّ قبل أن أراه. «و أمّا اين بيتابى و جزعى را كه از من مى‏بينى به خاطر توست و به خاطر همنشينان و ياران توست. سوگند به خدا اگر به قدر سنگينى تمام كره زمين طلا داشتم آن را فدا مى‏دادم تا قبل از اينكه عذاب خداى عزّوجلّ را ببينم رها شوم.»
مراد از همنشينان و ياران ابن عبّاس أميرالمؤمنين‏عليه السلام است كه هميشه عمر با اين تعبير با ابن‏عباس روبرو مى‏شد.
ابونعيم در «حلية الأولياء» ج‏1، ص 52 و ابن تيميّه در «منهاج السّنّة» ج‏3، ص 131 آورده‏اند كه عمر مى‏گفت: لَيتنى كنتُ كَبْشَ أهلى، يُسَمّنُونّى مَا بَدَا لهم حتّى اذا كنتُ اسَمّنُ مَا أكُونُ زَارهم بعضُ ما يُحبونّ فجعلوا بعضى شَوَاءً و يعطونّى قَديداً ثُمّ أكَلُونى و أخرَجونى عَذَرَةً و لم أكُنْ بَشَراً.
«اى كاش من گوسفند أهل‏بيت خودم بودم و مرا تا جائى كه مى‏خواستند مى‏پروراندند و چاق مى‏كردند تا وقتى كه به نهايت درجه چاقى مى‏رسيدم بعضى از دوستان و محبوبانشان به ديدنشان مى‏آمدند و آنها براى اين دوستان مرا مى‏پختند و سپس مرا قطعه قطعه مى‏نمودند، آنگاه مرا مى‏خوردند و به صورت كثافت و نجاست از آنها بيرون مى‏آمدم، ولى بشر نبودم.»
و همچنين ابن تيميّه در «منهاج السّنة» ج‏3، ص 120 و محبّ‏الدين طبرى در «الريّاض النضرة» ج‏1، ص 134 درباره ابوبكر روايت كرده‏اند كه چون نگاهش افتاد به پرنده اى كه بر روى درختى بود گفت: طُوبَى لكَ يا طائر، تأكل الثّمر، و تقعُ على الشّجر، و ما من حساب و لا عقاب عليك، لوددت أنّى شجرة على جانب الطّريق مرّ عَلَىّ جَمَلٌ فأكلنى و أخرجنى فى بَعْره و لم أكُنْ من البَشَر. «خوشا به حال تو اى مرغ كه از ميوه درخت مى‏خورى و برروى درخت مى‏نشينى و نه حسابى دارى و نه كتابى! من دوست داشتم كه درختى بودم در كنار جادّه تا شترى از نزد من عبور مى‏كرد و مرا مى‏خورد و مرا با پشكش بيرون مى‏داد، ولى انسان نبودم.»
و نيز ابن تيميّه و محبّ الدين طبرى در همين كتابها و همين مواضع از ابوبكر روايت كرده‏اند كه در وقتى دگر گفت: ليتَ اُمّى لَم تَلِدنى؛ لَيتنى كنتُ تِبْنَةً فى لِبْنَةٍ. «اى كاش مادرم مرا نزائيده بود. ايكاش من يك دانه كاه بودم در ميان يك عدد خشت.»
و بخارى در «صحيح» خود ج‏1، ص 54 از أنس روايت مى‏كند كه: رسول خداصلى الله عليه وآله به أنصار گفت: انكم سَتَرَوْن بعدى أثَرَةً شديدةً، فاصبروا حتّى تلقوا الله و رسوله على الحوض. قال أنَس: فلم‏نصبر.
«شما به زودى پس از من مى‏بينيد كه عدّه‏اى غلبه مى‏كنند و بهترين چيز را براى خود برمى‏دارند و صاحبش را محروم مى‏نمايند. در اين وضعيّت شما بايد مقاومت كنيد تا خدا و رسولش را كنار حوض ببينيد. أنس گفت: ما مقاومت ننموديم.»
و در «صحيح» بخارى ج‏2، ص 135 از علاء بن مُسَيّب از پدرش روايت است كه گفت: من بَراء بن عازب را ديدم و به او گفتم: طَوبى لكَ صَحِبْتَ النّبِىّ‏صلى الله عليه وآله و بايعتَه تحتَ الشّجرة فقال: يا ابن أخى! انّك لاتدرى ما أحدثناه بَعْده! «خوشا به حال تو كه با پيغمبر مصاحبت كردى و در زير درخت با وى بيعت نمودى! او در پاسخم گفت: اى برادرزاده من تو خبر ندارى كه ما پس از او چكار كرده‏ايم؟!» و در اين صورت كه مى‏بينيم اين صحابى عظيم‏الشّأن كه از سابقين الأوّلون است كه با رسول خدا در زير شجره بيعت كرده‏اند و خدا از ايشان راضى شد و از دل آنها مطّلع شد و فتحى نزديك نصيبشان نمود؛ بر عليه خود و أصحاب خود گواهى مى‏دهد كه: آنها پس از پيغمبر بدعت نهادند و كارهاى خلاف انجام دادند، و اين شهادت مصداق همان خبر پيمبر است كه اصحابش را خبرداد به اينكه پس از او كارهاى تازه پديد و حوادث غير مطلوب انجام مى‏دهند، و به قهقراى جاهليّت برگشته مرتدّ مى‏شوند . در اين‏صورت هيچ عاقلى مى‏تواند تصوّر كند كه همه صحابه عادل و پرهيزگارند؟ همچنانكه أهل سنّت بدين گفتار قائلند؟! اين گفتار خلاف عقل است و راه را براى شخص متتبّع كه مى‏خواهد به حقيقت و متن واقع راه يابد، مى‏بندد.
(22) شيخ مفيد در «أمالى» طبع جامعةالمدرسين ص 50 و ص 51 با سند متصل خود از عثمان بن عفّان روايت مى‏كند كه او گفت: چون عمر را دشنه زدند درحال جان دادن، من آخرين كسى بودم كه با ديدار او عمر جان داد. من بر او وارد شدم و سرش در دامن پسرش : عبدالله بود و او مَلُول (كسل و ناراحت) بود و در بعضى از نسخه‏هاست كه: و هو يُوَلْوِلُ (و او وِلوِله مى‏كرد) عمر به پسرش گفت: ضَع خدّى بالأرض! «گونه مرا بر روى زمين بگذار.» پسر خوددارى كرد. عمر گفت: ضع خدّى بالارض، لا اُمّ لك! «گونه مرا بر روى زمين بگذار، اى بى مادر !» عبدالله گونه عمر را به زمين گذارد. عمر شروع كرد به گفتن: وَيْلَ اُمّى، وَيْلَ اُمّى ان لم‏تغفرلى «اى واى بر مادرم! اى واى بر مادرم! اگر تو مرا نيامرزى!» همين طور اين عبارت را تكرار كرد تا جان داد.
(23) سيّد بن طاووس در كتاب «طرائف» طبع خيّام در قم در ص 376 و 377 آورده است كه عبدالمحمود1 مى‏گويد: و از آنچه كه من ديده‏ام از تكذيب اين مذاهب چهارگانه عامّه خودشان را و دينشان را و كثيرى از صحابه پيغمبرشان را جملةً و تفصيلاً، و شهادتشان را بر آنكه پيغمبرشان آنان را مذمّت نمود و شهادت بر گمراهى صحابه داد، روايتى است كه حميدى در «جمع بين الصحيحين» ايضاً در «مسند» سهل بن سعد در حديث بيست و هشتم از مُتّفَقٌ عليه آورده است كه گفت : شنيدم كه پيغمبر صلى الله عليه وآله مى‏گفت: أنَا فَرَطُكُمْ عَلَى الْحَوْضِ، مَنْ وَرَدَ شَرِبَ، وَ مَنْ شَرِبَ لَمْ يَظْمأ أبَداً، وَ لَيَرِدَنّ عَلَىّ أقْوَامٌ أعْرِفُهُمْ وَ يَعْرِفُونّى ثُمّ يُحَالَ بَيْنِى وَ بَيْنَهُمْ. «من جلودار و پرچم هدايت شما به سوى بهشتم در حوض كوثر؛ كسى كه وارد شود از آن مى‏آشامد و كسى كه آشاميد ديگر ابداً تشنه نمى‏گردد. و البته وارد مى‏شوند بر من اقوامى كه من آنها را مى‏شناسم و آنها مرا مى‏شناسند، سپس بين ما و آنها جدائى مى‏افتد.»
ابو حازم كه راوى اين روايت از سهل بن سعد ساعدى است مى‏گويد: من كه مشغول حديث كردن اين روايت بودم نعمان بن ابى عيّاش شنيد و گفت: آيا تو به همين كيفيت از سهل بن سعد شنيدى؟! گفتم: آرى! گفت: من گواهى مى‏دهم بر أبوسعيد خدرى كه چون از او شنيدم اين روايت را، اين عبارت را اضافه مى‏كرد و مى‏گفت كه: فَيَقُولُ: إنّهُمْ اُمّتِى! فَيُقَالَ : إنّكَ لاَتَدْرِى مَا أحْدَثُوا بَعْدَكَ؟! فَأقُولُ: سُحْقاً سُحْقاً لِمَنْ بَدّلَ بَعْدِى وَ غَيّرَ.2 «پس پيغمبر مى‏گويد: اينان اُمّت من هستند. در اين حال گفته مى‏شود : تو نمى‏دانى چه حوادث و بدعت‏هائى بعد از تو به وجود آوردند؟ پس من مى‏گويم: دور باشد از رحمت خدا، هلاكت و نابودى باشد از براى آن كسى كه پس از من تبديل كرده است و تغيير داده است.»
و از جمله روايتى است ايضاً كه حميدى در «جمع بين الصّحيحين» در حديث شصتم از مُتّفَقٌ عليه از «مسند» ابن عبّاس روايت مى‏كند3 كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود : ألاَ إنّهُ سَيُجَاءُ بِرِجَالٍ مِنْ اُمّتِى فَيُؤخَذُ بِهِمْ ذَاتَ الشّمَالِ، فَأقُولُ : يَا رَبّ أصْحَابِى، فَيُقَالُ: إنّكَ لاتَدْرِى ما أحْدَثُوا بَعْدَكَ؟! فَأقُولُ كَمَا قَالَ الْعَبْدُ الصّالِح: وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً مَا دُمْتُ فِيهِمْ فَلَمّا تُوَفّيْتَنِى كُنْتَ أنْتَ الرّقِيبَ عَلَيْهِم وَ أنْتَ عَلَى كُلّ شَىْ‏ءٍ شَهِيدٌ. إنْ تُعَذّبْهُمْ فَإنّهُمْ عِبَادُكَ وَ إنْ تَغْفِر لَهُمْ فَإنّكَ أنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ.4 قَالَ: فَيُقَالُ لِى: إنّهُمْ لَمْ يَزَالُوا مُرْتَدّينَ عَلَى أعْقَابِهِمْ مُنْذُ فَارَقْتَهُمْ.5 «آگاه باشيد كه مردانى از امّت مرا در روز قيامت مى‏آورند و ايشان را مى‏گيرند و به سمت چپ (كه كنايه از شقاوت و دوزخ است) مى‏برند و من مى‏گويم: اى پروردگار من! ايشان اصحاب منند! گفته مى‏شود، تو خبر ندارى كه آنها چه كارهائى پس از تو بجا آورده‏اند؟! و من مى‏گويم همان طور كه عبدصالح‏6 گفت: «خداوندا ! من گواه و شاهد آنان بودم تا زمانى كه زنده ميانشان بودم اما وقتى كه تو مرا به سوى خود بردى، خودت گواه و شاهد و مراقب اعمالشان بودى و البتّه و البتّه تو بر هر چيز حاضر و ناظر و گواه و شاهدى! اگر آنها را عذاب كنى آنان بندگان تو هستند، و اگر از آنها درگذرى تحقيقاً تو خداوند با عزّت مى‏باشى و از روى حكمت انجام مى‏دهى!» رسول خدا فرمود: در اين حال به من گفته مى‏شود: ايشان پيوسته از زمانى كه تو از آنها مفارقت نمودى، به سوى قهقرا و پشت برگشتند و ارتداد از شريعت تو و ولايت تو پيدا نمودند.»
و از جمله اين روايات روايتى است كه حميدى در «جمع بين الصّحيحين» در حديث يكصد و سى و يكم از مُتّفَقٌ عليه از «مسند» أنَس روايت كرده است كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه وآله گفت: لَيَرِدَنّ عَلَىّ الْحَوْضَ رِجَالٌ مِمّنْ صَاحَبَنِى، حَتّى إذَا رَأيْتُهُمْ وَ رُفِعُوا إلَىّ اخْتُلِجُوا دُونِى، فَلَاَقُولَنّ: أىْ رَبّ أصْحَابِى! أصْحَابِى ! فَلَيُقَالَنّ لِى: إنّكَ لاَتَدْرِى مَا أحْدَثُوا بَعْدَكَ؟7 «البتّه بر من در حوض وارد مى‏شوند مردانى از آن كسانى كه با من مصاحبت داشته‏اند، تا به جائى كه چون من آنان را ببينم و امرشان را بخواهند به من واگذار كنند ناگهان آنها را بربايند و از نزد من برانند. و من البتّه مى‏گويم: اى پروردگار من! اصحاب من! اصحاب من! پس البتّه گفته مى‏شود به من: تو نمى‏دانى آنچه را كه پس از مفارقت تو بجاى آورده‏اند و حوادثى را كه از خود بجاى گذارده‏اند!»
و نيز از جمله اين روايات، روايتى است كه حميدى در «جمع بين الصّحيحين» در حديث دويست و شصت و هفتم از مُتَفّقٌ عليه از «مسند» ابوهريره از عطاء بن يسار از ابوهريره روايت نموده است كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: بَيْنَمَا أنَا قَائِمٌ فإذَا زُمْرَةٌ، حَتّى إذَا عَرَفْتُهُمْ خَرَجَ رَجُلٌ مِنْ بَيْنِى وَ بَيْنِهِمْ فَقَالَ : هَلُمّ، فَقُلْتُ: إلَى أيْنَ؟ قَالَ: إلَى النّارِ وَاللهِ. قُلْتُ: مَا شَأنُهُمْ؟ قاَلَ: إنّهُمُ ارْتَدّوا بَعْدَكَ عَلَى أدْبَارِهُمُ الْقَهْقَرَى. ثُمّ إذَا زُمْرَةٌ حَتّى إذَا عَرَفْتُهُمْ خَرَجَ رَجُلٌ مِنْ بَيْنِى وَ بَيْنِهُمْ فَقَالَ: هَلُمّ، فَقُلْتُ: إلَى أيْنَ؟ فَقَالَ: إلَى النّارِ وَاللهِ. قُلْتُ: مَا شأنُهُمْ؟ قَالَ : إنّهُمُ ارْتَدّّوا عَلَى أدْبَارِهِمُ الْقَهْقَرَى، فَلاَأرَاهُ يُخَلّصُ مِنْهُمْ إلّا مِثْلَ هَمَلِ النّعَمِ‏ .8
«در وقتى كه من در موقف و عرصات قيامت ايستاده‏ام ناگهان جمعى را مى‏آورند تا جائى كه چون من آنها را شناختم، مردى از ميان من و ميان آنها بيرون مى‏آيد و مى‏گويد: بيائيد ! من مى‏گويم: به كجا بيايند؟ آن مرد مى‏گويد: قسم به خدا به سوى آتش! من مى‏گويم: گناهشان چيست؟ مى‏گويد: اين جمع پس از تو مرتد شدند: و به سوى قهقرا و عقب بازگشتند.
سپس جمعى دگر را مى‏آورند تا جائى كه چون من آنها را شناختم، مردى از ميان من و ميان آنها بيرون مى‏آيد و مى‏گويد: بيائيد! من مى‏گويم: به كجا؟ مى‏گويد: قسم به خدا به سوى آتش! من مى‏گويم: گناهشان چيست؟ آن مرد مى‏گويد: اين جمع پس از تو مرتد شدند و به سوى قهقرا به عقب بازگشتند. و همين طور دسته دسته به سوى جهنّم مى‏برند و من نمى‏بينم آن كس را كه خلاص كند از ايشان را مگر به قدر بسيار قليلى مانند كمى تعداد و شترهاى رها شده در بيابان!»
و مثل اين روايت را با طرق عديده‏اى از مسند عائشه روايت كرده‏اند. و مثل اين روايت را با طرق عديده‏اى از «مسند» أسْماء بنت ابوبكر روايت كرده‏اند. و مثل اين روايت را با طرق عديده‏اى از «مسند» امّ سلمة روايت كرده‏اند. و مثل اين روايت را أيضاً از «مسند» سعيد بن مسيّب روايت كرده‏اند. و جميع اين روايات در «جمع بين الصّحيحين» كه مُصَنّف آن حميدى است آمده است.
و از جمله اين روايات روايتى است كه احمد بن حَنْبَل در «مسند» عبدالله بن مسعود روايت كرده است كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه وآله گفت: أنَا فَرَطُكُمْ عَلَى الْحَوْضِ، وَ لَيُرْفَعَنّ إلَىّ رِجَالٌ مِنْكُمْ حَتّى إذا أهْوَيْتُ إلَيْهِمْ لِاُنَاوِلَهُمُ اخْتُلِجُوا دُونِى. فَأقُولُ: أىْ رَبّ أصْحَابِى! فَيُقَالُ: إنّكَ لاَتَدْرِى مَا أحْدَثُوا بَعْدَكَ؟! 9
«من به عنوان جلودار و پرچم پيشتاز در جلوى شما مى‏روم به سوى حوض و بعضى از مردان شما را به‏سوى من مى‏آورند و بلند مى‏كنند براى حساب، تا همين كه من ميل مى‏كنم به سوى آنها كه ايشان را بگيرم، در حضور من آنها را مى‏ربايند و مى‏برند. در اين حال من مى‏گويم : اى پروردگار من! اينان اصحاب منند! گفته مى‏شود: تو نمى‏دانى چه حوادثى را بعد از تو بجاى آورده‏اند.»
و مانند اين روايت را أيضاً حميدى در «مسند» حذيفة بن يمان، در حديث هفتم از مُتّفقٌ عليه آورده است.10، 11
ملاّ على متّقى در «كنزالعمّال» طبع بيروت، ج 11، ص 176 و ص 177 به ترتيب در احاديث 31112 تا 31115 گويد: رسول خدا فرمود: أنا آخذ بحُجَزِكم أقول: اتّقوا النّار! اتّقوا الحدودَ! فإذامُتّ تركتكم، و أنا فَرَطكم على الحوض، فمن وَرَد فقد أفلح! فيؤُتى بأقوام فيؤخذ بهم ذاتَ الشمال فأقول: يا ربّ اُمّتى، فيقول: إنّهم لم‏يزالوا بعدك يرتدّوا على أعقابهم. (احمد حنبل در «مسند»، و طبرانى در «معجم‏كبير» و أبونصر سجزى در إبانة از ابن‏عبّاس): «من كمرهاى شما را گرفته‏ام و مى‏گويم: از آتش بپرهيزيد! از حدود خدا بپرهيزيد ! و چون بميرم جلودار و عَلَم شما هستم بر حوض. بنابراين كسى كه وارد شود نجات مى‏يابد، و در آن حال اقوامى را مى‏آورند و به سوى جانب چپ كه جانب آتش است مى‏برند و من مى‏گويم : اى پروردگارم! اينها امّت من هستند، خدا مى‏فرمايد: ايشان پس از تو پيوسته به سوى عقب برگشتند.»
أنا آخذ بحُجَزكم عن النّار. أقول: إيّاكم و جهنّم! إيّاكم و الحدودَ؛ فإذامُتّ فأنا فرطكم، و موعدكم الحوض. فمن ورد فقد أفلح. و يأتى قومٌ فيؤخذ بهم ذات الشمال فأقول: يا ربّ! اُمْتى. فيقال: انّك لاتدرى ما أحدثوا بعدك مرتدّيّن على أعقابهم. (طبرانى در «معجم كبير» از ابن عبّاس)
أنّا فرطكم على الحوض أنتظر من يرد عَلَىّ منكم، فلااُلفينّ ما نوزعتُ فى أحدكم فأقول : إنّه من امّتى فيقال: لاتَدرى ما أحدث بعدك. (طس، ق ـ عن أبى الدّرداء)
ألا ما بال أقوام يزعمون أنّ رحمى لاتنفع، والّذى نفسى بيده إنّ رحمى لموصولة فى الدنيا و الآخرة. ألاَ و إنّى فَرَطكم ـ أيّها النّاس ـ على الحوض، ألا وسيجئ أقوام يوم القيمة فيقول القائل منهم: يا رسول الله أنا فلانُ بن فُلان؛ فأقول: أمّا النّسب فقد عرفتُ ولكنّكم ارتَددْتم بعدى و رجعتم القهقرى (ط، حم و عبد بن حميد، ع، ل، ش ـ عن أبى سعيد)
سيّد شرف الدين عاملى در «الفصول المهمّة» طبع دوم، ص 191، پس از حكايت چند خبر در اين معنى گويد: بخارى در صحيحش در باب حوض، از اسماء بنت ابى‏بكر روايت كرده است كه گفت : رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: إنّى عَلَى الْحَوْضِ حَتّى أنْظُرَ مَنْ يَرِدُ عَلَىّ مِنْكُمْ، وَ سَيُؤخَذُ نَاسٌ دُونِى قَأقُولُ: يَا رَبّ مِنّى وَ مِنْ اُمّتِى ! فَيُقَالُ: هَلْ شَعَرْتَ مَا عَمِلوا بَعْدَكَ؟! وَاللهِ مَابَرِحُوا يَرْجِعُونَ عَلَى أعْقَابِهِمْ. قَالَ الْبُخَارِىّ: فَكَانَ ابْنُ أبِى مَلِيكَةَ يَقُولُ: اللّهُمّ إنّا نَعُوذُ بِكَ أنْ نَرْجِعَ عَلَى أعْقَابِنَا وَ نُفْتَنَ عَنْ دِينِنَا ـ انتهى . 12
در اينجا آية الله عاملى رحمه الله پس از حكايت دو خبر ديگر مى‏فرمايد: و كسى كه واقف شود بر آنچه امام احمد از حديث ابوطفيل در آخر جزء پنجم از «مسندش» آورده است مى‏داند كه در ليله عقبه جماعتى دبّاب‏13 را بر روى كوه غلطانيدند تا آنكه ناقه رسول الله‏صلى الله عليه وآله را رم دهند، «وَ هَمّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا وَ مَا نَقَمُوا إلّا أنْ أغْنَاهُمُ اللهُ وَ رَسُولُه مِنْ فَضْلِهِ.41» و كسى كه سوره توبه را تلاوت نمايد مى‏داند كه آنان از زمان پيش دنبال فتنه بوده‏اند: إنّهُمُ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلّبُوا الاُمُورَ لِرَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله حَتّى جَاءَ الْحَقّ وَ ظَهَرَ أمْرُ اللهِ وَ هُمْ كَارِهُونَ‏15؟ وَ يَحْلِفُونَ بِاللهِ إنّهُمْ لَمِنْكُمْ وَ مَاهُمْ مِنْكُمْ وَلَكِنّهُمِ قَوْمٌ يَفْرَقُونَ. لَوْ يَجِدُونَ مَلْجَأ أوْ مَغَارَاتٍ أوْ مُدّخَلاً لَوَلّوْا إلَيْهِ وَ هُمْ يَجْمَحُونَ‏.16 وَ مِنْهُمُ الّذِينَ يُؤذُونَ النّبِىّ وَ يَقُولُونَ هُوَ اُذُنٌ قُلْ اُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤمِنُ بِاللهِ وَ يُؤمِنُ لِلْمُؤمِنينَ وَ رَحْمَةٌ لِلّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الّذِينَ يُؤذُونَ رَسُولَ اللهِ لَهُمْ عَذَابٌ ألِيمٌ. يَحْلِفُونَ بِاللهِ لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ وَاللهُ وَ رَسُولُهُ أحَقّ أنْ يُرْضُوهُ إنْ كَانُوا مُؤمِنينَ. ألَمْ‏يَعْلَمُوا أنّهُ مَنْ يُحَادِدِ اللهَ وَ رَسُولَهُ فَاَنّ لَهُ نَارَ جَهَنّمَ خَالِداً فِيهَا ذَلِكَ الْخِزْىُ الْعَظِيمُ.17 وَ لَئِنْ سَألْتَهُمْ لَيَقُولُنّ إنّمَا كُنّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُل أبِاللهِ وَ آيَاتِهِ وَ رَسُولِهِ كُنْتُمْ تَسْتَهْزؤُنَ.18 وَ مِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصّدّقَنّ وَ لَنَكُونَنّ مِنَ الصّالِحِينَ . فَلَمّا آتَاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَ تَوَلّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ. فَأعْقَبَهُمْ نِفَاقاً فِى قُلُوبِهِم إلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أخْلَفُوا اللهَ مَا وَعَدُوهُ و بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ.19 الّذِينَ يَلْمِزُونَ الْمُطّوّعِينَ مِنَ الْمُؤمِنِينَ فِى الصّدَقَاتِ وَ الّذِينَ لاَيَجِدُونَ إلّا جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذَابٌ اَلِيمٌ. اسْتَغْفِرْلَهُمْ أوْ لاَتَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرّةً فَلَنْ يَغْفِرَاللهُ لَهُمْ.20 وَ لاَتُصَلّ عَلَى أحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ أبَداً وَ لاَتَقُمْ عَلَى قَبْرِهِ إنّهُمْ كَفَرُوا بِاللهِ وَ رَسُولِهِ وَ مَاتُوا وَ هُمْ فَاسِقُونَ. وَ لاَتُعْجِبْكَ أمْوَالُهُمْ وَ أوْلاَدُهُمْ إنّمَا يُرِيدُ اللهُ أنْ يُعَذّبَهُم بِها فِى الدّنْيَا وَ تَزْهَقَ أنْفُسُهُمْ وَ هُمْ كَافِرونَ. وَ إذَا اُنْزِلَتْ سُورَةٌ أنْ آمِنُوا بِاللهِ وَ جَاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأذَنَكَ اُولُوا الطّوْلِ مِنْهُمْ وَ قَالُوا ذَرْنَا نَكُنْ مَعَ الْقَاعِدِينَ . رَضُوا بِأنْ‏يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَ طُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَيَفْقَهُونَ‏ .21 سَيَحْلِفُونَ بِاللهِ لَكُمْ إذَا انْقَلَبْتُمْ إلَيْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ فَأعْرِضُوا عَنْهُمْ إنّهُمْ رِجْسٌ وَ مَأوَاهُمْ جَهَنّمُ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ. يَحْلِفُونَ لَكُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإنّ اللهَ لاَيَرْضَى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ.22 تا آخر سوره كه همه دلالت بر گسترش نفاق در ميان آنان دارد.
و من نمى‏دانم چگونه هر كس كه با پيغمبر صحبت داشت، به مجرّد رحلت آن حضرت موثّق و عادل شد؟! وَ مَا مُحَمّدٌ إلّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرّسُلُ اَفَإنْ مَاتَ أوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أعْقَابِكُمْ وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ‏يَضُرّ اللهَ شَيْئاً وَ سَيَجْزِى اللهُ الشّاكِرينَ،23 آن كسانى هستند كه شكر و سپاس نعمت رسالت را بجاى آوردند و از دين، انقلاب به كفر پيدا ننمودند و پس از رسول اكرم صلى الله عليه وآله بدعتى ننهادند و حادثه‏اى نيافريدند و در دين تغيير و تبديلى ندادند و استقامت و پايمردى نمودند در آنچه خداوند تعالى به آنان امر كرده بود و رسول خدا فرمان داده بود. وَاُولَئِكَ لَهُمُ الْخَيْرَاتُ وَ اُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. أعَدّاللهُ لَهُمْ جَنّاتٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدينَ فِيهَا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ،24 و ايشانند كه از سپاس و تمجيد و مدح تمجيد كنندگان و ثناگويان و مدّاحان بى‏نيازند، و از توصيف و تعريف ستايشگران برتر و عالى‏ترند، به واسطه آنكه خداوند به وسيله آنهاست كه دين خود را تأييد نمود و دعوت حق را آشكارا منتشر فرمود. بر اين اساس است كه مودّت آنها واجب و دعاى بر آنها فريضه است. رَبّنَا اغْفِرْ لَنَا وَ لِإخْوَانِنَا الّذِينَ سَبَقُونَا بِالإيمَانِ وَ لاَتَجْعَلْ فِى قُلُوبِنَا غِلاّ لِلّذِينَ آمَنُوا رَبّنَا إنّكَ رَؤوفٌ رَحيمٌ. 25
در اينجا گفتار علاّمه سيّد شرف الدّين در ص 194 از «الفصول المهمّة» كه آخرِ مطالب اين كتاب ارزشمند و نفيس است به پايان رسيد. مرحوم سيّد شرف الدين در كتاب ديگر خود كه به نام «الكلمة الغرّاء فى تفضيل الزهراء» است و با همين مجموعه تجليد شده است در ص‏222 مى‏فرمايد: بلاء در اسلام و در بلاد اسلام از آن پيدا شد كه جمهور مسلمين اعتماد كردند بر صحّت گفتار هر كس كه در صدر اوّل بود و بنا گذاشتند بر عدالت تمام افرادى كه با پيغمبر بوده‏اند و صحبت و برخوردى داشته‏اند؛ با آنكه در كتاب و سنّت از شئون منافقين و انتظارشان به دوائر و مشكلات و رنجها و مصيبتهائى كه بر پيغمبر وارد شده است عجائبى وارد شده است. و اگر مى‏خواهى مطلب را خوب بدانى در سوره توبه و احزاب مطالعه كن كه براى خردمندان كافى است:
وَ مِنْ أهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُوا عَلَى النّفاقِ لاَتَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ‏ .26 «از ميان مردم و اهل مدينه كسانى هستند كه نفاقشان را به حدّ اكمل رسانده‏اند. تو آنها را نمى‏شناسى، ما آنها را مى‏شناسيم.» بارى اين بلا بعد از زمان رسول خدا وقتى اشتداد يافت كه از خوض و رسيدگى در آن احوال منع شد و باب فحص از حقايق و بواطن آن مردان منافق كه به عنوان صحابى بودند مسدود گرديد، و در اينجا بسيارى از حقايق تضييع شد.
1ـ مراد از عبدالمحمود خود اوست. سيّد هر جا در «طرائف» عبدالمحمود مى‏گويد، منظورش خود اوست.
2ـ «صحيح» مسلم ج‏4، ص 1793 و «صحيح» بخارى: جزء 8، ص 26 و جزء 7، ص .208 و ايضاً آية الله سيد شرف الدّين عاملى در «الفصول المهمّة» طبع دوّم ص 191 از «صحيح» بخارى فى باب الحوض، از سهل بن سعد روايت كرده است و در آخر آن علامت (اه) گذارده است.
3ـ و نظير اين روايت را در مُفاد، بخارى در اوّل باب قوله تعالى: و اتخذالله ابراهيم خليلاً از كتاب بدء الخلق از جزء دوّم از «صحيح» خود از ابن عبّاس از رسول خداصلى الله عليه وآله آورده است كه فرمود: إنّكم تحشرون حُفاةً عُراةً غُرْلاً «شما در روز قيامت پابرهنه و عريان و ختنه‏نكرده محشور مى‏شويد» و سپس اين آيه را خواند: كما بدأنا أوّل خلق نعيده وَعْداً علينا إنّا كنّا فاعلين، و اوّلين كسى كه در روز قيامت لباس پوشيده مى‏شود ابراهيم است. و إنّ ناساً من أصحابى يؤخذ بهم ذات الشّمال فأقول: أصحابى أصحابى، فيقال: إنهم لم يزالوا مرتدّين على أعقابهم منذ فارقتَهم. فأقول كما قال العبد الصالح : و كنت عليهم شهيداً ما دمت فيهم ـ إلى قوله ـ الحكيم. (الفصول المهمّة، طبع دوّم ص 192).
4ـ آيه 117 و 118، از سوره 5 مائده در ضمن آخر آيات سوره مائده آمده است. اين جواب، جواب حضرت عيسى بن مريم است به خداوند كه در روز قيامت چون خدا از او مؤاخذه مى‏كند كه چرا اُمت تو، تو را و مادرت مريم را خدا دانستند؟! او در ضمن پاسخهائى، اين جواب را مى‏دهد. و الحق جوابها بسيار متين و استوار است. حضرت استاذنا الفقيد آيةالله العظمى علّامه بى‏بديل حاج سيد محمد حسين طباطبائى تبريزى ـ أفاض‏الله علينا من بركات رمسهـ هر وقت اين آيات را براى ما مى‏خواندند در عالمى از وجد و مسرّت فرومى‏رفتند و چنان حالشان تغيير مى‏كرد كه از وَجَناتشان ظاهر مى‏شد و مى‏فرمودند: در اين آيات قرآن از و إذْ قال الله يا عيسى بن مريم‏ءَ أَنت قلت للناس اتّخذونى و اُمّى إلَهَيْنِ مِن دُونِ اللهِ تا آخر سوره به قدرى نكات بديع در ادب عبوديّت به كار رفته است كه حقّاً قرآن مجيد غوغا كرده است.
5ـ «صحيح» مسلم، كتاب الجنة، ج 4، ص .2195
6ـ يعنى عيسى‏بن مريم‏عليه السلام.
7ـ «صحيح» مسلم، ج 4، ص 1800 و «صحيح» بخارى، ج 7، ص .207
8ـ «صحيح» بخارى، ج 7، ص .208
9ـ «مسند» احمد حنبل، ج 1، ص 253 و ص .258
10ـ به «صحيح» مُسلم، ج 4، ص 1796 مراجعه شود.
11ـ همانطور كه در صدر تعليقه گفته شد، جميع اين روايات را ما از كتاب «طرائف» سيّدبن طاووس رحمةالله عليه طبع مطبعه خيام قم از ص 376 تا ص 378 حكايت نموده‏ايم.
12ـ «من بر حوض كوثر مى‏باشم كه مى‏نگرم كسى را كه از شما بر من وارد مى‏شود، و در نزديكى من افرادى از مردم گرفته مى‏شوند، در اين حال من مى‏گويم: اى پروردگار من! اينان از من هستند و از اُمّت من مى‏باشند. پس گفته مى‏شود: آيا تو فهميدى كه پس از تو چه كارهائى كرده‏اند؟! قسم به خدا ايشان پيوسته بر اعقاب خود به جاهليّت خود بازگشتند (يعنى روى پاشنه پا عقبگرد نموده، با يكصد و هشتاد درجه مخالف با اسلام كه اينك بدان سو مواجه مى‏باشند، بازگشت نموده‏اند).» بخارى مى‏گويد: ابن أبى مليكه عادتش اين بود كه مى‏گفت : بار خدايا ما پناه مى‏بريم به تو از اينكه بر اعقاب جاهليت خود بازگرديم و در دين خودمان به فتنه درآئيم و در مواقع امتحان، خراب و فاسد گرديم ـ الحديث.
13ـ دبّاب زره‏پوش سابق بود كه به شكل اطاقكى از چرم سخت و محكم مى‏ساختند و افرادى در داخل آن بودند تا تيرو نيزه و سنگ بر آنان وارد نشود، آنگاه وقتى مى‏خواستند قلعه و حصنى را بگشايند اين دبّاب را به كنار آن متصل به ديوار قرار مى‏دادند تا عاملان در آن از درون بدون آنكه ديده شوند و مورد تعرّض قرار گيرند، ديوار را بشكافند و داخل حصن گردند.
14ـ آيه 74 از سوره 9: توبه.
15ـ اقتباس از آيه 48 همين سوره.
16ـ آيه 56 و 57 از همين سوره.
17ـ آيه 61 تا 63 از همين سوره.
18ـ آيه 65 از همين سوره.
19ـ آيه 75 تا 77 از همين سوره.
20ـ آيه 79 و 80 از همين سوره.
21ـ آيه 84 تا 87 از همين سوره.
22ـ آيه 95 و 96 از همين سوره چون در ترجمه و تفسير اين آيات در ج‏10، از امام‏شناسى از ص 185 تا ص 280 ضمن درسهاى 142 تا 148 بحث كافى شده است، لهذا از ترجمه آنها در اينجا خوددارى شد.
23ـ آيه 144 از سوره 3: آل عمران.
24ـ آيه 88 و 89 از سوره 9: توبه.
25ـ آيه 10 از سوره 59: حشر.
26ـ آيه 101، از سوره 9: توبه.
(24) در «غاية المرام» ص 227 حديث شماره 38 از خاصّه از «تفسير علىّ بن ابراهيم» با سند متّصل خود از أبوذر غفارى روايت مى‏كند كه چون آيه: يوم تبيضّ وجوه و تسودّ وجوه نازل شد رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: در روز قيامت بر من پنج رايت وارد مى‏شوند: رايتى با عِجل اين امّت، و رايتى با فرعون اين اُمت، و رايتى با سامرىّ اين امت، و رايتى با ذوالثديّة رئيس خوارج كه همه تشنه كام و با جگر تافته به جهنّم مى‏روند و رايتى با امام المتّقين أميرالمؤمنين است با جمعيّتى كه همه سيراب و شادكامند و به بهشت مى‏روند. اين روايت بسيار جالب و مفصّل است و ما آن را به نحو اختصار در اينجا آورديم: در كتاب سُلَيم بن قيس هلالى كوفى طبع سوم نجف ص 92 و ص 93 آمده است كه: على‏عليه السلام فرمود: إنّ النّاس كلّهم ارتدّوا بعد رسول الله‏صلى الله عليه وآله غير أربعة. انّ النّاس صاروا بعد رسول الله بمنزلة هرون و مَن تبعه، و منزلة العجل و من تبعه، فعلىّ فى شبه هرون و عتيق فى شبه العجل، و عمر فى شبه السّامرى. و سمعتُ رسول الله‏صلى الله عليه وآله يقول: لَيَجيئَنّ قوم من أصحابى من أهل العلية و المكانة منّى ليمرّوا على الصّراط، فإذا رأيتهم و رأونى و عرفتهم و عرفونى اختلجوا دونى؛ فأقول: ربّ أصحابى أصحابى! فيقال : ما تدرى ما أحدثوا بعدك؟! إنّهم ارتدّوا على أدبارهم حيث فارقتهم فأقول: بعداً و سحقاً . و سمعتُ رسول الله‏صلى الله عليه وآله يقول: لتركَبنّ اُمّتى سنّة بنى‏إسرائيل حذو النّعل بالنعل و حذو القُذّةِ بالقذّة؛ شبراً بشبر، و ذراعاً بذراع، و باعاً بباع، حتّى لو دخلوا جُحراً لَدَخَلوا فيه معهم، انّ التَوراة و القرآن كَتَبَه مَلَكٌ واحد فى رقّ بقلم واحد و جرت الأمثال و السّنن سواءً. «تمام مردم پس از رسول خدا از آئين ولايت برگشتند مگر چهار نفر. مردم بعد از رسول خدا به مثابه هرون و تابعينش و به منزله گوساله و تابعينش شدند پس على شبيه هرون است، و عتيق شبيه گوساله، و عمر شبيه سامرى.» و من از رسول خداصلى الله عليه وآله شنيدم كه مى‏فرمود: «البته جماعتى از اصحاب من كه داراى مقام و مكانت هستند مى‏آيند تا از روى صراط عبور كنند. چون من ايشان را ديدم و ايشان مرا ديدند، و من آنها را شناختم و آنها مرا شناختند، از نزد من ربوده مى‏شوند. در اين حال من مى‏گويم: پروردگار من! اينها أصحاب منند، اينها أصحاب منند! پس گفته مى‏شود تو نمى‏دانى كه پس از تو چه كارها كرده‏اند؟ تو همين كه از ايشان مفارقت كردى، به سوى قهقرا و عقب بازگشتند. و من مى‏گويم: دورى و هلاكت و نابودى باد بر آنها.»
و من شنيدم از رسول خدا كه مى‏فرمود: «شما طابق النعل بالنعل و مانند تشابه دو پيكان، سنّت بنى اسرائيل را عملى مى‏كنيد، وجب به وجب، ذراع به ذراع، باع به باع تا به جائى كه اگر آنها داخل سوراخى مى‏شدند شما نيز با آنها داخل مى‏شويد. قرآن و تورات را فرشته واحدى روى پوست واحدى به قلم واحدى نوشته است و مثالها و سنّت‏ها در هر دو يكسان است .»
(25) دعاى حضرت ابراهيم‏عليه السلام است در موقعى كه با فرزندش حضرت اسمعيل پايه‏ها و قواعد بيت‏الله الحرام را بنا مى‏كردند: ربنا و اجعلنا مُسْلِميْن لك و من ذريّتنا اُمةً مُسْلِمَةً لك و أرِنا مَناسِكنَا و تُب علينا إنّك أنت التوّاب الرّحيم.
(26) الميزان فى تفسير القرآن» ج 3 ، ص 417 تا ص .421
(27) و از جمله اين مطلقات، روايتى است كه شيخ ابومنصور احمد بن على بن ابيطالب طبرسى در كتاب «احتجاج» آورده در نامه حضرت امام هادى على بن محمّد النقى عليه السلام كه به اهل اهواز نوشته‏اند، اين رساله مفصّل است تا مى‏رسد به اينجا كه حضرت مى‏فرمايد: مثل خبر مجمعٌ عليه از رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم كه فرمود: إنّى مستخلفٌ فيكم خليفتين : كتاب الله و عترتى ما ان تمسّكتم بهما لن‏تضلّوا بعدى و انّهما لن‏يفترقا حتّى يردا علىّ الحوض و در عبارت ديگر است كه اين معنى را بعينه مى‏رساند و آن گفتار رسول الله است كه فرمود: انّى تارك فيكم الثقلين: كتاب الله و عترتى أهل بيتى و انّهما لن‏يفترقا حتّى يردا علىّ الحوض ما إن تمسّكتم بهما لن‏تضلّوا («غاية المرام»، ص 234، حديث 82 از خاصّه).
(28) - «ينابيع المودّة» از كتاب «مودّة القربى» سيّد على همدانى، ص .245
(29) - «مناقب» ابن مغازلى، ص 234، حديث .281
(30) - «فرائد السّمْطَيْن»، ج 2 باب 33 ص 142 و ص 147 حديث 426 تا .441
(31) - همان
(32) - همان
(33) - همان
(34) - «بحارالأنوار» طبع كمپانى، ج 7، ص 30 و ص .31
(35) - همان
(36) - همان
(37) - همان
(38) كنزالعمّال» طبع قديم هند، ج 1، ص .96
(39) الكوكب الدّرّى» طبع لاهور، ص .111
(40) عبقات» ج 1، ص 378 در ضمن ترجمه احوال قاضى عياض.
(41) غاية المرام» ص 214 حديث 20 از عامّه وليكن با طريق خاصّه: فقيه احمد بن محمّد بن شاذان در «مناقب» منقبت صدمين.
(42) و از جمله روايت صدوق است با سنّد متّصل خود از أعمش از عطيّه از أبوسعيد؛ و از حبيب‏بن أبى ثابت از زيدبن أرقم كه قال: قال رسول الله‏صلى الله عليه وآله: إنّى قد دُعيِتُ و أجبتُ و إنّى تاركٌ فيكم الثقلين، أحدهما أعظم من الآخر: كتاب الله عزّوجلّ حبلٌ ممدودٌ من السماء إلى الأرض، و عترتى أهل بيتى فإنّهما لن‏يزالا أبداً حتّى يردا على الحوضَ. فانظروا كيف تخْلُفُونّى فيهما؟! (غايةالمرام، ص 233 حديث شصت و نهم از خاصّه).
(43) آيه 23 از سوره 42: شورى: «بگو اى پيغمبر من از شما هيچ مزدى نمى‏خواهم مگر مودّت به ذوى‏القرباى من.»
(44) غايةالمرام» ص 216، حديث 36، از طرق عامّه.
(45) و از جمله مطلقات روايتى است كه صدوق با سند متّصل خود از حضرت امام رضاعليه السلام آورده است كه از پدرانش از أميرالمؤمنين‏عليه السلام روايت كرده‏اند كه فرمود: رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: إنى تاركٌ فيكم الثقلين كتاب الله و عترتى، و لن‏يفترقا حتّى يردا عَلَىّ الحوض. (غايةالمرام ص 234، حديث 80 از خاصّه) و أيضاً كلينى با سنّد متّصل خود از حضرت باقرعليه السلام روايت كرده است كه در خطبه نماز جمعه فرمود: و قد بلّغ رسول الله‏صلى الله عليه وآله الذّى ارسل به، فالزموا وصيّته و ما ترك فيكم من بعده من الثّقلين: كتاب الله و أهل بيته الّذى لايضلّ من تمسّك بهما و لا يهتدى من تركهما . (غاية المرام، ص 234، حديث 81 از خاصّه).
(46) - «ينابيع‏المودّة» ص 40 با تخريج ابن‏عقده و حافظ أبوالفتوح عجلى در كتاب «موجز» و ديلمى، و ابن ابى شيبة، و ابويعلى از عبدالرحمن بن عوف.
(47) كتاب «استجلاب ارتقاء الغرف» با تخريج ابن ابى شيبة و ابويعلى در مسندشان و همچنين بزّاز در مسندش بنابر نقل علاّمه آيةالله ميرحامد حسين هندى در «عبقات» ج 2، ص 580 و ص .581
(48) در كتاب «انسان العيون فى سيرة الأمين المأمون» كه معروف به «سيره حلبيّه» است در ج 3، ص 133 گويد: حصار طائف هجده روز طول كشيد بدون روز دخول و بدون روز خروج.
(49) - «الصواعق المحرقة» ص .75
(50) المراجعات» طبع اوّل، ص .15
(51) مغازى» محمّدبن عمر بن واقد ج‏3، ص 962 تا ص .970
(52) اين روايت را از ما استعصى عَلَىّ أهل مملكة تا پايان آن حمّوئى در «فرائد السّمطين» ج‏1، ص 222 با سند متّصل خود از جابر بن عبدالله از رسول خداصلى الله عليه وآله روايت كرده است، أمّا لفظ و لا اُمّةً و لفظ حبيبه در آن نيست. (حديث 173 از باب چهل و سوّم از سِمْطِ اوّل)
(53) - «ناسخ التواريخ» مجلد حضرت رسول‏اكرم‏صلى الله عليه وآله، از طبع اسلاميّه، جزء سوّم از جلد دوّم، ص 136 و ص .137
(54) - همين كتاب، و همين جا، ص .134
(55) - «بحارالأنوار»، طبع كمپانى، ج 6، احوالات رسول اكرم، ص 617 باب غزوة حنين و الطّائف و أوطاس و ساير الحوادث الى غزوة تبوك. يعنى: «شما را قسم به خدا مى‏دهم كه آيا جز من كسى در ميان شما هست كه رسول خداصلى الله عليه وآله درباره او گفته باشد: اى پسران وَليعَة! حتماً بايد دست از شرك خود برداريد وگرنه من بر مى‏انگيزانم به سوى آنها مردى را كه همانند جان من است، طاعت از او طاعت از من است و مخالفت با او مثل مخالفت با من است، و او ايشان را در زير شمشيرش مى‏پوشاند؟! گفتند: نه بار پروردگارا، غير از تو كسى نيست!»
(56) - همان
(57) بحارالأنوار» طبع كمپانى ج 6، ص 616 و ص 617 در احوال حضرت رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله و ايضاً در «بحارالأنوار» ج 9، ص 338 با عين اين سند و متن از «امالى» شيخ طوسى در احوال اميرالمؤمنين‏عليه السلام، درباب: انّه كان صلوات‏الله عليه من أخص النّاس برسول‏الله، آورده است.
(58) همان مصدر.
(59) در نسخه‏هاى «عبقات الأنوار» عبدالله بن حنطب آمده است.
(60) - «بحارالأنوار» طبع كمپانى ج‏9، ص .338
(61) - «غايةالمرام» ص 454 حديث اوّل از عامه. و بجاى لفظ مثل نفسى، لفظ نفسى آورده است يعنى: من جان و روح خودم را به سوى شما مى‏فرستم.
(62) - «غايةالمرام» ص 455 حديث دهم از عامّه و بجاى لفظ كنفسى لفظ عديل نفسى را آورده است يعنى: او هم لنگه و هم ترازوى من است.
(63) - «غاية المرام» ص 455، حديث يازدهم از عامّه.
(64) - «خصائص» نسائى، طبع قاهره، ص .19
(65) المُقاتِلةُ: الذين يأخذون فى القتال، و التاء للتأنيث على تأويل الجماعة، والواحد المقاتل. (أقرب الموارد)
(66) - «غايةالمرام» ص 455، حديث دوازدهم از عامّه.
(67) - «غايةالمرام» ص 454، حديث دوم از عامّه، و در پايان حديث دوبار رسول خدا مى‏فرمايد : هو هذا: اين است آن مرد!
(68) - «مناقب» طبع سنگى، ج 1، ص 389، از «فردوس» ديلمى.
(69) نَمِره زمينى است متّصل به عرفات كه در آن مسجد نمرة واقع است و جزء عرفات نيست و وقوف را نبايد در آنجا انجام داد.
(70) در «سيره حلبيّه» ج 3، ص 298 آورده است كه: قصْواء با فتحه قاف و مدّ است و بعضى كه قُصوى‏ با ضمّه قاف و قَصر خوانده‏اند اشتباه است و اين ناقه حضرت غير از ناقه عَضْباء و جَدْعاء است، و نيز بعضى كه اين اسامى را عَلَم براى ناقه واحدى دانسته‏اند، اشتباه است.
(71) امام شناسى» مطبوع ج‏6، درس 83 تا 90 صفحه 133، از «تاريخ» يعقوبى، طبع بيروت سنه 1379 هجريّه، ج‏2، از ص‏209 تا ص‏ .212
(72) تاريخ» يعقوبى، ج‏2، ص 111 و .112
(73) ينابيع‏المودّة» ص .30 و قندوزى گويد: ايضاً اين حديث را محمّدبن على حكم ترمذى در كتاب خود «نوادر الاصول» با همين عبارت تخريج كرده‏است. در «ينابيع المودّة» همين طور است ولى ظاهراً «حكيم» صحيح است.
(74) أبوالفداء ابن‏كثير دمشقى در تفسيرخود در ذيل آيه مباركه مودّت عين گفتار ترمذى را مَتْناً و سنداً آورده است.
(75) ينابيع المودّة» ص .41
(76) أرجح المطالب» ص 335 تا ص 341 ضمن بيان احاديثى در اين باب از جامع ترمذى، ج‏2، ص .308
(77) عبقات»، ج 1،ص 424 ضمن ترجمه احوال ابن اثير جزرى.
(78) مصابيح السّنّة» ج 2، ص .206
(79) عبقات»، ج 2، ص 577 و ص .578
(80) نظم دررالسمطين» طبع نجف اشرف، ص .232
(81) المراجعات» طبع اوّل، ص .15
(82) البداية و النهاية» ج 5، ص 70، و «سيره» ابن‏هشام ج 4، ص 1022 تا ص 1023، و «سيره حلبيه» ج 3، ص 298 و ص 299، و «بحارالأنوار» طبع كمپانى، ج 6، ص 668 از كتاب «منتقَى»، و «روضة الصّفا» ج 2، حجّةالوداع، و «تاريخ» طبرى ج 3، ص 150 و ص 151 از طبع دوّم دارالمعارف، و «الوفاءُ بأحوال المصطفى» ج 1، ص 212، و «الكامل فى التاريخ»، ج 2، ص‏302، و محمد حَسَنَيْن هيكل در كتاب «حياة مُحَمّدصلى الله عليه وآله از ص 461 تا 463 آورده است .
(83) سيره» ابن‏هشام، ج 4، ص .1022
(84) جامع الصّغير» ص .104
(85) آيه 103، از سوره 3: آل عمران.
(86) در تعليقه آمده است كه: در بعضى از نسخ حديث اذاً تَجدُهُ مُرْفِقاً وارد است يعنى : تو او را مرد رفيق و همراه خواهى يافت.
(87) در تعليقه آمده است: و در نسخه‏اى گويد: و در روايت ديگرى طرف بيدالله و طرف بأيديكم وارد شده است.
(88) غيبت» نعمانى، طبع سنگى ص 16 تا ص 18 و طبع حروفى مكتبة الصدوق ص 41 تا ص .43 و در «غايةالمرام» ص 225 حديث 22، از خاصّه با اوّلين سند از سه سند ديگرى كه نعمانى ذكر كرده است، از نعمانى روايت نموده است.
(89) غاية المرام» ص 224 حديث شماره 17 از خاصّه از «بصائر الدّرجات» سعد بن عبدالله قمى.
(90) بصائر الدرجات»، محمد بن حسن صفّار، ص‏121 با اين تفاوت كه اوّلاً كلمه ايها الناس با حرف ندا: «يا» مى‏باشد و ثانياً در اين روايت أما ان تمسّكتم است بجاى ما ان تمسكتم و ثالثاً در آخرش دارد: و كلّ ودائع الله فقد تبرّوا. علاّمه حاج شيخ آقابزرگ طهرانى در «الذّريعة» ج 3، ص‏125 شماره 416 گويد: اين «بصائر الدّرجات» از محمّدبن حسن بن فرّوخ صفّار است كه در سنه 290 فوت كرده است و او از حضرت امام حسن عسكرى‏عليه السلام روايت مى‏كند. علاّمه طهرانى در ص 124 گويد ـ به شماره 415 ـ: كه «بصائر الدرجات» در مناقب از شيخ الطائفة ابوالقاسم سعدبن عبدالله اشعرى قمى است كه در سنه 299 و يا سنه 301 فوت كرده است ـ انتهى. بنابر اين روايتى را كه در اينجا ما از حضرت باقرعليه السلام آورديم هر دو نفر اين بزرگان در كتاب خود با يك سند ذكر كرده‏اند و جالب اين نكته است كه نام هر دو كتاب مشابه با هم و «بصائرالدرجات» است. علّامه طهرانى در ص 123 گويد: به شماره 414 كتاب ديگرى به نام «بصائر الدّرجات» در تنزيه نبوّات است كه شامل معجزات پيغمبراكرم است و از بعضى از اصحاب ماست.
(91) غايةالمرام» ص 226، حديث 34 از خاصّه. و در «احتجاج طبرسى» طبع حروفى نجف اشرف، ج 1، ص 75 و ص 76 عين متن اين حديث را در ضمن خطبه مفصّله غدير خمّ از حضرت امام محمّدباقرعليه السلام روايت كرده است وليكن با سند ديگر كه عبارت است از: ابوجعفر مهدى ابن ابى حرب حسينى مرعشى از ابوعلى حسن بن شيخ ابوجعفر محمد بن حسن طوسى از پدرش ابوجعفر محمد بن حسن طوسى از جماعتى از ابو محمد هرون بن موسى تلعكبرى از ابوعلى محمد بن همّام از على سورى از ابومحمدعلوى از اولاد افطَس ـ كه از عبادالله الصّالحين بوده است ـ از محمد بن موسى همدانى؛ و از اين به بعد در سند عيناً مانند سند «غايةالمرام» است تا برسد به حضرت باقرعليه السلام. و در اين روايت بجاى و حُكّامه فى أرضه، حكماءُهُ فى أرضه آمده است.
(92) روز «قَرّ» روز يازدهم ذوالحجّه است كه حاجيان در زمين مِنَى مى‏مانند، روز نَفْر أوّل روز دوازدهم است كه عدّه‏اى از آنها از منى كوچ مى‏كنند، و روز نفر دوّم روز سيزدهم است كه بقيّه حاجيان كوچ مى‏نمايند.
(93) حضرت رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم غير از خطبه غدير خمّ كه پس از مراجعت از حجّ در بين راه صورت گرفت، در خود حجّ مجموعاً پنج خطبه ايراد كرده‏اند: روز هفتم ذوالحجّة در مكّه مكرّمه، روز نهم در زمين عرفات، روز دهم در منى در مسجد خيف، روز يازدهم نيز در زمين منى، روز دوازدهم نيز در منى در محلّى به نام عَقَبَه كه آخرين نقطه منى به طرف مكّه است. و ما شرح اين خطبه‏ها را بطور تفصيل در ج 6، از «امام‏شناسى» از دوره علوم و معارف اسلام از ص 66 تا ص 158 آورده‏ايم.
(94) البداية و النّهاية» ج‏5، ص 201 تا ص .203
(95) قندوزى در «ينابيع المودّة» ص 447 باب 77، از «مناقب» احمد بن حنبل از حضرت امام جعفر صادق‏عليه السلام از پدرش امام محمد باقرعليه السلام روايت مى‏كند كه گفت: من نزد جابر بن عبدالله آمدم و به او گفتم: مرا از حجّةالوداع خبر بده! او براى من شرحى مفصّل بيان كرد و سپس گفت: قال رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله: إنى تارك فيكم الثقلين ان تمسكتم بهما لن‏تضلّوا من بعدى: كتاب‏الله و عترتى أهل بيتى، و إنّهما لن‏يفترقا حتّى يردا عَلَىّ الحوض. قال: اللهمّ اشهد، اللهمّ اشهد ، اللهم اشهدـ ثلاثاًـ. ايضاً اين روايت را امام علىّ الرّضا از پدرانش‏عليهم السلام روايت كرده‏است.
(96) تاريخ» يعقوبى، طبع بيروت سنه 1379، ج‏2، ص .112
(97) أبوالفداء ابن كثير دمشقى در ذيل آيه مودّت در تفسير خود گويد: و قد ثبت فى الصّحيح أنّ رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم قال فى خطبته بغديرخمّ: إنّى تارك فيكم الثقلين : كتاب الله و عترتى، وانّهما لن‏يفترقا حتّى يردا علىّ الحوض. و در همين جا روايت احمد بن حنبل را از زيد بن ارقم مفصّلاً نقل مى‏كند كه در آن رسول خدا فرمود: أمّا بعد، ألا أيّها الناس! إنّما أنابشر يوشك أن يأتى رسول ربّى فأجيب، و أنّى تارك‏فيكم الثقلين . أوّلهما كتاب الله تعالى فيه الهدى و النّور، فخذوا بكتاب الله و استمسكوا به. ـ فحثّ على كتاب الله و رغّب فيه و قال:صلى الله عليه وآله وسلم: ـ و أهل بيتى، اذكّركم الله فى أهل بيتى، اُذكّركم فى أهل بيتىـالحديث.
(98) در تعليقه گويد: در «بحار» نقلاً از «عمده» ابن بطريق ص 51، ابن امراة زيدبن ارقم آورده است، و ايضاً در «الغدير» ج 7، ص 37 نقلاً از «عمده» ـانتهى. و ما كه سابقاً اين حديث را از «عبقات» نقل كرديم با لفظ زيدبن ارقم بود بدون ضمّ ضميمه‏اى.
(99) علتُ الضالّة أعيَلُ عَيْلاً و عَيْلاناً فأنا عائل: اذا لم‏تدر أىّ وجهة تبغيها . زمانى كه چيزى گم شود و انسان متحيّر بماند كه از كدام طرف بايد دنبالش بگردد.
(100) در تعليقه گويد: در حاشيه «ازهار» ـ يعنى كتاب الأزهار فى مناقب الإمام الأبرارـ طَرَفه، آمده است و همچنين در «عمده» و در «بحار الانوار» ـ به نقل از «عمده».
(101) مناقب» ابن مغازلى ص 18 ضمن حديث 23، و به وجه مبسوطترى على‏بن عيسى اربلى در «كشف الغمّة» ص 16 آورده است
(102) تاريخ دمشق» ج 2، از ترجمه امام على‏بن ابيطالب‏عليه السلام، ص 36، حديث .534
(103) ابن حجر هيتمى در «الصّواعق المحرقة» ص 25 قصّه غدير را با حديث ثقلين مشروحاً از زيدبن ارقم نقل كرده است.
(104) أنساب الأشراف»، ج 1، ص 315، حديث .46
(105) خصائص» ص 21 از طبع مطبعه تقدّم در قاهره.
(106) كنزالعمّال» طبع حيدرآباد سنه 1387، ج 15، ص .91 فضائل على‏عليه السلام.
(107) در نسخه اصل «حلية الأولياء» سفيد مانده است.
(108) حلية الأولياء» ج‏9، ص .64
(109) عبقات» ج‏2، ص 582 ضمن ترجمه احوال سخاوى.
(110) ينابيع المودّة» ص .40 در «غاية المرام» ص 233 حديث شصت و هفتم از خاصّه از ابن‏بابويه با سند متّصل خود روايت مى‏كند از حضرت صادق‏عليه السلام از پدرش حضرت باقرعليه السلام كه او فرمود: من رفتم نزد جابر بن عبداللّه انصارى و به او گفتم: داستان حجّةالوداع را براى ما بيان كن! جابر حديثى طولانى در اين باره ذكر كرد و سپس گفت: رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: انى تاركٌ فيكم الثقلين ما ان تمسّكتم به لن‏تضلّوا من بعدى: كتاب الله عزّوجلّ و عترتى أهل بيتى‏سپس سه بار گفت: اللّهمّ اشْهَدْ!
(111) غايةالمرام» ص 214 حديث 9 از عامّه. در «غاية المرام» ص 225 حديث 25 از خاصه روايتى است از أبونصر محمّد بن مسعود عيّاشى در تفسير خود با اسنادش از أبوجميله مفضّل بن صالح از بعضى از اصحابش كه عين متن اين حديث را از رسول خدا ذكر نموده است.
(112) أرجح المطالب» ص 338 و بجاى تنزلون لفظ تَرِدون مى‏باشد، و لفظ سببٌ نيست.
(113) عبقات» ج 2، ص 578 و ص 579 درضمن ترجمه احوال سخاوى در كتاب «استجلاب ارتقاء الغرف» با لفظ تردون و لفظ سببٌ، و بجاى لن‏يفترقا، لن‏ينقضيا آمده است.
(114) عبقات» ج 2، ص 643 در ضمن ترجمه احوال سمهودى در كتاب «جواهرالعِقدين» با عين متن سخاوى بدون اندك اختلافى مگر در لن‏ينقضيا كه در اين روايت ان لايتفرّقا وارد شده است .
(115) عبقات» ج 1، ص 402، در ضمن ترجمه احوال ابن‏عساكر از «تاريخ دمشق».
(116) عبقات» ج 2، ص 579 ضمن ترجمه احوال سخاوى در كتاب «استجلاب ارتقاء الغرف بحبّ اقرباء الرسول ذوى الشّرف».
(117) همين مصدر، ص .580
(118) المراجعات» طبع اوّل، ص 15: و قد صَدَع بها رسول الله‏صلى الله عليه وآله فى مواقف شتّى: تارةً يوم غدير خمّ ـ الخ كلامه.
(119) بايد دانست كه اين روايات را ما غالباً از مصادر عامّه آورده‏ايم به جهت اتمام حجّت و الزام خصم، و گرنه در داستان غدير از مصادر خاصّه چه از كتب تفسير و چه از كتب حديث، و چه از كتب تاريخ و سيره، روايات بسيار است، همچون روايت شيخ مفيد در «ارشاد» كه داستان غدير وخطبه رسول الله و امر به تمسّك به ثقلين را مفصّلاً ذكر نموده است. (غايةالمرام ص 230 حديث چهل و هفتم از خاصّه، و نيز گويد: اين روايت را شيخ ابوعلى طبرسى در «إعلام الوَرَى» روايت نموده است.)
(120) غاية المرام» ص 231 و ص 232، حديث 55، از خاصّه.
(121) ينابيع المودّة» ص .35