(123) در «فرائد السمطين» ج‏2، ص 274 و ص 275، باب 55 روايت حذيفة بن اسيد غفارى را با سند متصل خود از ابوطفيل از حذيفه بدين گونه نقل مى‏كند كه: چون رسول خدا از حجّةالوداع بر مى‏گشت بدين عبارت خطبه‏اى ايراد نمود: أيّهَا النّاس! إنه قد نبّأنى اللّطيف الخبير انه لن‏يُعَمّرَ نبىّ إلاّمثل نصفِ عمرالذى يليه من قبل، و انّى اظنّ أنْ يُوشك أنْ اُدْعى فاُجيب و إنى فرطكم على الحوض و انّى سائلكم حين تَرِدون عَلىّ من الثقلين. فانظروا كيف تَخْلُفُونّى فيهما؟! الثقل الاكبر كتاب الله سبب طرف (منه) بيد الله و طرف بأيديكم، فاستمسكوا به و لاتضلّوا و لاتبدّلوا، و عترتى اهل‏بيتى، فانّى قد نبّأنى اللطيف الخبير أنّهما لن‏يتفرّقا حتّى يردا عَلَىّ الحوضَ.
(124) در «كنزالعمّال» طبع حيدرآباد سنه 1364، ج 1، ص 168 و ص 169 از «نوادرالاصول» حكيم ترمذى و از «معجم كبير» طبرانى با سندهاى خودشان از ابوطفيل از حذيفةبن اسيد روايت كرده است كه گفت: رسول‏خداصلى الله عليه وآله چنان گفت. و در «ينابيع المودة» ص 37 از طبرانى در «معجم كبير» و از ضياء در «مختارة» تخريج كرده‏است و مختصر آن را در «غايةالمرام» ص 216 حديث 33، از عامّه به روايت حمّوئى آورده است.
بايد دانست كه راوى اين حديث از حذيفة بن اُسيد، أبوطفيل: عامربن واثلة بن عبدالله بن عمرو ليثى مكّى است كه شرح حال او را در «المراجعات» ص 71 بدين گونه آورده است: در سال غزوه احد به دنيا آمد، و هشت سال حيات رسول‏الله را ادراك كرد ابن‏قتيبة در كتاب «معارف» وى را اوّل غالى از رافضه شمرده است، و گفته است: رايت مختار به دست او بود، و آخرين كس از اصحاب بود كه فوت كرد ابن عبدالبّر در باب الكُنى از «استيعاب» او را ذكر كرده است و گفته است: وارد كوفه شد و در تمام جنگها مصاحب على‏عليه السلام بود. چون آن حضرت كشته شد وى به مكّه رفت، تا آنكه گفته است: او مردى فاضل و عاقل و حاضر جواب و فصيح بود، و از شيعيان على بود. روزى بر معاويه وارد شد. معاويه از او پرسيد: در فراق دوستت على چقدر غصّه دارى؟ گفت: مانند غصّه مادر موسى بر موسى، و من به خدا شكوه دارم كه اين مقدار از غصّه كم است؟ معاويه گفت: تو از آن كسانى هستى كه عثمان را محاصره كردند؟! گفت: نه وليكن از آنان بودم كه حاضر قضيّه بودم. معاويه گفت: چرا او را يارى نكردى؟ ! گفت: تو چرا او را يارى نكردى تا انتظار كشيدى مرگ او را دريابد. و تو درميان أهل شام بودى و همه تابع اراده تو هستند. معاويه گفت: اين خونخواهى مرا از او، يارى درباره او نمى‏بينى؟! ابوطفيل گفت: مثال تو مثل گفتار أخوجعف است كه گفت:
لاُلفينّك بعد الموت تَنْدُبُنى
و فى حَيَاتِى مَا زَوّدْتَنى الزّادَا
«من تو را مى‏يابم كه بعد از مردنم بر من گريه مى‏كنى، أمّا در حال زندگانيم به من غذا ندادى تا مردم!»
(125) در «عبقات الأنوار» طبع هند، ج 8، ص 272 است كه ابن عساكر حديث خود را از معروف بن خرّبوذ مالكى از ابوطفيل عامر بن واثله از حذيفة بن اسيد روايت كرده‏است.
(126) عبقات» طبع اصفهان سنه 1364، ج 2، ص 578 و 588 از سخاوى اين حديث را از طبرانى در «معجم كبير» خود از طريق سلمة بن كهيل از ابوطفيل از حذيفه بن اُسيد غفارى و از زيدبن ارقم روايت كرده است و در پايان آن گويد: و از اين وجه ضياء در «مختارة» و ابونعيم در «حلية» و غيره از حديث زيدبن حسن أنماطى از معروف بن خرّبوذ از ابوطفيل از حذيفة به تنهائى روايت كرده‏اند.
(127) - «عبقات» طبع اصفهان، ج 2، ص‏640 و 641 از سمهودى از حذيفه و يا زيدبن ارقم، و در پايان سمهودى گويد: طبرانى در «معجم كبير» و ضياء در «مختارة» از طريق سلمة بن كهيل از ابوطفيل ـ و اين دو نفر از رجال صحيح‏اندـ از حذيفه با شكّ در صحابى بودن او روايت كرده‏اند و امّا ابونعيم در «حلية» و غيره از حديث زيدبن حسن أنماطى ـ كه او را ترمذى حَسَن و غير ترمذى ضعيف شمرده‏اند، از معروف بن خرّبوذ از ابوطفيل ـ كه اين دو نفر از رجال صحيح‏اند ـ از حذيفه به تنهائى بدون شكّ در صحابى بودن او روايت كرده است.
(128) - «ينابيع المودة» ص 37 و ص 38 با تخريج طبرانى در «معجم كبير» و ضياء در «مختارة» .
(129) - «فرائد السمطين» ج 2، ص 274 حديث 539 از باب 55 از سمط دوم.
(130) در «عبقات» ج 2، ص 642 و ص 643 از نورالدّين سمهودى در «جواهر العقدين» با تخريج ابن عقده در كتاب «موالات» از طريق عبدالله بن سنان از ابوطفيل از حذيفة بن اسيد و زيدبن ارقم و نيز ابوموسى مدينى در كتاب «سِيَر الصحابة» از طريق ابن‏عقده آورده است و گفته است: غريبٌ جدّاً. و حافظ ابوالفتوح عجلى در كتاب خود «الموجز فى فضائل الخلفاء» ذكر كرده است.
(131) - «ينابيع المودّة» ص 38 و ص 39 با دو تخريج ابن عقده در كتاب «موالات» اوّل از عامربن ابى ليلى بن ضمرة و حذيفة بن اُسيد، دوّم از عبدالله بن سنان از ابوطفيل از عامر و حذيفةبن اسيد.
(132) مجلّد ثقلين از «عبقات»، ج 1، ص 269 از سخاوى در كتاب «استجلاب ارتقاء الغرف» و تخريج ابن عقده و ج‏2 «عبقات»، ص 581 و ص 582 نيز از سخاوى و تخريج ابن عقده.
(133) مجلّد ثقلين از «عبقات»، ج 2، ص 644 از سمهودى در «جواهرالعقدين فى فضل الشّرفين شرف العلم الجلىّ و النسب العلىّ» و تخريج ابن عقده.
(134) - «ارجح المطالب» ص .337
(135) - «ينابيع المودّة» ص 39 و .40
(136) اين حديث را به عين اين الفاظ احمد حنبل از حديث زيدبن ثابت به دو طريق صحيح: أوّل در ابتداى ص‏182 و دوم در انتهاى ص‏189 از جزء پنجم از «مسند» خود نقل كرده است. و با زيادى كلمه «من بعدى» بعد از لفظ «الثقلين»، طبرانى در «معجم‏كبير» خود به نقل ميرزا محمّد بدخشانى در «مفتاح النّجا» و در «نُزُل الأبرار» تخريج كرده است (عبقات، ج‏1، ص 280) و مجلسى در «بحارالأنوار» طبع كمپانى، ج‏7، ص 31 از سيوطى در «الدّرّ المنثور» از احمد بن حنبل از زيدبن ثابت روايت نموده است و بحرانى در «غايةالمرام» ص 212 حديث سوّم از عامّه آورده است.
(137) اين حديث را در «كنزالعمال» طبع حيدرآباد سنه 1364 ج‏1، ص 154 در تحت شماره 873 از «مسند» احمد حنبل و طبرانى در «معجم كبير» از زيدبن ثابت نقل كرده است و در «عبقات»، ج‏1، ص‏280 و ص 281 عين متن اين حديث را از سيوطى در «جامع صغير» و «احياء الميّت» ص 270 شماره 56 و از ابن باكثير در «وسيلةالمآل» از «مسند» احمد و از طبرانى در «معجم‏كبير» خود نقل كرده و از بدخشانى در «مفتاح النّجا» از طبرانى و بدون لفظ حبل ممدود از ابن‏باكثير از طبرانى و با اضافه او ما بين‏السماء الى الارض پس از لفظ ما بين السماء و الارض از طبرانى بنا به نقل سمهودى در «جواهر العقدين» و از احمد حنبل آورده است، و در «ينابيع المودّة» ص 183 از احمد و طبرانى در «معجم كبير» آورده است.
(138) سيّدبن طاووس در «طرائف» ص 114 از احمدبن حنبل در مسندش از زيدبن ثابت روايت مى‏كند كه رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: انّى تارك فيكم الثقلين خليفتين: كتاب‏الله حبلٌ ممدودٌ ما بين السماء إلى الارض، و عترتى أهل‏بيتى و انّهما لن يفترقا حتّى يردا عَلَىّ‏الْحَوْضَ .
(139) اين حديث را در «كنزالعمّال» ج 1، ص 166 در تحت شماره 947 از طبرانى در معجم كبيرش از زيد بن ثابت نقل كرده است.
(140) اين حديث را در «كنزالعمّال» ج 1، ص 166 در تحت شماره 946 از عبدبن حميد و ابن الأنبارى از زيدبن ثابت نقل كرده است. و در «ينابيع المودّة» ص 38 پس از آنكه حديث شماره 43 را با تخريج ابن عقده آورده است، اين حديث (شماره 45) را بدون كلمه بعدى با سند جيّد از احمد حنبل آورده و در پايان گفته‏است: طبرانى در «معجم‏كبير» با رجال موثّق تخريج روايت كرده است كه رسول‏الله فرمود: انى تارك فيكم خليفتين: كتاب‏الله و أهل‏بيتى و انهمّا لن‏يفترقا حتّى يردا علىّ الحوض فانظروا كيف تَخلُفُونّى فيهما؟!
(141) - «فرائد السّمطَيْن»، ج 2، ص 144، باب 33، حديث شماره‏437 و «غايةالمرام» ص 215 حديث 26 از عامّه به روايت حمّوئى با لفظ يفترقا و در ص 222 حديث 10 از خاصّه به روايت صدوق از يزيدبن ثابت آورده است
(142) - «فرائد السّمطين»، ج‏2، باب‏33، ص‏144 و ص‏145 حديث شماره‏438 و «غايةالمرام» ص‏215 حديث‏27 از عامّه.
(143) - «فرائد السّمطين»، ج‏2، باب 33، ص 146 حديث شماره 440 و «غايةالمرام» ص 215 حديث 28 از عامّه.
(144) - «مسند» احمد بن حنبل، ج‏3، ص‏14 و طبرانى در «معجم صغير».
(145) - «عبقات»، طبع اصفهان، ج 1، ص 275 و ص .276
(146) - «عبقات»، ج 1، ص 310 و ص 311 و گويد: اين حديث على ما نقل عن ابى‏نعيم روايت شده است.
(147) اين حديث را كه در «غايةالمرام» ص 215 و ص‏216 حديث 32 از عامه از «فرائد السمطين» روايت كرده است با لفظ لن يفترقا مى‏باشد.
(148) - «فرائدالسّمطين» ج 2، باب 54، ص 272، شماره حديث .538
(149) - «مناقب» ابن مغازلى، ص 235 و 236، حديث 283 و بجاى لفظ ما لفظ ماذا آمده است.
(150) - «مسند» احمد بن حنبل، ج 3 ص 17 و در آن لفظ ممدود من السماء الى الأرض نيامده است .
(151) - «طبقات» ابن سعد از طبع مصر، ج 2، ص 194 و از طبع ليدن 2 ق 2، ص .2
(152) - «غايةالمرام» ص 213 حديث 15 از عامّه، و «عبقات» ج 1، ص 358 از رساله قواميه معروف به «فضائل الصحابة».
(153) - «عبقات» ج‏2، ص 638 از سمهودى، و در پايانش سمهودى گويد: اين روايت را طبرانى در «معجم اوسط» و ابويعلى با سند خوب آورده‏اند و حافظ ابومحمّد عبدالعزيز ابن الاخضر در «معالم العترة النبّوية» آورده است.
(154) - «عبقات» ج‏2، ص 575 و ص 576 از سخاوى، و در پايان آن سخاوى گويد: حديث ابوسعيد در مسند احمد از طريق اعمش است و نيز از طريق ابى‏اسرائيل ملّائى اسمعيل بن خليفه، و عبدالملك بن ابى سليمان، و طبرانى در «اوسط» آن را از كثيرالنّواء و چهار نفر اينها از عطيّه روايت كرده‏اند و ابويعلى و ديگران نيز روايت نموده‏اند و من تعجب دارم از ايراد ابن‏جوزى در «علل متناهيه» و عجيب‏تر گفتار اوست كه: اين حديث صحيح نيست.
(155) - «أحياء الميّت بفضائل اهل البيت» در حاشيه الإتحاف بحبّ الأشراف ص .269
(156) - «عبقات» ج‏1، ص 310 بدون حبل ممدودٌ از ابونعيم على مانقل عنه و با اضافه فاتّقوا الله بعد از كلمه الحوض.
(157) ابوجعفر محمد بن جرير طبرى در «تاريخ» بنابر «عبقات» ج 1، ص .224
(158) - «ينابيع‏المودّة» ص 36، و گفته است: طبرانى و ابويعلى‏ ايضاً تخريج كرده‏اند و در سندش بأسى نيست.
(159) - «كنزالعمّال» طبع حيدرآباد، ج 1، ص 165 و 166 حديث شماره 945 و «ذخائر العقبى» ص‏16 باب فضل اهل البيت از احمد حنبل و ايضاً در «عبقات» ج 1، ص 472 عين اين حديث را از محبّ‏الدين طبرى صاحب «ذخائر العقبى» آورده است.
(160) عبقات» ج‏1، ص 276 و در «عبقات» ج‏1، ص 298 از ذهبى آورده است.
(161) غاية المرام» ص 213 حديث شماره 15، از عامه.
(162) احياء الميّت» در حاشيه «اتحاف» ص 241 حديث هشتم.
(163) كنز العمّال» ط حيدرآباد، ج 1، ص 167 حديث 953 و «غايةالمرام» ص 232، حديث 61 از خاصّه.
(164) عبقات»، ج 1، ص 277، و ميرحامدحسين در اينجا گويد: و نيز در «درّ منثور» ثابت است كه طبرانى اين حديث شريف را به روايت ابى سعيد اخراج نموده است.
(165) كنزالعمّال» طبع حيدرآباد، ج 1، ص 166 و ص 167 حديث 950 و ايضاً در «بحارالانوار» طبع كمپانى ج 7، ص 31 از سعيد و احمد و طبرانى آورده است.
(166) تفسير «الدر المنثور» ج‏2، ص .6
(167) - «عبقات» ج‏1، ص .277
(168) - همان
(169) عبقات» ج 2، ص 515 و ص 516 و گفته: ترمذى در روايت اين حديث متفرّد است.
(170) عبقات» ج 1، ص 201 و ص 202 و در پايان ترمذى گفته است: هذا حسَن غريبٌ.
(171) كنزالعمّال» طبع حيدرآباد ج‏1، ص 165 حديث 944 و اين حديث را سيوطى در «احياء الميّت» درهامش «الإتحاف بحبّ الأشراف» ص 269 شماره 55 از باوردى بدون كلمه بعده تخريج كرده است.
(172) - «عبقات» ج 1، ص .224
(173) - «مسند» احمدحنبل، ج 3، ص .26
(174) - «مسند» احمدحنبل، ج 3، ص 59 و اين متن را بدون لفظ ثقلين و با لفظ و الأرض بجاى الى الأرض علامه زرندى در كتاب «نظم دررالسمطين» ص 232 آورده است و سيّدبن طاوس در «طرائف» ص 114 فقط با تغيير و جابجا شدن لفظ ثقلين آورده است.
(175) عبقات»، ج 1، ص 307 و ص 308 در ترجمه احوال ثعلبى، و ايضاً صاحب «عبقات» گويد: و نيز ثعلبى در كتاب «الكشف و البيان» به تفسير آيه: سنفرغ لكم أيّها الثّقلان گفته : بعضى از اهل معانى گفته‏اند: هر چيزى كه داراى قدر و قيمتى باشد به طورى كه در اخذ آن مردم تنافس كنند آن را ثَقَل نامند و از همين جهت است كه به تخم شترمرغ (نعامه) ثقل گويند، چون صيّاد و جوينده آن چون آن را بيابد خوشحال مى‏شود. شاعر گويد: «فتذاكرا ثَقَلاً رثيداً بعد ما ـ ألقت ذكاء يمينها فى كافر» و قال‏النبى‏صلى الله عليه وآله: إنّى تاركٌ فيكم الثقلين: كتاب الله و عترتى. پس كتاب و عترت را ثقل قرار داد به جهت تعظيم قدر آن دو.
(176) - «ينابيع المودّة» ص .32
(177) علّامه ميرزانجم‏الدّين شريف عسكرى در كتاب «على و الوصيّة» ص 57 حديث 24 گويد : ما بريك جزء از تفسير ثعلبى در خزانه كتب امام ثامن على بن موسى‏الرضاعليه السلام در خراسان برخورد كرديم كه در آن در تفسير آيه و اعتصموا بحبل‏الله جميعاً ولا تفرقوا با سند متصل خود از ابوسعيد روايت كرده بود كه او گفت: من شنيدم از رسول خداصلى الله عليه وآله كه مى‏گفت: أيها الناس! انى تركت فيكم الثقلين خليفتين ان اخذتم بهما لن‏تضلّوا بعدى، احدهما اكبر من الآخر: كتاب‏الله حبلٌ ممدودٌ من السماء الى الارض ـ او قال ما بين السماء و الأرض ـ و عترتى اهل بيتى: ألا و انهما لن‏يفترقا حتى يردا علىّ‏الحوض .
(178) - «ينابيع المودّة» ص .30
(179) - «ينابيع المودّة» ص 31 و .32
(180) - همان
(181) ينابيع المودّة» ص .32 در «عبقات» ج‏2، ص 518 و ص 519 حديث ثقلين را بنا به روايت صاحب كتاب «مودّة القربى» از أبوسعيد خدرى چنين آورده است كه: رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: إنّى تارك فيكم الثقلين: كتاب‏الله حبل ممدود من السّماء الى الأرض و أهل بيتى. (ويروى: عترتى). لم (لن ظ) يفترقا حتّى يردا عَلَىّ الحوض.
(182) عبقات»، ج 2، ص 579 در ضمن بيان حديث خزيمة. «ينابيع المودّة» ص 245 از كتاب «مودّةالقربى» ميرسيد على‏بن شهاب همدانى با لفظ من السماء مرفوعاً از ابوسعيد خدرى.
(183) عبقات»، ج‏1، ص .276
(184) عبقات»، ج‏1، ص .276 و اين حديث را حمّوئى در «فرائدالسمطين» ج‏2، ص 272 باب 54 آورده است و «غاية المرام» ص 212 حديث 8 ذكر نموده است.
(185) قندوزى در «ينابيع المودّة» ص 241 در حديث 68 از جمله هفتاد مناقبى كه براى اميرالمؤمنين عليه السلام ذكر كرده است روايتى را بدين عبارت از ابوسعيد خدرى آورده است كه او گفت : خطب رسول الله صلى الله عليه وآله فقال: يا ايّهاالنّاس! انّى تركت فيكم الثّقلين خليفتى ان اخذتم بهما لن‏تضلّوا بعدى، احدهما اكبر من الآخر: كتاب الله حبلٌ ممدودٌ من السّماء إلى الارض و عترتى و هم اهل بيتى لن‏يفترقا حتّى يردا علىّ الحوض. آنگاه قندوزى گويد : اين حديث را ثعلبى و امام احمد بن حنبل در مسندش آورده است. أقول: اين روايت را علاّمه ميرزا نجم‏الدّين شريف عسگرى در كتاب «علىٌ و الوصية» ص 54 آورده است و در نقل آن لفظ هم حذف شده است، و عترتى ذكر شده در حالى كه عترتى و هم اهل بيتى است.
(186) قندوزى در «ينابيع‏المودّة» ص 36 درباره او گويد: «جواهرالعقدين» از سمهودى مصرى علّامه در بلاد مصر و حجاز مصنّف «تاريخ مدينه منوّره نبوّيه» على صاحبها آلاف آلاف التحيّة و التّصلية است.
(187) عبقات» ج‏2، ص 637 و ص 638 و «صحيح» مسلم طبع محمّد فؤاد، ج‏4، ص 1873 كتاب فضائل الصحابة، باب من فضائل على‏بن ابيطالب‏عليه السلام حديث 36 و نيز در «عبقات» ج 1، ص 342 از ازدى حميدى صاحب كتاب «الجمع بين الصحيحين» آورده است. و ايضاً در «عبقات» ج 1، ص 374 و 375 از رزين عبدرى صاحب كتاب «الجمع بين الصّحاح السّتة» آورده است. و ايضاً در «عبقات»، ج 1، ص 425 از ابن اثير جزرى صاحب «جامع الاُصول» روايت كرده است. و ايضاً در «ينابيع الموّدة» ص 29 اين روايت را از مسلم آورده است. و ايضاً محبّ‏الدين طبرى در «ذخائر العقبى» ص 16 آورده‏است. و ايضاً ابن‏حجر هيتمى در «الصّواعق المحرقه» ص 89 آورده است. و سيدبن طاووس در «طرائف» ص 115 و بحرانى در «غاية المرام» ص 212 حديث چهارم از عامه آورده است و حمّوئى در «فرائد السمطين» ج‏2، ص 268 ذكر كرده است.
(188) صحيح» مسلم، همين موضع ص 1874 حديث (...)
(189) در «ينابيع المودّة» ص 183 اين حديث را با همين متن اخير و با يكبار اذكّركم الله فى اهل بيتى، از احمد و عبدبن حميد و مسلم تخريج كرده است.
(190) - «صحيح مسلم»، ج 4، ص 1874 حديث 37 و در «ينابيع المودّة» ص 29 با اضافه كلمه : و عترتى اهل بيتى از مسلم آورده‏است و در «غايةالمرام» ص 212 حديث ششم از عامّه عين عبارت متن را آورده‏است.
(191) - همان
(192) - «مناقب» ابن مغازلى ص 234 حديث .281 و اين عبارت را قندوزى در «ينابيع المودّة» ص 37 بدون لفظ عترتى از «صحيح» مسلم در طريق روايت سوّم صاحب كتاب «معالم العترة النّبويّة» آورده است و در «غاية المرام» ص‏232 حديث 59 از خاصّه به روايت ابن بابويه آورده است؛ و حمّوئى در «فرائد السمطين» ج‏2، ص 142 و ص 143 باب 33 آورده است بدون لفظ أهل بيتى و بجاى لن يفترقا لفظ لن يتفرّقا را آورده است.
(193) - «المستدرك على الصحيحين» ج 3، ص 148 و حاكم گويد: اين حديث بر شرط شيخين صحيح السّند است و اين دو نفر آن را تخريج ننموده‏اند.
(194) جامع صحيح ترمذى، طبع صاوى 13/ .200
(195) - «المستدرك» ج 3، ص 109 با عبارت انى قد تركت و با اضافه جمله احدهما اكبر من الآخر و گفته است: اين حديث نيز بر شرط شيخين صحيح است و آن را تخريج ننموده‏اند.
(196) نسخه دانشگاه طهران شماره .137
(197) - «مناقب» ابن مغازلى، ص 236، حديث .284
(198) - «سنن» دارمى، ج‏2، ص .431
(199) - «مسند» احمد، ج 4، ص .367
(200) - «مسند» احمد، ج 4، ص .371
(201) بيهقى در «سنن»، ج‏10، ص 113 و ج 2، ص 148 و در كتاب «اعتقاد» ص .164
(202) - «كنزالعمّال» طبع حيدرآباد، ج‏1، ص 166 شماره .948
(203) تا اينجا را قندوزى در «ينابيع المودّة» ص 37 با عبارت طريق دوم از «صحيح» مسلم بنا به نقل از كتاب «معالم العترة النّبوية» آورده است.
(204) - «كنزالعمّال»، ج 1، ص 167 حديث شماره .951
(205) - «كنزالعمّال»، ج 1، ص 167 حديث شماره 954 و «عبقات»، ج‏1، ص 278 و ص 279 از طبرانى .
(206) أبوطفيل خودش از اصحاب رسول خداست ولى خودش بلاواسطه اين حديث را روايت نكرده است، زيرا در زمان رسول‏خدا شايد در غدير نبوده است، شرح حال وى را آيةالله سيّد حسن صدر در كتاب «تأسيس الشيعة لعلوم الاسلام» ص 186 در ضمن شعراى شيعه ذكر كرده و فرموده است : و از شعراى شيعه أبوطفيل عامر بن واثله صحابى است كه ترجمه حال او را در كتاب «نسمة السحر فى ذكر من تشيّع و شعر» آورده است گويد: او فاضلى است كه در وى صحبت رسول خدا با محبّت اهل بيت گرد آمده است، أبوالفرج اصفهانى گويد: أبوطفيل از خيار اصحاب رسول خداصلى الله عليه وآله بوده است و از آنحضرت روايت حديث كرده است و سپس عمر طولانى نموده است و از اصحاب على‏عليه السلام و از وجوه شيعه شمرده مى‏شده است و در نزد آنحضرت مكان و موقعيّتى خاص داشته است و اسب سوار چيره و ماهر و مرد كريم و شجاع و شاعر بوده است . او پس از أميرالمؤمنين‏عليه السلام زندگى كرد و با مختار به طلب خونخواهى حسين‏عليه السلام برخاست و با او بود تا مختار كشته شد و پس از آنهم عمر كرد. قطرب بن خليفه مى‏گويد : شنيدم از ابوطفيل كه مى‏گفت: از شيعه غير از من كسى نمانده است، و بدين بيت تمثّل جست :
«و خلّفت سهماً فى الكنانة واحداً
سيرمى به او يكسر السّهم كاسره»
تا آنكه صاحب «نسمة السحر» گويد: وفات وى در سنه صد بوده است و او آخرين صحابى است كه مرده است ـ انتهى. و ابن قتيبه در كتاب «معارف» در حال ابوطفيل گويد: با علىّ‏عليه السلام در تمام مشاهد حركت كرد و صاحب رايت مختار بود و به رجعت اعتقاد داشت، آنگاه اين دو بيت مذكور را با دو بيت ديگر ذكر كرده است.
(207) در «بحارالانوار» طبع كمپانى ج 7، ص 31 اين روايت را تا اينجا از سيوطى از طبرانى آورده است.
(208) - «كنزالعمّال» ج‏1، ص 168 حديث شماره .958
(209) مستدرك»، ج‏3، ص 109 و در پايان، حاكم گويد: اين حديث بنا بر شرط شيخين (بخارى و مسلم) صحيح است، و آن را تخريج ننموده‏اند.
(210) - «مستدرك» ج‏3، ص 110 و گويد: حديث بريده اسلمى صحيح است بر شرط شيخين.
(211) تا اينجا را قندوزى در «ينابيع المودّة» ص 37 با لفظ طريق اوّل از «صحيح» مسلم بنا به نقل از كتاب ابومحمّد عبدالعزيز الأخضر در «معالم العترة النبويّة» آورده‏است .
(212) - «مناقب» خوارزمى، طبع سنگى ص 13 و طبع نجف حروفى ص 93 و «عبقات» ج 1، ص 399 در ترجمه احوال خوارزمى، و «ينابيع المودّة» ص 32 از خوارزمى و «غايةالمرام» ص 232 شماره 60 از خاصّه، و ابوالفداء ابن‏كثير دمشقى در كتاب «البداية و النهاية» ج 5، ص 209 بدون عبارت أحدهما اكبر من الآخر آورده است و نسائى در «خصائص» مولانا اميرالمؤمنين‏عليه السلام ص 21 با عبارت تاركٌ بجاى تركت آورده است.
(213) - «عبقات»، ج‏1 ص 310 و ص 311 و «ذخائر العقبى» ص 16 با عبارت أعظم من الآخر از ترمذى و «صواعق محرقه» ص .89
(214) - «عبقات» ج 1، ص .311
(215) - «عبقات» ج 1، ص 311 و «غاية المرام» ص 215 حديث 30 از عامّه با روايت حمّوئى در «فرائدالسمطين».
(216) آخر همين كتاب ص 438 و ص .439
(217) - «نظم دررالسمطين» طبع نجف ص .231
(218) - «سنن» بيهقى، ج 10، ص 113 و ص 114 و در پايان گويد: مسلم در «صحيح» خود از حديث ابوحيّان تيمى تخريج كرده است.
(219) الصّواعق المحرقة» ص .136
(220) نظم دررالسمطين» ص 233 و ص 234 و در عبارت كتاب ناصرهما الى و خاذلهما الى وارد است كه ما به عبارت ناصرهما لى و خاذلهما لى تصحيح نموديم و در «ينابيع المودّة» ص 37 اين روايت را از زرندى در «نظم دررالسمطين» نقل مى‏كند بدون لفظ او كما قال رسول‏الله؛ و با لفظ لى به جاى الى در چهار موضع و سپس گويد: در اين باب بيشتر از سى نفر از اصحاب، راوى روايتند، و ابن عقده در كتاب «موالاة» اين حديث را تخريج كرده است و سيّدبن طاوس در «طرائف» ص 117 حديث 179 با مختصر اختلافى در عبارت از ابن مغازلى آورده‏است و در پايانش اين عبارت را اضافه نموده است: ألا و انّه لن تهلك امّة قبلكم حتّى تدين بأهوائها، و تظاهر على نبيّها، و تقتل من يأمر بالقسط فيها. و در «بحارالانوار» طبع حروفى ج 23، ص 109 و ص 110 از «طرائف» حكايت نموده است.
(221) عبقات»، ج 2، ص 744 در ترجمه احوال ميرزا محمد بدخشى.
(222) فرائدالسّمطين»، ج 2، ص 250 باب 48 حديث .5020
(223) غاية المرام» ص 214 حديث 21 از عامّه. سيّد هاشم بحرانى در اينجا به شماره حديث 22، از عامّه، حديث ديگرى از ابن مغازلى روايت مى‏كند كه او با اسنادش به على بن ابى ربيعة آورده است كه او مى‏گويد: من زيد بن ارقم را ديدم در حالى كه مى‏خواست بر مختار وارد شود و به او گفتم: ازتو چيزى به من رسيده است. گفت: آن چه چيز است؟! گفتم: تو از رسول خداصلى الله عليه وآله شنيدى كه فرمود: انّى قد تركت فيكم الثقلين: كتاب الله و عترتى أهل‏بيتى؟! قال: اللّهم نَعَم! و در «غايةالمرام» ص 211 حديث اوّل از عامّه از عبدالله بن احمد بن حنبل با سند خود از على بن ربيعه روايت مى‏كند كه به زيدبن ارقم در وقت دخول و يا خروجش از نزد مختار برخورد كردم و گفتم: تو شنيدى كه رسول‏خداصلى الله عليه وآله مى‏گفت: انّى تارك فيكم الثقلين؟! قال: نَعَم. و در «ينابيع المودّة» ص 32 از «زيادات مسند» عبدالله احمدحنبل آورده است. و اين روايت را سيدبن طاوس در «طرائف» ص 114 از احمد بن حنبل در مسندش از اسرائيل بن عثمان بن مغيرة بن ربيعه آورده است. و در ص 16 از «طرائف» از علىّ بن ربيعه آورده است و ايضاً در «بحار الانوار» طبع حروفى ج 23، ص 109آورده است.
(224) عبقات» ج 1، ص 279 در ضمن ترجمه احوال طبرانى و ايضاً در «عبقات» ج 1، ص 402 اين حديث را از حذيفة بن اسيد، ابن عساكر دمشقى روايت نموده است و در پايان آن ابن‏عساكر گويد: اين حديث شريف را از زيدبن ارقم روايت نموده است.
(225) ابن صبّاغ مالكى در «الفصول المهمّة» طبع سنگى ص 24 و طبع حروفى ص 22 گويد: ترمذى از زيدبن ارقم روايت كرده است كه رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: من كنت مولاه فعلىّ مولاه. ترمذى همين لفظ را آورده و چيزى بر آن نيفزوده است و امّا زُهرى روز و زمان و مكان را هم آورده است، او روايت را اين‏طور آورده‏است كه: لمّا حجّ رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله حجّةالوداع و عاد قاصداً الى المدينة قام بغدير خم و هو ماء بين مكة و المدينة و ذلك فى‏اليوم الثامن عشر من ذى‏الحجّةالحرام وقت الهاجرة فقال: ايّها الناس انى مسئول و انتم مسئولون، هل بلّغت؟ قالوا: نشهد أنك قد بلّغت و نصحتَ. قال: و انا اشهد انى قد بلّغت و نصحت. ثم قال: ايّها الناس اليس تشهدون أن لا اله الاّ الله و أنىّ رسول الله؟ قالوا: نشهد ان لا اله الا الله و انّك رسول‏الله. قال: و انا اشهد مثل ما شهدتم. ثم قال: أيّها الناس قد خلّفت فيكم ما ان تمسّكتم به لن تضلّوا بعدى: كتاب الله و أهل‏بيتى، ألا و انّ اللطيف أخبرنى أنّهما لم‏يفترقا حتّى يردا عَلَىّ الحوض، حوضى ما بين بُصرَى و صنعاء عدد آنيته عدد النّجوم، انّ‏الله مسائلكم كيف خلفتمونى فى كتابه و أهل‏بيتى . ثم قال: أيهاالناس من أولى الناس بالمؤمنين؟ قالوا: الله و رسوله اعلم. قال: انّ أولى الناس بالمؤمنين اهل‏بيتى (قال ذلك ثلاث مرّات) ثمّ قال فى الرّابعة و أخذ بيد علىّ : اللهم من كنت مولاه فعلىّ مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه (يقولها ثلاث مرّات) ألا فليبلّغ الشاهد الغائب. و اين متن روايت را على بن عيسى إرْبلى در «كشف الغمّة» ص 16 از زُهرى روايت نموده است.
(226) عبقات» ج 1، ص 279 و ص 280 در ترجمه احوال طبرانى.
(227) عبقات» ج 1، ص .280 و اين عبارت را بدون كلمه من بعدى سيد هاشم‏بحرانى در «غايةالمرام» ص 213 حديث 16 از صاحب «العمدة» كه همان ابن بطريق است آورده است و گويد: صاحب «العمدة» با سند خود از طريق مخالفين اين روايت را از زيدبن ارقم آورده است و اين به خوبى مى‏رساند كه ابن بطريق شيعه بوده است.
(228) عبقات» ج 1، ص 340 و ص 341 در ترجمه احوال ابن مغازلى آورده است كه: و نيز ابن مغازلى در كتاب «المناقب» على ما نقل عنه العلاّمة ابن بطريق طاب ثراه فى كتابه الموسوم بالعمدة گفته: أخبرنا تا آخر خطبه كه بسيار طويل و شامل نكاتى دقيق است. و از اين تعبير صاحب «عبقات» از وى به طاب ثراه استفاده تشيّع و جلالت ايمان او مى‏شود.
(229) اين روايت ابن‏مغازلى است كه در «مناقب» ص 16 تا ص 18 شماره 23 با سند متّصل خود از وليدبن صالح از امرأة زيد بن ارقم آورده است و در دنبال عبارات فوق، رسول خدا مى‏فرمايد : من استقبل قبلتى و أجاب دعوتى! فلاتقتلوهم و لاتقهروهم و لاتقصروا عنهم فانّى سألت لهم اللّطيف الخبير فأعطانى، ناصرهما لى ناصر، و خاذلهما لى خاذل، و وليّهما لى ولىّ و عدوّهما لى عدوّ. ألا و إنها لم‏تهلك اُمّةٌ قبلكم حتّى تتديّن بأهوائها و تظاهر على نبوّتها، و تقتل من قام بالقسط، ثم أخذ بيد على‏بن ابيطالب‏عليه السلام فرفعها ثم قال : من كنت مولاه فهذا مولاه، و من كنت وليّه فهذا وليّه، اللّهم وال من والاه، و عاد من عاداه. اين جمله را رسول‏خداصلى الله عليه وآله سه مرتبه تكرار فرمود. اين پايان خطبه بود. در نسخه مطبوعه «مناقب» و در «ينابيع المودّة» ص 22 از ابن‏مغازلى از ابن‏امرأة زيدبن ارقم آورده است. ابن مغازلى روايت را از امرأة زيدبن ارقم مى‏آورد و در تعليقه آن گويد: در «بحار» نقلاً از «عمده» ابن بطريق (ص 51) ابن امرأة زيدبن ارقم و هكذا أخرجه فى «الغدير» 7/37 عن «العمدة» ـ انتهى. و امّا در نسخه مطبوعه «عبقات» در اصفهان كه ما از آن نقل كرديم از ابن امرأة زيدبن ارقم وارد است كه علّامه ميرحامد حسين آن را ظاهراً به زيدبن ارقم تصحيح فرموده است.
(230) الجامع الصّغير فى‏أحاديث البشير النّذير» طبع چهارم، ج 1، ص .64
(231) - «الصواعق المحرقة» ص .136
(232) - همان
(233) الصواعق المحرقة» ص .136
(234) احياء الميّت بفضائل أهل البيت» در حاشيه «الاتحاف بحبّ الاشراف» ص 261 و ص‏262 حديث .43 و اين حديث را نيز در «عبقات» ج‏2 ص 625 در ترجمه احوال سيوطى آورده است.
(235) عبقات» ج‏2، ص .627
(236) ينابيع المودّة» ص .31
(237) كتاب «مودة القربى»، المودة الثانية كه در ضمن كتاب «ينابيع المودّة» ص 246 آمده است.
(238) عبقات»، ج 1، ص 310 در ضمن ترجمه احوال حافظ ابونعيم اصفهانى.
(239) عبقات»، ج 1 ص 312 در ترجمه احوال ابونعيم اصفهانى
(240) عبقات»، ج 1 ص 312 در ترجمه احوال ابونعيم اصفهانى
(241) - «ينابيع المودّة» ص 29 و ص .30
(242) - همان
(243) ينابيع المودّة» ص .31
(244) ينابيع المودّة» ص .38
(245) عبقات» ج‏2، ص .579
(246) أرجح المطالب» ص .339
(247) آيه 28، از سوره 13: رعد.
(248) عبقات»، ج 1، ص 311 در ترجمه احوال ابُونعَيم.
(249) عبقات»، ج 2، ص 644 در ترجمه احوال سمهودى.
(250) - «عبقات»، ج 2 به ترتيب ص‏715 و ص 710 در ترجمه احوال محمود شيخانى قادرى.
(251) - همان
(252) - «ارجح المطالب» ص .337
(253) - «احياء الميّت» ص 247 حديث 22 با تخريج بزّاز.
(254) - «عبقات‏ ج‏2، ص 582 در ترجمه احوال سخاوى به لفظ إنّى قانتٌ فيكم اثنين آورده است .
(255) - «ينابيع المودّة» ص 39 با تخريج ابن‏عقده از طريق محمد بن عبدالله بن ابى رافع از پدرش و از ابوهريره.
(256) و در «غاية المرام» ص 232 حديث 62، از خاصّه به روايت ابن بابويه با سند متّصل خود از ابوهريرة روايت كرده است كه رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: إنّى خَلّفتُ فيكُم شَيْئيْن، لَنْ‏تَضلّوا بَعْدى أبداً ما أخَذْتُمْ بِهِمَا وَ عَمِلْتمْ بِما فيهما: كتاب الله و عِتْرتى، فإنّهُمَا لَنْ يَفتَرِقَا حَتّى يَرِدا عَلَىّ الْحَوْضَ .
(257) - «عبقات» ج 2، ص‏580 در ترجمه احوال سخاوى.
(258) - «عبقات» ج 2، ص 642 و ص .643
(259) - همان
(260) - «ينابيع المودّة» ص 38 و ص .39
(261) - «عبقات»، ج 2، ص 579 و ص 580 در ترجمه سخاوى.
(262) عبقات»، ج 2، ص 642 در ترجمه سمهودى و به عبارت: و عن حمزة (ضميرة ظ) آورده است .
(263) ينابيع المودّة» ص .38
(264) - «عبقات»، ج 2، ص 581 و ص 582 در ترجمه احوال سخاوى و «ينابيع المودّة» ص‏40 با تخريج ابن عقده و حافظ ابوالفتوح عجلى و ديلمى و ابن ابى شيبة و ابويعلى.
(265) بايد دانست كه عبد بن حميد خودش از اصحاب پيغمبر نيست، بلكه يكى از مصادر تخريج اين روايت است كه احمد بن حنبل از او روايت كرده است. در «أعلام» زِرِكْلى ج 4، ص‏41 گويد: عبد بن حميد بن نصر كِسى كه كنيه‏اش ابومحمّد است از حفّاظ حديث است كه در سال 249 فوت كرده است و بعضى گويند: نامش عبدالحميد است كه به جهت تخفيف عبد بن حميد گفته‏اند و نسبت او به كِسْ است كه شهرى است نزديك سمرقند و از كتابهاى او «مسند كبير» و تفسير قرآن است. زركلى درأعلام» ج 1، ص 192 گويد: احمدبن حنبل فوتش در سنه 241 بوده است ـ انتهى. و بنابر اين معلوم مى‏شود عبدبن حميد با احمد بن حنبل همعصر بوده‏اند، و روايت احمد از وى با آنكه مرگش هشت سال زودتر بوده است بدون اشكال است.
(266) ينابيع المودّة» ص .38
(267) - «ينابيع المودّة» ص‏ .38
(268) - «أرجح المطالب» ص .336
(269) - «عبقات» ص 579 در ترجمه احوال سخاوى.
(270) - «احياء الميّت» ص .269
(271) - «الدّرّ المنثور» ج‏2، ص .60
(272) - «ينابيع المودّة» ص .38
(273) - «كنزالعمال» طبع حيدرآباد، ج 1، ص 166، حديث .948
(274) - «عبقات» ج 2، ص .744
(275) - «مسند» احمد، ج 5، ص .181
(276) - «جواهر العقدين»، «عبقات» ج 2، ص .642
(277) - «الكشف و البيان»، «عبقات» ج 1، ص .308
(278) - «ينابيع‏المودّة» ص .183
(279) - «ينابيع‏المودّة» ص .20
(280) - «عبقات» ج‏2، ص 575 تا ص 579 از سخاوى در كتاب «استجلاب ارتقاء الغرف بحب أقرباء الرسول ذوى الشرف» نام اين بيست صحابى و صحابيه را مى‏برد و روايتشان را در ص 136 نقل‏مى‏كند .
(281) الصواعق المحرقة» ص 89 و همچنين در «ينابيع المودّة» ص 37 بيش از بيست نفر ذكر مى‏كند. و در «عبقات» ج‏2، ص 530 گويد: عبدالرؤف مناوى در «فيض القدير» گويد: كسى كه مانند ابن جوزى پنداشته است كه اين خبر ضعيف است به غلط افتاده است و در اين باب متجاوز از بيست نفر صحابى آن را روايت نموده‏اند. قندوزى در ص 40 از «ينابيع‏المودّة» گويد : در كتاب «الصواعق المحرقة» گفته است: اين حديث را سى نفر از اصحاب روايت كرده‏اند و بسيارى از طرق آن صحيح و حسن است. ابن‏حجر هيثمى در «الصواعق المحرقة» ص 136 در دو ثلث از صفحه گذشته گويد: اين روايت طرق كثيرى دارد و از بضع و عشرين صحابى روايت شده است .
(282) - «جامع أحاديث الشيعة» طبع رحلى، ص 29، سطر .12
(283) - «الميزان فى تفسيرالقرآن» ج 3، ص .418
(284) - «ينابيع المودّة» ص .38
(285) - «ينابيع المودة» ص .35
(286) - «ينابيع المودّة» ص 36 و سهمودى شافعى بنا به نقل «عبقات» ج 2، ص 638 تا ص 645 حديث ثقلين را از اميرالمؤمنين عليه السلام و از فاطمه زهراء عليها السلام و از امّ هانى خواهر اميرالمؤمنين و از فاطمه دختر اميرالمؤمنين عليه السلام و از امّ سلمه، و زيدبن ارقم و أبوسعيد خدرى، و جابر بن عبدالله انصارى و حذيفة بن اسيد غفارى و زيد بن ثابت و ضميره اسلمى و عامر بن ليلى بن ضمرة و ابوذرّ غفارى و أبورافع غلام رسول الله و أبوهريرة روايت كرده است.
(287) يكى از راويان اين حديث عمر بن خطّاب است چنانچه در «غايةالمرام» ص 218 حديث سوم از خاصّه از ابن بابويه با سند متّصل خود از عمر بن خطّاب روايت مى‏كند، و در پايانش عمر مى‏گويد: من گفتم: اى رسول خدا عترت تو كيانند؟ فرمود: أهل بيتى من ولد علىّ و فاطمة و تسعة من صلب الحسين ائمّة ابرار. هم عترتى من لحمى و دمى. (بنابراين مجموع راويان 37 نفر مى‏شوند).
(288) - «غاية المرام» ص 211 تا ص .235
(289) محمد و على و حديث الثَقَلَيْن و حديثُ السّفِينَة» ص .77
(290) از «فرائد السمطين» ج 2، ص 144، شماره 46، باب 33، حديث 437 و «مسند احمد» ج 5، ص 181 و طبرانى در «معجم كبير» كما فى «عبقات» ج 1، ص 280 و ص 281 وليكن به لفظ انى تارك فيكم خليفتين آورده است.
(291) شماره 58 از «عبقات» از ثعلبى در «الكشف و البيان».
(292) شماره 90 بنا به روايت «ينابيع المودّة» از ابوهريره ص 39 از كتاب ابن عقده «موالاة» كه بدين عبارت آمده است و در پايان عبارت و لن‏يتفرّقا حتّى يردا عَلَىّ الحَوض وارد است.
(293) شماره 32 با تخريج ابن عقده از جابر بنا به نقل «ينابيع المودّة» ص .41
(294) شماره 17 بنا به روايت «ينابيع المودّة» ص 40 با تخريج ابن عقده از فاطمه زهراعليها السلام.
(295) شماره 2، از كتاب «أرجح المطالب» ص 337 با تخريج بزّاز و دولابى، و «ينابيع المودّة» ص 39 از جُعابى و «عبقات» ج 2، ص 581 از جعابى.
(296) شماره 34، از كتاب «الشفا بتعريف حقوق المصطفى» قاضى عياض يحصبى بنا به نقل «عبقات» ج 1، ص .378
(297) شماره 69، از «كنزالعمّال» ج 1، ص 167 حديث 954 و «عبقات» ج 1، ص 278 از طبرانى .
(298) شماره 40 با تركت فيكم الثقلين از «ارجح المطالب» ص .337
(299) شماره 14 از «فرائد السّمطين» حمّوئى ج 1، باب 58، ص 317 و ص .318
(300) شماره 30 «ارجح المطالب» ص .336
(301) شماره 24 از «ينابيع المودّة» ص 30 از جامع ترمذى از ابوذر، و ايضاً در «عبقات» ج‏1، ص 269 از سخاوى از ترمذى با تخريج ابن عقده.
(302) شماره 26، از «ينابيع المودّة» ص 30 از ترمذى در باب مناقب اهل بيت از جابر.
(303) شماره 35، از «كنزالعمّال» ج 1، ص 167 از ابن ابى شيبة و خطيب در «متفق و مفترق» از جابر.
(304) در «نظم دررالسّمطين» ص 231 اين روايت را از عبدالله بن بدر از پدرش آورده است و با عبارت من أحبّ أن يسأله فى أجله مى‏باشد و روايتى را كه ما در متن آورديم از «ينابيع المودّة» ص 41 است.
(305) - «ينابيع المودّة» ص 41 از كتاب «جواهر العقدين».
(306) - «مناقب» خوارزمى، طبع نجف ص 24 و ملّاعلى متّقى در «كنزالعمّال» از طبع قديم، ج‏6، ص 156 و در آنجا گويد: ديلمى از انس تخريج كرده‏است.
(307) ميزان الاعتدال» ج 1، ص 225 طبع دارالسّعادة و همچنين در «كنزالعمّال» طبع قديم ج‏6 ص 157 با تخريج ديلمى در «فردوس الاخبار» آورده‏است.
(308) - «نزهةالمجالس» صفورى ج 1، ص 205 از طبع قاهره.
(309) طبرانى در «معجم كبير» بنا به نقل «كنزالعمّال» ج 6، ص .157
(310) - «مناقب» خوارزمى طبع نجف ص 34، و ايضاً طبرانى در «معجم‏كبير» و حاكم در «مستدرك» و ابونعيم در «فضائل الصحابة» بنا به نقل متّقى در «كنزالعمال» ج 6، ص 155 آورده‏اند .
(311) المراجعات»، طبع اول ص 286 و اين اشعار از نعمان بن عجلان يكى از شعراء وبزرگان انصار است كه در قصيده‏اى ابن عاص را مخاطب قرار داده است.
(312) همين مصدر. و اين ابيات از فضل‏بن عبّاس است با ابيات ديگر.
(313) همين مصدر ص‏.282 و اين شعر از ابن عبدالمطّلب مغيرة بن حارث است در ضمن ابيات ديگرى كه در آن اهل عراق را بر عليه معاويه در صفين تحريض به جنگ مى‏كند.
(314) همين مصدر.