و امّا اينكه در غفران وى استدلال كرده‏اند به آيه مباركه: و لَقَدْ عَفَااللهُ عَنْهُمْ إنّ اللهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ «هر آينه تحقيقاً خداوند از آنها گذشت، و خداوند آمرزنده و شكيبا است»، اين آيه دلالتى بر غفران ندارد. عفو در اينجا به معنى عدم مؤاخده دنيوى و عدم إجراء كفّاره و حكم اعدام درباره اوست. در اسلام حكم متخلّف از صحنه كارزار با كفّار اعدام است. اين حكم را خدا در باره عثمان و هم طرازانش إعمال نكرد و نمى‏توانست إعمال كند و گرنه بايد بيش از نيمى از سپاه اسلام حاضر در غزوه اُحد، اعدام شوند و اين به صلاح اسلام نوپا نبود و گرنه على مى‏ماند و حوضش، همچنانكه على ماند و حوضش.

در آيات وارده در سوره آل عمران در دو آيه حكم عفو خدا آمده است و عفو در اين دو مورد تفاوت دارد:

مورد اوّل اين آيات است: ثُمّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ وَ لَقَدْ عَفَا عَنْكُمْ وَ اللهُ ذُوفُضْلٍ عَلَى الْمُؤمِنينَ. إذْ تُصْعِدُونَ وَ لاَتَلْوُونَ عَلَى أحَدٍ وَ الرّسُولُ يَدْعُوكُمْ فِى اُخْراكُمْ فَأثَابَكُمْ غَمّا بِغَمّ لِكَيْلاَتَحْزَنُوا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَ لاَ مَا أصَابَكُمْ وَ اللهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ. ثُمّ اَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمّ أَمَنَةً نُعَاساً يَغْشَى طَائِفَةً مِنْكُمْ (97). «و سپس خداوند شما را از مشركين قريش منصرف نمود، براى اينكه شما را بيازمايد و در بوته ابتلاء بگذارد و تحقيقاً خداوند شما را عفو نموده مورد غفران و رحمت خود قرار داد و خداوند بر مؤمنين بخشاينده فضل است. در آن زمانى كه شما به راههاى دور دست مى‏گريختيد و چهره خود را به كسى بر نمى‏گردانيديد تا وى را ببينيد، و پيامبر: رسول خدا در ميان آن طائفه ديگر كه عقب‏تر بودند، شما را صدا مى‏زد؛ پس شما را غصّه‏اى بر روى غصّه‏اى بهم رسيد، براى آنكه بر آنچه از دست شما رفته است و برآنچه از مصيبت به شما رسيده است محزون نشويد و خداوند از آنچه بجاى مى‏آوريد با خبر است. و سپس خداوند پس از اين غم و غصّه براى شما حال امن و آرامشى آورد كه پينگى و چُرت خواب، دسته‏اى از شما را فرا گرفت.»

در اين آيات مى‏بينيم آنان كه فرار كردند، دسته‏اى از آنها به سوى پيامبر برگشتند و در حضور پيامبر بودند، و خداوند ترحّم فرموده غصّه‏اى را بر غصّه‏شان افزود، و سپس آرامش و پينگى خواب آنها را فراگرفت. اينها افرادى هستند كه مورد عفو به معنى غفران واقع شده‏اند . و از اينكه به دنبال عفو مى‏فرمايد: «و خداوند بخشاينده فضل و رحمت به مؤمنين است» اين معنى تأييد مى‏شود.

أمّا آن كسانى كه فرار كردند و به حضور پيامبر در معركه كارزار برنگشتند آنان هستند كه درباره آنها مى‏فرمايد: وَ طَائِفَةٌ قَدْ أهَمّتْهُمْ أنْفُسُهُمْ يَظُنّونَ بِاللهِ غَيْرَ الْحَقّ ظَنّ الْجَاهِلِيّةِ. «و دسته‏اى به دنبال حفظ جان بودند و بر خداوند گمانى ناحقّ، گمان جاهلى مى‏بردند.»

تا اين كه مى‏فرمايد: إنّ الّذِينَ تَوَلّوْا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ إنّمَا اسْتَزَلّهُمُ الشّيْطَانُ بِبَعْضِ مَا كَسَبُوا وَ لَقَدْ عَفَا اللهُ عَنْهُمْ إنّ اللهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ (98). «آنانى از شما كه در روز كارزار كه دو لشگر ايمان و كفر با هم روبرو شدند، پشت كرده و فرار نمودند فقط به علّت آن بود كه شيطان به واسطه برخى از اعمالى كه انجام داده بودند ايشان را لغزانيد و خداوند آنها را عفو نمود، و خداوند آمرزنده و بردبار است.»

درباره اينها يعنى آنان كه فرار كردند و برنگشتند و در مقام حفظ و مصونيّت خود بودند، غفران و رحمتى نيامده است؛ و عفو به معنى گذشت و عدم محاكمه دنيوى است. و شاهدش آن كه مى‏فرمايد: خداوند پوشاننده و بردبار است، در برابر اعمالشان شكيبائى مى‏كند، و نمى‏فرمايد : رحيم است يعنى رحمت و عطوفت مى‏دارد.

بنابر اين آن عفو اوّل راجع به كسانى است كه از فرار خود نادم شدند و به پيامبر بازگشتند و اين در وقتى بود كه رسول خداصلى الله عليه وآله از مشركين مفارقت كرده به سوى شِعْب آمد، اگر چه بازگشتن اين دسته از مؤمنين تدريجاً و پس از علم به عدم قتل رسول الله بوده است. و درباره آنها است: وَاللهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤمِنينَ.

و عفو دوم راجع به كسانى است كه بر فرار ادامه دادند و به پيامبر گمان بد بردند و گفتند : اگر ما بر حقّ بوديم نمى‏بايست كشته شويم. و درباره آنهاست: وَ اللهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ .

البتّه سخن در اصحاب رسول الله و مؤمنين است كه به اين دو گروه تقسيم شدند، و اين مربوط به منافقين نيست. زيرا حال منافقين همچون عبدالله بن اُبَىّ و دار و دسته‏اش را خداوند مستقلّاً در آيات آتيه بيان مى‏كند. (99)

عُمَر نيز خودش معترف است كه در روز اُحد فرار كرده است. ابن ابى الحديد مى‏گويد: (100) كسانى كه استدلال مى‏كنند به فرار عمر در روز احد شاهد مى‏آورند روايتى را كه وارد شده است كه: در أيّام خلافت عمر زنى نزد او آمد و يكى از بُرْدهائى را كه در حضور وى بود طلب نمود و با آن زن دختر عمربن خطاب نيز آمده بود، او هم طلب بُرْد مى‏كرد. عمر به آن زن بُرد را داد و به دخترش نداد. از علّت اين كار پرسيدند، گفت: پدر آن زن در روز احدثابت بماند و پدر اين زن فرار كرد و ثابت نماند. (101)، (102)، (103)

و از جمله ادلّه متقنه بر فرار عمربن خطاب روايتى است كه واقدى در كتاب «مَغازى» خود در قصّه حُدَيبيّه ذكر كرده است (104) از ابوسعيد خُدْرى كه مى‏گويد: من روزى نزد عمربن خطاب نشسته بودم و گفت: در روز حُدَيْبيّه در رسالت پيغمبر اكرم‏صلى الله عليه وآله براى من شك پيدا شد و چنان برخوردى با پيغمبر نمودم كه نظير آن برخورد از من مشاهده نشده است و براى كفّاره آن خيال باطلى كه آن روز در دل من آمد، بندگانى را آزاد كرده‏ام و پيوسته روزه گرفته‏ام.

در اينجا عمر داستان را مفصّلاً نقل مى‏كند تا مى‏رسد به اينجا كه مى‏گويد: عمر و مردانى كه با او همراه بودند از اصحاب رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله گفتند: يا رسول الله! مگر تو به ما نگفتى كه داخل مسجدالحرام مى‏شوى و كليد كعبه را مى‏گيرى و با واقفين در زمين عرفات وقوف مى‏كنى؟! و ما اينك مى‏بينيم قربانى ما به بيت الله نرسيده است و ما نيز نرسيده‏ايم!

رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: قُلْتُ لَكُمْ فِى سَفَرِكُمْ هَذَا؟! «آيا من به شما گفتم كه در اين سفرتان داخل مى‏شويد؟!» عمر گفت: لا. «نه» رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: أمَا إنّكُمْ سَتَدْخُلُونَهُ، وَ آخُذُ مِفْتَاحَ الْكَعْبَةِ، وَ أحْلِقُ رَأسِى وَ رُؤوسَكُمْ بِبَطْنِ مَكّةَ، وَ اُعَرّفُ مَعَ الْمُعَرّفينَ «آگاه باشيد ! شما داخل مكّه خواهيد شد و من كليد كعبه را مى‏گيرم و سر خود و سر شما را در داخل مكّه مى‏تراشم و با كسانى كه در عرفات وقوف دارند من نيز وقوف مى‏كنم!»

سپس رسول خداصلى الله عليه وآله رو كردند به عمر، گفتند: أنَسِيتُمْ يَوْمَ اُحُدٍ إذْ تُصْعِدُونَ وَ لاَتَلْوُونَ عَلَى أحَدٍ وَ أنَا أدْعُوكُمْ فى اُخْرَاكُمْ؟! أنَسِيتُمْ يَوْمَ الأحْزَابِ إذْ جَاؤُكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَ مِنْ أسْفَلَ مِنْكُمْ وَ إذْ زَاغَتِ الأبْصَارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلوبُ الْحَنَاجِرَ؟! أنَسِيتُمْ يَوْمَ كَذَا؟! وَجَعَلَ رَسُولُ اللهِ‏صلى الله عليه وآله يُذَكّرُهُمْ اُمُوراً أنَسِيتُمْ يَوْمَ كَذَا؟ «آيا فراموش كرده‏ايد روز احد را در وقتى كه به مكان دور فرار مى‏كرديد و چهره خود را به احدى برنمى‏گردانيديد و من در دسته ديگر، شما را صدا مى‏زدم؟! آيا فراموش كرده‏ايد روز غزوه خندق را در وقتى كه دشمنان از بالاى شما و از پائين شما آمدند و در وقتى كه چشمها از اضطراب بدين سو و آن سو حركت مى‏كرد و دلها به حنجره‏ها رسيده بود؟! آيا فراموش كرديد روز فلان را؟ و شروع كرد رسول خداصلى الله عليه وآله امورى را براى آنها مى‏شمرد و متذكّرشان مى‏ساخت كه آيا فراموش كرديد روز فلان را؟»

و مسلمين شروع كردند به گفتار به اينكه: خدا راست گفت، و رسول خدا راست گفت. اى پيغمبر خدا، ما فكرمان نمى‏رسيد به آنچه تو در آن فكر مى‏كردى. تو داناترى به خدا و امر خدا از ما.

و چون در سال قضيّه (عمرة القضاء) رسول خداصلى الله عليه وآله داخل مكّه شد و سر خود را تراشيد، فرمود: اين است وعده‏اى كه به شما داده‏ام، و چون روز فتح مكّه شد و كليد كعبه را گرفت، گفت: بگوئيد عمربن خطّاب نزد من بيايد؛ به او گفت: اين است آنچه به شما گفتم. و چون در حجّةالوداع در زمين عرفات وقوف كرد، گفت: اى عمر، اين است آنچه به شما گفتم. (105)، (106)

استدلال كنندگان بر فرار عمر مى‏گويند: اگر عمر در روز احد فرار نكرده بود، رسول خدا به او نمى‏گفت: آيا فراموش كرده ايد روز اُحد را در وقتى كه به مكان دور مى‏گريختيد و چهره خود را به كسى برنمى‏گردانديد؟ (107)

رسول خداصلى الله عليه وآله شهادت داد بر اينكه جميع كشته شدگان در غزوه اُحد اهل بهشت‏اند و نامه عمل آنها به خير خاتمه يافته و از عهده امتحان برآمده‏اند و سعادت در دار آخرت براى آنها حتمى است.

امّا اين اختصاص به شهداء اُحد دارد نه هر كس كه در اُحُد شركت كرده و مجاهده هم نموده باشد. زيرا ممكن است پس از احد امتحاناتى پيش آيد و مغرورين به شخصيت و مقام و مدّعيان به تقوا و صلاح از عهده آن آزمايش برنيامده باشند و در نتيجه در آن نكات دقيق و باريك، متوجه عالم غرور بوده و نفس آنان با تمام سرمايه‏هاى سابقه به صورت يك فرعون در اُمّت طلوع كند و در آن مرحله باريك انكار حقّ كند و انانيّت خود را در برابر حقّ و انقياد محض در برابر آن مقدّم بدارد. در اين صورت چگونه عاقبتشان به خير خواهد بود اگر با اين استكبار و بلندمنشى و خودپسندى چشم از جهان بربسته باشند؟ گرچه در تزهّد شاخص و به علوم قرآن، وارد و ساليان دراز در صحبت رسول الله بسر برده باشند، همچنانكه شهداى بدر نيز أهل بهشتند نه هر كس كه در بدر حضور داشته گرچه بعداً دچار امتحان شده و از آزمايش به سلامت رها نشده باشد.

آيات وارده در قرآن راجع به مجاهدين بدر و رضوان و بيعت تحت شجره، تمجيد و تعريف فعلى و موقّتى به حسب حال ايشان است نه مطلقاً و الى الأبد، و در قضيّه بدر شواهدى است و در احد نيز شواهدى است.

از كسانى كه در غزوه اُحد نگريخت و به پيامبر هم كمك بسيار نمود طلحةبن عبيدالله است، اما پس از رسول خدا با اميرالمؤمنين‏عليه السلام نقض بيعت كرد وخون هزاران بيگناه ريخته شد. و همچنين زُبَيْر بْنُ عوّام و عبدالرحمن بن عوف و سعدبن ابى وقّاص، باختلاف مراتبهم و درجاتهم.

روايت عجيبى را مالك در «مُوَطّأ» خود آورده است كه از آن مى‏توان به مناط كلّى، استفاده‏هاى بيشترى نمود:

حَدّثَنِى عَنْ مَالِكٍ، عَنْ أبِى‏النّضْرِ مَوْلَى عُمَرِبْنِ عُبيْدِاللهِ أنّهُ بَلَغَهُ أنّ رَسُولَ اللهِ‏صلى الله عليه وآله قَالَ لِشُهَداءِ اُحُدٍ: هَؤُلاَءِ أشْهَدُ عَلَيْهِمْ. فَقَالَ أبُوبَكْرٍ الصّدّيقُ: ألَسْنَا يَا رَسُولَ اللهِ إخْوانَهُمْ؟ أسْلَمْنَا كَمَا أسْلَمُوا، وَ جَاهَدْنَا كَمَا جَاهَدُوا؟ فَقَالَ رَسُولُ اللهِ‏صلى الله عليه وآله: بَلَى وَلَكِنْ لاَ أَدْرِى مَا تُحْدِثُونَ بَعْدى؟! فَبَكَى أبُوبَكْرٍ ثُمّ بَكَى ثُمّ قَالَ: أئِنّا لَكائِنُونَ بَعْدَكَ؟! (108)

«يحيى بن يحيى ليثى مى‏گويد: حديث كرد براى من مالك از ابونضر هم پيمان عمربن عبيدالله كه به او چنين رسيده است كه: رسول خداصلى الله عليه وآله درباره شهداى اُحد فرمود: اينها جمعيتى هستند كه من شهادت مى‏دهم بر آنها. ابوبكر گفت: اى رسول خدا! آيا ما برادران آنها نيستيم كه اسلام آورديم همان طور كه آنان اسلام آوردند، و جهاد كرديم همان طور كه آنان جهاد كردند؟! رسول خداصلى الله عليه وآله گفت: آرى! وليكن من نمى‏دانم شما پس از من چه كارى را انجام مى‏دهيد؟! در اثر اين كلام رسول خدا، ابوبكر گريه كرد باز هم گريه كرد و سپس گفت: آيا ما پس از تو زنده‏ايم؟!» (109)

محمّد فؤاد عبدالباقى در تعليقه خود گويد: اين روايت در نزد جميع روات، مرسل است وليكن معنى آن مستند است از وجوه صحاح كثيرى. (110) و نيز اين عبارت را سيوطى در شرح خود آورده است. (111)

و سيوطى در شرح خود در معنى هَؤُلاَءِ أشْهَدُ عَلَيْهِمْ مى‏گويد: يَعْنِى أشْهَدُ لَهُمْ بِالإيمَانِ الصّحِيحِ وَ السّلاَمَةِ مِن الذّنُوبِ الْمُوبِقَاتِ وَ مِنَ التّبْديلِ وَ التّغْييرِ وَ الْمُنَافَسَةِ فِى الدّنْيَا وَ نَحْوِ ذَلِكَ. قَالَهُ ابْنُ عَبْدِالْبِرّ (112). «ابن عبدالبرّ اين حديث را اين طور معنى كرده است كه: يعنى من در باره شهداى احد شهادت مى‏دهم به ايمان صحيح و سلامت از گناهان هلاك كننده و از تبديل و تغيير و تنافس در دنيا طلبى و أمثال اينها.»

از اين روايت اوّلاً مى‏فهميم كه: جهاد در احد براى ابوبكر فائده‏اى نداشته و رسول خدا صلى الله عليه وآله امضاى سلامت در دين، و رهائى از گناهان موبقه مهلكه، و از تغيير و تبديل در عقيده و نيّت، و حوادث، و تنافس و پيش افتادن در رياست و حبّ جاه، و ايمان صحيح را درباره وى ننموده‏اند، و به عبارت مختصر امضاى بهشتى بودن او را نكرده‏اند.

و ثانياً چون پيامبر عالم به غيب بوده و از وقايع و حوادث ساليان درازى قبل از آن حادثه و واقعه خبر داده‏اند، عبارت ايشان كه مى‏گويند: من نمى‏دانم پس از من چه كارى انجام مى‏دهيد و چه حادثه‏اى مى‏آفرينيد، به منزله اين است كه: چون مى‏دانم پس از من چه بدعتهائى به وجود مى‏آوريد و چه حوادثى بپا مى‏كنيد، فلهذا شما مانند شهداى احد كه پاك و پاكيزه از جهان رفتند نيستيد و بنابر اين حتماً دوزخى خواهيد بود!

و ثالثاً اگر ابوبكر مرد حق طلبى بود، مى‏بايست پس از اين اِخبار رسول خدا و گريه‏اش، از پيامبر بپرسد: ما چه كارى انجام مى‏دهيم؟ شما به ما راه نجات از آن حوادث و كوارث را نشان دهيد، تا ما دچار به آن گناهان موبقه و مُهلكه نگرديم و آن بدعتها را پيش نياوريم و به سلامت بمانيم تا همطراز شهداى احد روسپيد و سرافراز باشيم! اما او سخن رسول خدا را قطع كرد و با گريه و گفتار به اينكه: ما پس از تو زنده نباشيم، مطلب را بريد. (113)

اينك كه گفتار ما بدينجا رسيد سزاوار است كه يادى از آيةالله العظمى بروجردى ـ تغمّده‏الله برضوانه و نعيمه ـ بنمائيم و مطلبى را كه دوست ارجمند و گرامى و رفيق شفيق و راستين ما كه صحبت بيش از چهل سال با ايشان داريم، يعنى حضرت آيةالله حاج شيخ اسمعيل مُعزّى ملايرى ـدامت بركاتهـ از ايشان نقل نمود، بياوريم.

ايشان قريب به سى‏سال قبل براى من شفاهاً بيان فرمودند و سپس به تقاضاى بنده در نامه‏اى آن مطالب شفاهى را نوشته و به وسيله پست از قم به طهران فرستادند. و اينك دستخطّ ايشان حاضر است و حقير مطلب زير را از عين سواد نوشته ايشان ذكر مى‏كنم:

بعد از بسمله و تحميد و صلوات و سلام و أحوالپرسى و تعارفات معموله، اين طور مرقوم داشته‏اند :

«و امّا جريان حديث: ظاهراً در سال 1378 هجرى قمرى بود كه حقير عازم زيارت بيت‏الله‏اعظم بودم. براى خداحافظى به محضر مرحوم آيةالله العظمى آقاى بروجردى رضى الله عنه شرفياب شدم و كتاب «مُوَطّأ» مالك در دست ايشان بود. چند ورق زدند و كتاب را به بنده مرحمت فرمودند و گفتند: فلانى اين حديث را حفظ كن به دردت مى‏خورد! و در ضمن مذاكرات فرمودند : ابوبكر از بس زيرك و ناقلا بود خودش را به گريه زد و دنبال مطلب را قطع كرد. بنده هم حديث را حفظ و ضبط كردم و پس از مشرّف شدن به مكّه، به جُدّه آمديم كه به ايران حركت كنيم، سرهنگى بود به نام سُنْبُل و سرپرست اداره امور حُجّاج بود، و هنگامى كه من براى تسريح گذرنامه پيشش رفتم، كم‏كم سخن و گفتگو به اينجا كشيد كه ايشان سؤال كردند: شما شيخين را جزء حاضرين در بيعت رضوان مى‏دانيد؟! (114)

بنده گفتم: در بعضى احاديث وارد است كه آنها حضور داشته‏اند و با رسول‏خداصلى الله عليه وآله وسلم نيز بيعت كرده‏اند. گفت: با اين وصف چرا آنها را اهل جهنّم مى‏دانيد؟!

من گفتم: نه، اهل جهنّم نمى‏دانيم. گفت: اهل بهشت مى‏دانيد؟! گفتم: نه؛ بهشت و جهنّم مال خداست. ما نمى‏دانيم چه كسى را به بهشت و چه كسى را به جهنّم مى‏برد. يَفْعَلُ اللهُ مَا يَشَاءُ وَ يَحْكُمُ بِمَا يُرِيدُ. گفت: شما هيچ كس را يقين نداريد كه به بهشت مى‏رود؟ گفتم: چرا، ما يقين داريم كه رسول خدا به بهشت مى‏رود. گفت: از چه راه اين را مى‏گوئى؟ گفتم: اگر او كه برگزيده خلايق است بهشت نرود، پس براى چه بهشت را خداوند خلق فرموده است؟ گفت: جز رسول‏الله كسى ديگر را يقين نداريد كه به بهشت مى‏رود؟

گفتم: حَسَن و حُسَيْن‏عليهما السلام را نيز يقين داريم؟ گفت: به چه دليل؟

گفتم: چون رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم فرمود: آن دو، آقايان جوانان أهل بهشتند .

گفت: ديگر غير از اين دو هيچ كس را يقين نداريد كه به بهشت مى‏رود؟

گفتم: علىّ‏بن أبى‏طالب را نيز يقين داريم كه به بهشت مى‏رود. گفت: به چه دليل؟

گفتم: چون ذيل اين حديثى كه پيغمبر درباره حَسَنَيْن فرموده‏اند دارد كه: رسول خدا فرمود : أَبَوهُمَا خَيْرٌ مِنْهُمَا. اگر آنها بهشت بروند، پدرشان كه از آن دو بهتر است، به طريق أولى بايد بهشت برود.

گفت: ديگر كسى را باور نداريد كه حتماً بهشت برود؟ گفتم: فاطمه زهرا عليها السلام را نيز يقين داريم. گفت: به چه دليل؟ گفتم: چون در حديث دارد كه پيغمبر فرمود: فاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنّى، مَنْ آذاها فَقَدْ آذانى، وَمَن آذَانِى فَقَدْ آذَى اللهَ ـ الخ. اگر فاطمه را خدا به جهنّم ببرد، فاطمه و پيغمبر را اذيّت كرده و هرگز خدا پيغمبر را اذيّت نمى‏كند.

گفت: خبيث، فقط ابوبكر و عمر را قطع ندارى كه به بهشت مى‏روند؟

گفتم: من خبيث تر از خودم را نگاه مى‏كنم و آن تو هستى! شما بايد هميشه از روى دليل و مدرك صحبت كنى و تعصّب را كنار بگذارى. اگر پيغمبر و ابوبكر در بهشت رفتن ابوبكر شك داشته باشند تو مى‏گوئى: من يقين داشته باشم؟

گفت: در كجا دارد كه اين دو در بهشت رفتن او شك داشته‏اند؟!

من حديث را خواندم و گفتم: نه تنها از اين حديث معلوم مى‏شود كه پيغمبر شكّ داشته‏اند، بلكه استشمام عدم ايمان و دخول در جهنّم آنان نيز مى‏شود. چون بالصّراحه رسول الله مى‏فرمايد : شهادت نمى‏دهم.

على اىّ حال با اين حديث شما به من مى‏گوئى: يقين داشته باشم؟! اگر ابوبكر شك ندارد، چرا سؤال كرد؟ اگر رسول خدا شكّ ندارد چرا فرمود: نه؟ و نيز از اين حديث معلوم مى‏شود كه بيعت با رسول و قتال با دشمنان دين و اداء سائر فرائض، نفعش موقوف به اين است كه انسان تا آخر عمر كارى كه بر خلاف رضاى خدا و پيغمبر است انجام ندهد و الاّ ممكن است بعضى معاصى اثر عبادات سابق را خنثى كند.

بعداً ايشان گفتند: اين حديث را به من نشان دهيد! گفتم: «مُوَطّأ» مالك را بياور تا به تو معرفى كنم. خلاصه بنده دربرگشتن، قضيّه را خدمت مرحوم آية الله العظمى عرض كردم و ايشان هم خيلى مسرور شدند.»

تا اينجا نامه ايشان درباره اين حديث خاتمه مى‏يابد. ايشان گفتند: چون سال بعد به حج مشرف شدم، سرهنگ سنبل را ملاقات كردم و از حال او پرسيدم. گفت: من حديث را در «موطّأ» مالك پيدا كرده‏ام. (115)

در اينجا اشاره به چند نكته لازم است:

نكته اوّل: دهخدا در «لغتنامه» خود در ماده ذوالفقار از ترجمه «تاريخ طبرى»حكايت كرده است كه: در غزوه احد به ابوبكر و عمر جراحت رسيد و بازگشتند. (116)

بازگشتن أبوبكر و عمر از جنگ معلوم شد ولى جراحت رسيدن به آنها كذب محض است يا در ترجمه «تاريخ طبرى» تعمّد بر تحريف شده است و يا در نقل از ترجمه. به هر حال در نزد حقير دو دوره مختلف از «تاريخ طبرى» موجود است و در هيچكدام چنين مطلبى نيست و نيز در تاريخ «البداية و النّهاية» ابن‏كثير دمشقى با شدّت تعصّبش در سنّى گرى نيست و در «سيره حلبيّه» و «سيره ابن هشام» نيست و در تاريخ «كامل التواريخ» ابن اثير جزرى و «روضة الصفا» مير خواند، و «حبيب السّيّر» خواند مير و «تاريخ مسعودى» و «تاريخ يعقوبى» و حتّى در «مغازى» واقدى كه قديم‏ترين اسناد تاريخى است به اين مطلب اشاره‏اى هم نشده است، و ابن‏ابى‏الحديد در «شرح نهج‏البلاغة» نياورده است (117).

نكته دوم: ما در اينجا فقط ازآيه: و ما محمّد الاّ رسول و شأن نزول آن در غزوه احد ذكرى نموديم اما تمام خصوصيات و وقايع روز احد بسيار است، هر كس به تاريخ مفصل آن بپردازد مى‏بيند كه مشركين قريش در اين روز با مسلمين جنگ نكرده‏اند بلكه قصّابى نموده‏اند و در زير ساطور خود تكه‏تكه كرده‏اند. معذلك پيغمبراكرم‏صلى الله عليه وآله درصدد خونريزى و كشتار نبود و در مقام تلافى و فرونشاندن احساسات نبود، فقط او دفاع مى‏كرد. هر وقت حمله مى‏كردند دفاع مى‏نمودند، و پس از پايان جنگ دستور قتل و غارت و يورش نداد. زيرا مأموريت او از جانب خداوند كشتار نبود، مأموريت او هدايت و ارشاد آنان به اسلام بود كه با أخلاق عظيم و صفات كريمه خود همانها را مسلمان كرد و بسيارى از سركردگان آن جيش همچون خالدبن وليد و عكرمة بن أبى‏جهل مسلمان شدند. حالا شما ببينيد چقدر مأموريّت او دقيق است، كه هم بايد دفاع كند و بكشد و هم بايد دست نگه دارد به اميد اسلام و هدايتشان .

همه آن كافران از ارحام بلكه بعضى از ارحام قريب رسول خدا بودند و در حقيقت حكم وصله تن و فرزند را داشتند اما فرزند خودخواه و مغرور، كه براى اطفاء نور پيامبر قريب پانصدكيلومتر از مكّه به مدينه حركت مى‏كنند آن هم با چنين كيفيتى براى آنكه رياست و امارت دست تو نيفتد و ما زير بار حكم تو نرويم.

اما اين جهالت بود، جهالت عميق توأم با صفات كبر و حَسَد و كينه توزى و انتقام و طمع . و در برابر اين همه زشتيها پيامبر مى‏فرمود: اللّهُمّ اهْدِ قَوْمى فَإنّهُمْ لايَعْلَمُونَ . (118)«بار پروردگار من! قوم مرا هدايت كن، زيرا اين كردار آنها ناشى از جهل است.»

ابن ابى الحديد، از واقدى نقل مى‏كند كه: سعدبن ابى وقّاص مى‏گويد: سوگند به خدا كه من خيلى حريص بودم در غزوه احد برادرم عُتْبة بن ابى وقّاص را كه از معاندين سرسخت و دشمنان صلبى اسلام و پيامبر بود، بكشم و به قدرى به اينكار حريص بودم كه مانند آن براى من پيش نيامده است و مى‏دانستم كه برادرم عاقّ پدر است و بسيار بداخلاق است. دوبار صفوف مشركين را شكافتم تا به او دست يابم اما وى مانند روباه خود را به اين طرف و آن طرف مى‏زد و از من مختفى مى‏داشت.

در بار سوم كه خواستم حمله كنم و او را به چنگ آورم، رسول خداصلى الله عليه وآله به من گفت: يَا عَبْدَاللهِ مَا تُريدُ ؟! أتُريدُ أنْ تَقْتُلَ نَفْسَكَ؟! «اى بنده خدا چكار مى‏خواهى بكنى؟ آيا مى خواهى خودت را بكشى؟!» من دست برداشتم. و رسول خدا فرمود : خداوندا، تا يكسال آنها را زنده مگذار! (119)

ابن ابى الحديد از واقدى نقل مى‏كند كه: چون رسول خدا بر سر جنازه حمزه مُثله شده شكم پاره شده آمدند و آن منظره فظيع و فجيع را ديدند، ابوقَتاده انصارى برخاست و شروع كرد به سبّ و لعن و شتم قريش؛ و در تمام اين گفتارها پيامبر به او اشاره مى‏كرد: بنشين تا سه بار فرمود: بنشين! آنگاه رسول خدا فرمود: يَا أبَا قَتَادَةَ! إنّ قُرَيْشاً أهْلُ أمَانَةٍ، مَنْ بَغَاهُمُ الْعَوَاثِرَ (120) كَبّهُ اللهُ لِفيهِ! وَ عَسَى أنْ طَالَتْ بِكَ مُدّةٌ أنْ تَحْقِرَ عَمَلَكَ مَعَ أعْمَالِهِمْ، وَ فِعَالَكَ مَعَ فِعَالِهِمْ! لَوْلاَ أنْ تَبْطَرَ قُرَيْشٌ لأَخْبَرْتُهَا بِمَا لَهَا عِنْدَاللهِ تَعَالَى «اى ابوقتاده! قريش اهل أمانت هستند، كسى كه براى آنها دامهائى بگسترد خداوند او را برروى دهانش واژگون مى‏كند. و اميد است كه خداوند به تو عمر دهد تا عملت را در مقابل اعمال آنها حقير بشمارى و كارهايت را در برابر كارهايشان كوچك بدانى. و اگر كبر و خودپسندى قريش را نمى‏گرفت من آنان را به مقامات و درجاتشان در نزد خدا خبر مى‏دادم.»

ابوقتاده گفت: والله يا رسول الله! من غضب نكردم مگر از براى خدا و رسول او در وقتى كه ديدم بر سر حمزه چه آورده‏اند! رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: راست مى‏گوئى!بِئْسَ الْقَوْمُ كَانُوا لِنَبِيّهِمْ «بدقومى براى پيغمبرشان بوده‏اند.» (121)

نكته سوم: ابن ابى الحديد از واقدى آورده است كه گويند: آن كس كه پيشانى رسول الله را شكافت ابن‏شهاب بود، و آن كس كه باطن دندان رباعى او را پاره كرد و لبان پيامبر را خون آورد عُتْبة بن ابى وقّاص بود، و آن كس كه دو برآمدگى استخوانهاى گونه‏هاى حضرت را شكست تا حلقه‏هاى كلاه خود در آن فرو رفت ابن‏قَميئة بود و خون از شكست پيشانى حضرت به طورى جارى شد كه محاسنش را آغشته كرد. و سالم غلام ابوحذيفه خون را از چهره او مى‏شست و رسول خدا مى‏فرمود: كَيْفَ يُفْلِحُ قَوْمٌ فَعَلُوا هَذَا بِنَبِيّهِمْ وَ هُوَ يَدْعُوهُمْ إلَى اللهِ تَعَالَى؟ «چگونه ممكن است سعادتمند شوند قومى كه اينگونه با پيمبرشان عمل مى‏كنند در حالى كه او آنها را به خدا مى‏خواند؟!»

اين آيه‏نازل شد: لَيْسَ لَكَ مِنَ الأمْرِ شَىْ‏ءٌ أوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ أوْ يُعَذّبَهُمْ فَإنّهُمْ ظَالِمُونَ (122)، (123)«تو به هيج وجه صاحب اختيار نيستى! خداست كه اگر بخواهد از آنان مى‏گذرد و اگر بخواهد ايشان را عذاب مى‏كند به سبب آنكه ستمكارند.»

در اينجاست كه مقام عزّت و عظمت ذات اقدس احديّت حتّى يك خواهش هم براى پيامبرش باقى نمى‏گذارد و حكم به عدم رستگارى و فلاح را از او مى‏گيرد و جدّاً مى‏گويد: تو بنده من هستى و حقّ دخالت در امر مرا ندارى! به چه مناسبت حكم به عدم فلاح ايشان كردى؟! منم كه خداوندم. منم كه داراى عزّت و جلالم. در عظمت من حتّى يك خواهش و يك حكم غير، گرچه از پيامبر خاتم الأنبياء و المرسلين باشد، وارد نمى‏شود.

نكته چهارم: شيخ طبرسى: امين الاسلام ابوعلى فضل بن حسن، در كتاب «إعلام الورى» از حضرت صادق‏عليه السلام آورده است كه: در روز اُحد همه مردم از رسول خدا فرار كردند و رسول خدا خشمگين شد به خشم شديدى، و كَانَ إذَا غَضِبَ انْحَدَرَ مِنْ وَجْهِهِ وَ جَبْهَتِهِ مِثْلُ اللّؤلُؤ مِن الْعَرَقِ. «و عادت پيغمبر اين بود كه چون غضب مى‏كرد از صورت و پيشانيش مانند دانه‏هاى لؤلؤ عرق مى‏ريخت.»

پيامبر نگاهى نمود، ديد فقط على‏عليه السلام در كنار اوست، گفت: مَالَكَ لَمْ تَلْحَقْ بِبَنى أبيكَ؟ «چرا تو به پسران پدرت ملحق نشدى؟!» على‏عليه السلام عرض كرد: يَا رَسُولَ اللهِ! أكُفْراً بَعْدَ الإسْلاَمِ؟ إنّ لِى بِكَ اُسْوَةً ـ الحديث (124)«آيا بعد از اسلام، كافر شوم؟ من به تو تأسّى دارم.»

با اينكه مى‏دانيم آن مقام و عظمت و ايثار و برادرى و فداكارى و آن سوابق رخشنده مولاى متّقيان‏عليه السلام را، ولى اينجا جاى عزّت است، و رسول خدا در آن مقام وحدت منيع نمى‏تواند غيرى را حتّى به عنوان على ببيند. و لهذا مى‏گويد: چرا تو نرفتى؟! مگر اينكه على در اينجا عين نفس پيامبر شود و همين هم شد و عرض كرد: من با تو هستم! من تأسّى به تو دارم !

اين خطاب از جانب رسول خدا بايد بشود و آن پاسخ هم از امير موحّدين بايد داده شود، نظير خطاب سيّدالشهداءعليه السلام در ليله عاشورا به برادرش ابوالفضل و اولاد عقيل.

نكته پنجم: ابن هشام در «سيره» آورده است كه: چون رسول خداصلى الله عليه وآله بدن مُثله شده حمزه را ديدند گفتند: لَوْلا أنْ تَحْزَنَ صَفِيّةُ، وَ يَكُونَ سُنّةً مِنْ بَعْدِى لَتَرَكْتُهُ حَتّى تَكُونَ فِى بُطُونِ السّباعِ وَ حَواصِلِ الطّيْرِ، وَ لَئِنْ أظْهَرَنِىَ اللهُ عَلَى قُرَيْشٍ فى مَوْطِنٍ مِنَ الْمَواطِنِ لَاَمْثُلَنّ بِثَلاثينَ رَجُلاً مِنْهُمْ (125). «اگر صفيّه خواهر حمزه غمگين نمى‏شد، و اگر اين عمل بعد از من سنّت نمى‏شد، من جسد حمزه را وامى‏گذاردم تا مكانش شكم درندگان و معده‏هاى مرغان آسمان باشد. و اگر در محلّى از محلّ‏ها خداوند مرا بر قريش نصرت دهد، به ازاء مُثْله‏اى كه از حمزه نمودند سى تن از آنان را مثله مى‏كنم.»

ابن‏هشام از ابن اسحاق آورده است كه اين آيه فرود آمد: وَإنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوابِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصّابِرِينَ. وَاصْبِرْ و مَا صَبْرُكَ اِلاّ بِاللّهِ وَ لاَتَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَ لاَتَكُ فِى ضَيْقٍ مِمّا يَمْكُرُونَ. (126)، (127)

«و اگر شما پاداش عقوبت به كسى مى‏دهيد بايد عقوبتتان به مقدار و اندازه‏اى باشد كه خودتان عقوبت شده‏ايد، و هر آينه اگر صبر و تحمّل كنيد و از عقوبت صرف‏نظر كنيد البته آن براى صابرين و شكيبايان خوب و مورد انتخاب و اختيار است. و شكيبا باش؛ و نيست شكيبائى تو مگر به واسطه مدد و نيرو از جانب خدا، و بر مشركان غمگين مباش و از آنچه مكر و خدعه بجاى مى‏آورند خودت را در ضيق و تنگى ميفكن».

در اينجا نيز مى‏بينيم در سايه ذلّ عبوديّت محضه، خداوند پيامبرش را قرار داده است و به وى خطاب مى‏كند كه: تو حقّ حكفرمائى ندارى، حكم به دست خداست و او اين طور معيّن كرده است كه جزا و مكافات بايد به قدر جريمه باشد نه بيشتر امّا در عين حال، رفع يد از مكافات بسيار بهتر و براى مؤمنينِ به خدا پيوسته پسنديده است.

اين آيه هم بر اساس قانون عدالت و هم بر اصل قانون اخلاق كريم است، و اين دو قانون هر دو محمود و پسنديده است و به طريق أولى بايد در پيغمبر خدا كه متخلّق به اخلاق خداست تجلّى كند، و بهتر و بيشتر از همه كس بايد او عامل بدين عمل گردد. فلهذا در ناحيه عبوديّت مطلقه‏اش اظهار مى‏كند: صبر مى‏كنم. و در هر موطن و محلّى رسول خدا صبر مى‏نمود و كارهاى خود را بر اساس انتقام انجام نمى‏داد و پيوسته با جميع خلق خدا با نظر مواسات و مساوات رفتار مى‏نمود. صَلّى اللهُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اللهِ!

در تواريخ همگى آمده است كه رسول الله‏صلى الله عليه وآله فرمود: اگر دستم برسد سى نفر از آنان را مُثله مى‏كنم؛ مگر در «رَوْضَةُ الصّفا» كه هفتاد نفر وارد است.

و شايد درجه و مقام احسان از اين گونه صبرها و تحمّل‏ها نصيب مؤمن شود، چون بلافاصله پس از اين دو آيه مى‏فرمايد: إنّ اللّهَ مَعَ الّذِينَ اتّقَوْا وَ الّذِينَ هُمْ مُحْسِنُونَ . (128)«خداوند معيّت دارد با كسانى كه تقوى پيشه دارند و با كسانى كه محسن هستند.»

در روايت از رسول‏خداصلى الله عليه وآله از مقام احسان پرسيدند، در جواب فرمود: اُعْبُدِ اللّهَ كَأنّكَ تَرَاهُ، فَإنْ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فَإنّهُ يَرَاكَ! «معنى و مفاد احسان آن است كه: طورى خدا را عبادت كنى كه گوئى او را مى‏بينى، و اگر نمى‏توانى بدين گونه عبادت كنى، لااقل او را طورى عبادت كن كه بدانى او تو را مى‏بيند.»

بارى، مراد و منظور ما در اينجا از تطويل قضيه غزوه اُحد در شرح آيه وافى هدايه: وَ مَا مُحَمّدٌ إلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرّسُلُ (129) اين بود كه دانسته شود: يگانه فاتح و دلسوز صميم و فداكار و از خود گذشته و دلباخته و دل و جان داده به رسول‏خدا، و يگانه حامى و محامى و مدافع حقيقى اسلام و قرآن، اميرالمؤمنين علىّ‏بن ابيطالب‏عليه السلام بود، و ابوبكر و عمر و عثمان از فراريان بوده‏اند، و آيه : وَ مَا مُحَمّدٌ إلاّ رَسُولٌ... أفَإنْ مَاتَ أوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أعْقَابِكُمْ وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ‏يَضُرّاللّهَ شَيْئاً درباره ايشان و همقطاران و هم مرزانشان فرود آمده است.

اينان كه پس از رسول خدا سنگ اسلام را به سينه مى‏زدند و فرياد وا اسلاماى آنان بلند بود ديروز پيغمبر را تنها گذاشته و در ميان صفوف آهن و آتش به دست دليران و رزمجويان مشرك قريش سپردند و جان شيرين خود را برداشته و به گفتار خود مانند اُرْوِيّه (بزماده) بر فراز كوه‏پاى به هزيمت نهادند.

بدون جهت و علّت نيست كه رسول خداصلى الله عليه وآله در بستر مرگ كه كاغذ و كتف و دوات مى‏طلبد تا امر على بن ابيطالب را محكم كند، او را به هَجْر و هذيان و ياوه نسبت مى‏دهند؛ در اين حال رسول خدا اين آيه را براى پاره جگرش فاطمه زهراعليها السلام مى‏خواند و به او مى‏گويد: فاطمه جان! اين آيه را بخوان: وَ مَا مُحَمّدٌ اِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرّسُلُ تا آخر آيه.

شيخ كبير، مفسّر عظيم صاحب «مجمع البيان»: امين الاسلام ابى‏على فضل بن حسن طَبْرسى ـ قدّس الله نفسه ـ در كتاب نفيس و ممتّع خود «اِعلام الورى» گويد: علىّ بن ابيطالب‏عليه السلام سر رسول خدا را در دامن خود گذارد. رسول خدا بيهوش شد و فاطمه با تمام وجود خود بدو روى آورده در سيمايش نگاه مى‏كرد و ناله مى‏نمود و مى‏گريست و مى‏گفت:

وَ أبْيَضَ يُسْتَسْقَى الْغَمَامَ بِوَجْهِهِ

ثِمَالُ الْيَتَامَى عِصْمَةٌ لِلأرَامِلِ

«او سپيدروئى است كه از بركت سيماى او از ابر، باران طلب مى‏شود. اوست ملاذ و پناه يتيمان، و حافظ و پاسدار بيوه‏گان و ضعيفان.»

رسول خداصلى الله عليه وآله چشمان خود را گشود و با آواز ضعيف و آرامى فرمود: يَا بُنَيّةُ ! هَذَا قَوْلُ عَمّكِ أبِى طَالِبٍ، لاَ تَقُولِيهِ! وَلَكِنْ قُولِى: وَ مَا مُحَمّدٌ إلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرّسُلُ أفَإنْ مَاتَ أوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أعْقَابِكُمْ. «اى نور چشمم، دختركم! اين سخن عمويت ابوطالب است، آن را مگو، وليكن بگو: و نيست محمّد مگر فرستاده‏اى از جانب خدا كه پيش از وى فرستادگانى آمده‏اند و گذشته‏اند، پس اگر بميرد و ياكشته شود آيا شما به همان جاهليت و دوران بربريّت پيش خود بازگشت مى‏كنيد؟ !»

فاطمه گريه‏اى طولانى نمود. رسول خدا به او اشاره كرد كه جلو بيا. فاطمه نزديك پيامبر شد و رسول خدا با او در پنهانى رازى گفت كه چهره‏اش برافروخته و خوشحال شد. (130) و در اين حال كه دست راست اميرالمؤمنين‏عليه السلام در زير حَنَك رسول خدا بود، رسول خدا جان داد و اميرالمؤمنين‏عليه السلام نفس رسول‏خدا را كه بيرون آمد به سوى چهره خود برده و صورت خود را با آن مسح نمودند. و سپس جسد او را مستقيم و راست نموده و چشمانش را بهم نهادند، و اِزارش را بر رويش گستردند و مشغول امر تجهيزات از غسل و كفن او شدند .

چون از فاطمه عليها السلام پرسيدند: رسول خدا به تو چه گفت كه غصّه‏ات زدوده شد و خوشحال شدى؟! فاطمه گفت: پدرم به من خبر داد كه: تو اوّلين كسى مى‏باشى از اهل‏بيت من كه به من ملحق مى‏شود و بعد از من مدّت زيادى عمر نخواهى كرد تا به من مى‏رسى. اين خبر رسول خدا بشارتى بود براى من كه مرا خوشحال نمود (131) .

در اينجا معلوم‏است‏كه رسول‏خدا نمى‏خواهد فاطمه را از حقيقت ومفاد آن‏شعر راقى و عالى ابوطالب‏عليه السلام منع كند. مى‏خواهد بفهماند كه روزگار خطيرى در پيش‏دارى و به عقب برگشتگان از اسلام طبق اين آيه تو را مى‏كشند و حقّت و حقّ شوهرت را غصب مى‏كنند و همه آنها به بربريّت و جاهليّت بازمى‏گردند و تو و علىّ‏بن ابيطالب از شاكرين هستيد و ذيل آيه وَسَيَجْزِى اللهُ الشّاكِرِينَ براى شما خواهد بود.

چگونه متصوّر است رسول خدا دخترش را از شعر يگانه حامى و مُعين و ناصرش در مكّه منع كند در حالى كه خودش وقتى كه ياد اين شعر أبوطالب نمود به قدرى فرحناك شد كه از شدّت فرح خنديد؟

علىّ‏بن عيسى اِربلى درباب معجزات رسول خدا آورده است كه: از جمله معجزات، آمدن باران است به دعاى رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله در وقتى كه اهل مدينه را خشكى رسيد، و از وى طلب باران كردند و شكايت به سوى او بردند. آن حضرت دعا فرمود، باران آمد به حدّى كه ترسيدند خانه‏هايشان خراب شود.

دوباره از او خواستند تا دعا كند و باران بايستد. آن حضرت به خدا عرض كرد: اللّهُمّ حَوَالَيْنا وَ لاَ عَلَيْنَا. فَاسْتَدارَ حَتّى صَارَ كَالإكْلِيلِ وَ الشّمْسُ طَالِعَةٌ فِى الْمَدِينَةِ، وَ الْمَطَرُ يَجِى‏ءُ عَلَىَ مَا حَوْلَهَا . يَرَى ذَلِكَ مُؤمِنُهُمْ وَ كَافِرُهُمْ. «بار پروردگارا، اين باران بر اطراف ما ببارد نه برما. در اين حال ابرها كنار رفتند و به صورت دائره‏اى شكل همچون تاجْ اطراف مدينه را إحاطه كردند، و در مدينه خورشيد درخشان بود، و درحومه مدينه باران مى‏باريد. و اين داستان را مؤمن و كافر مشاهده نمودند.»

در اين حال رسول‏خدا خنديد و گفت لِلّهِ دَرّ أبِى طَالِبٍ لَوْ كَانَ حَيّاً قَرّتْ عَيْنَاهُ. «خدا رحمتش را بر ابوطالب بريزد، اگر زنده بود چشمانش خنك و روشن مى‏شد.»

اميرالمؤمنين علىّ بن ابيطالب‏عليه السلام برخاست و گفت: يا رسول الله! گويا مراد تو اين شعر ابوطالب بوده است:

وَ أبْيَضَ يُسْتَسْقَى الْغَمَامَ بِوَجْهِهِ

ثِمَالُ الْيَتَامَى عِصْمَةٌ لِلأرَامِلِ

يَطُوفُ بِهِ الْهُلاّكُ مِنْ آلِ هَاشِمٍ

فَهُمْ عِنْدَهُ فِى نِعْمَةٍ وَ فَوَاضِلِ (132)

«او سپيدروئى است كه از بركت سيماى او از أبرها طلب باران مى‏شود و اوست پناه و ملجأ يتيمان و پاسدار و محافظ ضعيفان و مستمندان و بيوه‏گان. تمام آل هاشم از مردمان مستمند و از دست رفته به گرداگرد وجود او دور مى‏زنند، و از ناحيه بركات او از نعمت‏ها و بهره‏هاى سرشار متمتّع مى‏گردند.»

بخارى در «صحيح» خود از عبدالله بن عمر تخريج كرده است كه او گفت: چه بسا از اوقات به ياد مى‏آورم گفتار ابوطالب را در حالى كه من نظر مى‏كردم به چهره رسول خداصلى الله عليه وآله كه بر فراز منبر باران مى‏طلبيد و هنوز از منبر فرود نيامده بود كه از ناودانهاى مدينه از هر سو، آب فراوان مى‏ريخت:

وَ أبْيَضَ يُسْتَسْقَى الْغَمَامَ (133) بِوَجْهِهِ

ثِمَالُ الْيَتَامَى عِصْمَةٌ لِلأرَامِلِ (134)

و بيهقى در «دلائل النّبوّة» از انس روايت كرده است كه: يك مرد أعرابى به حضور رسول خدا آمده و گفت: مَا لَنَا بَعِيرٌ يَنَطّ (135) وَ لاَ صبِىّ يَصِيحُ «ديگر از شدّت خشكسالى در ميان ما شترى نمانده است كه بتواند به صحرا رود و كودكى نمانده است كه گريه و صدا كند.»

رسول خداصلى الله عليه وآله برمنبر بالا رفتند و دستهاى خود را بلند نموده، عرضه داشتند : اللّهُمّ اسْقِنَا غَيْثاً مُغِيثاً، مَرِيّاً مَرِيعاً، غَدَقاً طَبَقاً،عاجِلاً غَيْرَ رَابِثٍ (136)، نَافِعاً غَيْرَ ضَارّ! «بار خدايا! باران عامّ و شامل خود را برما ببار كه ما را سيراب كند، باران فراوان و حاصل دهنده آباد كننده، سرشار و شيرين، فراگير و گسترده، فورى و بدون درنگ، و سودمند بدون ضرر.»

هنوز رسول خدا دستهاى بالا برده خود را تا گردن خود پائين نياورده بود كه ابرهاى پشت سر هم در آسمان پيدا شدند و چنان بارانى آمد كه آمدند و با ضَجّه و التماس مى‏گفتند : الغَرَقَ الغَرَقَ «در سيلاب آب غرق خواهيم شد.»

رسول خداصلى الله عليه وآله به طورى خنديد كه دندانهاى كرسى‏اش ظاهر شد و فرمود: لِلّهِ دَرّ أبِى‏طَالِبٍ لَوْ كَانَ حَيّاً قَرّتْ عَيْنَاهُ. مَنْ يُنْشِدُنَا قَوْلَهُ؟ ! «خداوند رحمت سرشار و فائض خود را بر أبوطالب بريزد، اگر زنده بود دو چشمانش روشن مى‏شد . كيست كه اينك سخن او را براى ما انشاد كند؟!»

على‏عليه السلام برخاست و گفت: يا رسول الله! گويا شما منظورتان اين اشعار اوست كه مى‏گويد :

وَ أبْيَضَ يُسْتَسْقَى الْغَمَامَ بِوَجْهِهِ

ثِمَالُ الْيَتَامَى عِصْمَةٌ لِلأرَامِلِ

يَلُوذُ بِهِ الْهُلاّكُ مِنْ آلِ‏هَاشِمٍ

فَهُمْ عِنْدَهُ فِى نِعْمَةٍ وَ فَوَاضِلِ (137)

و نيز سيوطى گويد: اين بيت از قصيده أبوطالب است كه رسول خداصلى الله عليه وآله را در آن مدح مى‏كند، و دشمنى و عداوت قريش را با او توصيف مى‏كند، و أوّل آن اين است:

و لَمّا رَأيْتُ الْقَوْمَ لاَ وُدّ فِيهِمُ

وَ قَدْ قَطَعُوا كُلّ الْعُرَى وَ الْوَسَائِلِ

«و چون من ديدم كه در ميان قبيله قريش و اولاد عبدمناف يك نفر نيست كه با محمّد دوست يگانه باشد و قريش تمام دستاويزهاى يگانگى را بريده‏اند و جميع اسباب اتّصال و پيوند را گسيخته‏اند...»

تا مى‏رسد به اين ابيات كه مى‏گويد:

كَذَبْتُمْ وَ بَيْتِ اللهِ نُبْزِى مُحَمّداً

وَ لَمّا نُطَاعَنْ حَوْلَهُ وَ نُنَاضَلِ

وَ نُسْلِمُهُ حَتّى نُصَرّعَ حَوْلَهُ

وَ نَذْهَلَ عَنْ أبْنَائِنَا وَ الْحَلاَئِلِ

«سوگند به بيت‏الله الحرام كه شما دروغ مى‏گوئيد كه بتوانيد ما را وادار كنيد كه محمّد را مقهور و ذليل نموده و ما براى حفظ و مصونيّت او با تيرهاى خود پيوسته گرداگرد او نگرديده و تير و نيزه نزنيم و با تيرها و كمانهاى خود به دفاع برنيامده و آنچه را كه در تركِش داريم به سوى شما پرتاب ننمائيم!»

و دروغ مى‏گوئيد كه بتوانيد ما را مجبور كنيد كه او را به شما تسليم نمائيم و ما براى پاسدارى و نگهدارى او آغشته به خون در خاك نيفتيم، و فرزندان و زنهاى خود را در راه او فراموش ننمائيم!»

تامى‏رسد به اين بيت كه مى‏گويد:

و مَا تَرْكُ قَوْمٍ لاَ أبَا لَكَ سَيّداً

يَحُوطُ الذّمَارَ فِى مِكَرّ وَ نَائِلِ (138)

«اى بى‏پدران! سبب آن چيست كه قومى و گروهى سيّد و سالار خود را ترك كرده‏اند؟ سيّد و سالارى مثل محمّد كه پيوسته متعهّد در حمايت و حفظ حقوق ذوى الحقوق و ذوى‏الحمايت است، در مرّات عديده و كرّات كثيره، در كارهاى معروف و پسنديده؟!»

و علاّمه امينى پس از دو بيت : وَ أبْيَض، وَ يَلُوذُ بِهِ الْهُلاّكُ اين بيت را هم اضافه دارد:

و مِيزَانُ عَدْلٍ لاَ يَخِيسُ شَعِيرَةً

وَ وَزّانُ صِدْقٍ وَزْنُهُ غَيْرُ هَائِلِ (139)

«محمّد ترازوى عدلى است كه به قدر وزن يك دانه جو انحراف ندارد و ميزانگر راستينى است كه وزن او صحيح بوده و به هيچ‏وجه در آن جاى نگرانى نيست.»

از اين مطالب روشن مى‏شود كه رسول خداصلى الله عليه وآله به حضرت أبوطالب كمال علاقه را داشته است، و به شعرش كمال توجّه و عنايت را داشته است، اما در اين وهله و مرحله خطير، رسول خدا در بستر مرگ وقايعى را مشاهده مى‏كند كه به قدرى نگران كننده است كه شعر أبوطالب فراموش مى‏شود. (140)

آيا خطرى از آن بالاتر متصوّر است كه به رسول خدا نسبت هذيان و ياوه‏گوئى دهند؟ و براى رياست و زعامت بر مسلمين، ولىّ والاى دين: علىّ مرتضى سيّدالوصيّين را كه يكى از دو ثقل است، خانه‏نشين كنند؟ و چون رسول خدا كتف و دوات مى‏خواهد تا امر على را محكم كند، و وصايتش را ـ گذشته از خطبه‏ها و خطابه‏هاى شفاهى ـ اينك با دستور أكيد كتباً به مردم اعلان نمايد، او را منسوب به ياوه سرائى و هذيان گوئى نمايند؟ و با بلند كردن صدا به كَفَانَا كِتَابُ الله و ايجاد مغلطه و هياهو و اضطراب، جنجال به راه اندازند؟ و رسول خدا را آزرده و دل‏شكسته نمايند، تا در پى بيست و سه سال تحمّل نبوّت الآن با يك دنيا غم و غصّه، و اندوه و حُزن رخت از جهان بربندد؟

ميرخواند كه خود سنّى مذهب است در كتاب «روضَةُ الصّفا» آورده است كه: اُمّ‏سَلَمَة گويد كه: رسول الله در حين مرض عِصابه‏اى بر سر مبارك بسته، بر بالاى منبر رفت و نخست جهت شهداى احد آمرزش طلبيد، بعد از آن فرمان داد كه أبواب بيوت أصحاب را كه به طرف مسجد مفتوح بود مسدود گردانند، الاّ دَرِ خانه على. و فرمود كه: مرا از صحبت او گريز نيست و او را از صحبت من.

عمر گفت: يا رسول الله! مرا رخصت فرماى تا آن مقدار سوراخى بگذارم كه برون آمدن تو را از خانه به مسجد از آن شكاف ببينم!

حضرت تجويز اين معنى نفرمود. يكى از ياران گفت: يا رسول الله! مراد به فتح أبواب چه بود؟! و سبب مسدود ساختن آنها چيست؟!

پيغمبر فرمود كه: نه گشادن به فرمان من بود و نه بستن.

(تا آنكه گويد:) علماء سيَر روايت كرده‏اند كه: در زمانى كه مرض رسول‏الله اشتداد يافت و أصحاب در حجره همايون او مجتمع بودند فرمود كه: دوات و صحيفه را بياوريد تا از جهت شما چيزى بنويسم كه بعد از من هرگز گمراه نشويد. ايشان اختلاف كردند. بعضى گفتند كه آنچه فرموده بدان عمل بايد كرد، و برخى گفتند كه: آيا اين سخنان مثل آن سخنانى است كه در شدّت مرض گويند، يا از سر جدّ مى‏گويد؟ عمر گفت: درد و ألَم بر رسول الله مستولى شده و قرآن در ميان ماست كه ما را پسنديده است. و جمعى با عمر در اين باب اتفاق كردند و زمره‏اى بر مخالفت اصرار نمودند و گفتند: آنچه فرمود حاضر بايد كرد؛ و مهمّ به خصومت و نزاع انجاميده، در مجلس همايون اصوات مرتفع شده و اختلاف از حد اعتدل تجاوز نمود.

پس حضرت مقدس نبوى‏صلى الله عليه وآله فرمود كه: برخيزيد از پيش من كه لايق نيست منازعت در حضور هيچ پيغمبرى! و معذلك گفت: سه وصيّت مى‏كنم شما را: يكى آنكه مشركان را از جزيره عرب إخراج كنيد! ديگر آنكه وفود عرب كه نزد شما آيند، ايشان را جوايز و صِلات بدهيد چنانچه من به آن جماعت مى‏دادم.

سليمان اين حكايت را از سعيد بن جبير روايت كرده و مى‏گويد: نمى‏دانم كه وصيّت سيّم را سعيدبن جبير مصلحت گفتن نديد، يا آنكه گفت و عَناكِب نسيان در خاطر من تنيد؟

ابن‏عبّاس گويد: مصيبت عظيم آن بود كه بعضى از أصحاب نگذاشتند كه رسول‏الله وصيّت نامه نويسد (141). (تا آنكه گويد:)

أميرالمؤمنين على‏عليه السلام گويد كه: پيغمبر در مرض موت وصيّت فرمود و چون از آن امر فارغ گشت سوره اِذَا جَاءَ نَصْرُالله نازل شد. گفتم: يَا رَسُولَ اللهِ! اين وصيّت به وصيّت وداع كنندگان مى‏نمايد!

فرمود: آرى اى على! دل من از اين عالم به تنگ آمده. آنگاه تكيه كرده، لحظه‏اى چشم بر هم نهاد و چون بيدار شد گفت: اى جبرئيل! مرا درياب و به وعده‏اى كه نموده‏اى وفا نماى ! بعد از آن مرا پيش خود طلبيد و سر مبارك بركنار من نهاد و رنگ رخسار همايونش متغيّر گشت، و جَبين مُبينش غرق عرق شد.