راوى مى گويد: در ساعات آخر زندگى امام صادق (ع) در كنار بسترش بودم . حضرت لحظه اى از حال رفت . وقتى به حال آمد فرمود: به حسن بن على ملقب به افطس يعنى همان شخصى كه امام به منصور دوانقى درباره اش توصيه نموده بود فرمود هفتاد دينار بدهيد و درباره شخص ديگرى كه نامش در حديث نيامده نيز توصيه مالى فرمود. راوى مى گويد: به حضرت عرض كردم : آيا درباره مردى وصيت مى نمايى كه موقعى با كارد مورد حمله ات قرار داد و مى خواست شما را به قتل برساند؟ امام آيه اى از قرآن شريف درباره صله رحم خواند و فرمود: مى خواهى اين آيه شامل من نشود و از گروهى نباشم كه امر الهى را درباره رحم به كار بسته و قاطع رحم را صله نموده است ؟
30-وَ أُخَالِفَ مَنِ اغْتَابَنِى إِلَى حُسْنِ الذِّكْرِ
بِسْمِ اللّهِ الْرَّحْمنِ الْرَّحيم
با عنايت حضرت بارى تعالى اين جمله از دعاى شريف ((مكارم الاخلاق )) موضوع بحث و سخنرانى امروز است . امام سجاد عليه السلام در پيشگاه خداوند عرض مى كند: بارالها! موفقم بدار تا برخلاف روش ‍ آن كس كه از من غيبت نموده و به بدى يادم كرده است قدم بردارم و او را به خوبى و نيكى ياد كنم .
براى آنكه محبت و برادرى كه عامل موثر پيشرفت اسلام و مسلمين بود در جامعه پايدار بماند و مسلمانان همواره نسبت به يكديگر دوست و علاقه مند باشند قانونگذار اسلام تمام عواملى را كه مى تواند موجبات تفرق و جدايى مردم را از يكديگر فراهم آورد ممنوع شناخته و پيروان اين دين شريف را از آن برحذر داشته است و غيبت يكى از آن عوامل است . قرآن شريف در اين باره فرموده است :
ولا يغتب بعضكم بعضا ايحب احدكم ان ياكل لحم اخيه ميتا فكرهتموه ⁽⁶²⁷⁾
از يكديگر غيبت منماييد، آيا كسى از شما دوست دارد كه گوشت بدن برادر مرده خود را بخورد؟
ملاحضه مى كنيد، در اسلام و در قرآن غيبت كردن به خوردن گوشت بدن برادر مرده تنظير شده است .
عن جعفر بن محمد عليهما السلام انه سئل عما يرويه الناس عن رسول الله صلى الله عليه و آله انه قال : ان الله يبغص اهل البيت اللحميين . قال جعفر بن محمد. ليس هو كما يظنون من اكل اللحم المباح اكله ، الذى كان رسول الله (ص ) يا كله ويحبه ، انما ذلك من اللحم الذى قال الله عزوجل : ايحب احدكم ان ياءكل لحم اخيه ميتا، يعنى بالغيبه والوقيعه فيه ⁽⁶²⁸⁾
از امام صادق (ع) سؤ ال شد راجع به روايتى كه مردم از رسول گرامى حديث مى كنند كه فرموده : خداوند، دشمن دارد اهل بيتى را كه گوشتخوارند.
امام صادق (ع) فرمود: معنى اين حديث آن نيست كه تصور كرده اند، مراد خوردن گوشت مباحى باشد كه خود رسول اكرم از آن مى خورد و آن را دوست مى داشت ، مقصود از اين گوشت كه در روايت آمده آن است كه در آيه غيبت در قرآن شريف ذكر شده و غيبت نمودن برادر مسلمان به خوردن گوشت بدن برادر مرده تنظير گرديده است .
نظر به اينكه در شرع مقدس اسلام ((غيبت )) از گناهان بزرگ شناخته شده و بيش و كم مبتلا به عموم مردم است ، اين بحث به شرح و بسط آن اختصاص يافته و به قدر ممكن راجع به ابعاد مختلفش توضيح داده مى شود و در آغاز لازم است اولا غيبت را بشناسيم و ثانيا بدانيم آيا غيبت فقط به زبان آوردن چيزى است كه غيبت فقط به زبان آوردن چيزى است كه غيبت شده از گفتن آن ناراضى است و كراهت دارد يا با غير زبان نيز اين گناه تحقق مى يابد. اينك اصل غيبت :
غيبت عبارت از اين است كه ديگرى را به صفتى ياد كنيد كه اگر خبر گفته شما به او برسد با كراهت و بى ميلى آن را تلقى مى نمايد، خواه اين گفته درباره نقائص ساختمان طبيعى او باشد يا راجع به اخلاق و گفتار و رفتار دينى و دنيويش سخن گفته باشيد، و اين مفاد كلام پيشواى بزرگ اسلام درباره غيبت است :
عن النبى صلى الله عليه و آله قال : هل تدرون ما الغيبه ؟ قالوا الله و رسوله اعلم . قال ذكرك اخاك بمايكره . قيل له : اءرايت ان كان فى اخى ما اقول ؟ قال : ان كان فيه ما تقول فقد اغتبته و ان لم يكن فيه فقد بهته ⁽⁶²⁹⁾
رسول اكرم فرمود: آيا مى دانيد غيبت چيست ؟ گفتند: خداوند و رسول خدا آگاه اند. فرمود غيبت عبارت از اين است كه برادرت را به چيزى كه از آن كراهت دارد ياد كنى . عرض كردند:
اگر چه آن صفت در او باشد؟ فرمود: اگر سخنى بگويى كه در او هست غيبت است و اگر چيزى بگويى كه در وى نباشد به او بهتان زده اى و نسبت دروغ داده اى .
بايد توجه داشت كه غيبت فقط با گفتن به زبان نيست ، بلكه با اشاره چشم و ابرو، يا دست و پا، و يا ديگر وسايلى كه از صفتى حكايت مى كند كه صاحب آن صفت از آن كراهت دارد آن نيز غيبت است ، و در اين باره رواياتى آمده . از عايشه روايت شده است :
دخلت علينا امراه فلما ولت اومات بيدى انها قصيره انها قصيره . فقال صلى الله عليه و آله : اغتبتها⁽⁶³⁰⁾
زنى بر ما وارد شد. وقتى روى گرداند كه برود من با دستم اشاره نمودم كه او كوتاه قد است . رسول اكرم به من فرمود: با اين عمل از او غيبت نمودى .
جرم غيبت در روايات اسلامى بسيار مهم معرفى شده و اولياى دين از ابعاد مختلف آن سخن گفته اند كه در اينجا بعضى از آن روايات ذكر مى شود:
عن النبى صلى الله عليه و آله : من اغتاب مومنا فكانما قتل نفسا متعمدا⁽⁶³¹⁾
رسول اكرم فرموده : هر كس از مؤ منى غيبت نمايد همانند اين است كه عمدا كسى را كشته باشد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال لابى ذر: اياك والغيبه فان الغيبه اشد من الزنا. قال قلت يا رسول الله ! ولم ذاك ؟ قال : ان الرجل يزنى و يتوب فيتوب الله عليه ، و ان صاحب الغيبه لايغفر له حتى يغفر له صاحبه ⁽⁶³²⁾
رسول اكرم به ابوذر غفارى فرمود: بپرهيز از غيبت كه گناه غيبت شديدتر از گناه زناست . عرض كرد يا رسول الله ! چرا چنين است ؟ فرمود: زناكار از گناه خود توبه مى كند و خداوند او را مى آمرزد و غيبت كننده از گناه خود توبه مى كند ولى بخشيده نمى شود تا آنكه غيبت شده از او راضى گردد و او را ببخشد.
يكى از نتايج زيانبار غيبت اين است كه عبادات و طاعات غيبت كننده بر اثر غيبت ، مقبول درگاه بارى تعالى نمى شود، مگر آنكه شخص غيبت شده او را مورد عفو و بخشش خود قرار دهد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال : من اغتاب مسلما او مسلمه لن يقبل الله تعالى صلاته و لا صيامه اربعين يوما و ليله الا ان يغفر له صاحبه ^{(633 )}
رسول اكرم فرمود: اگر كسى از مرد يا زن مسلمانى غيبت كند خداوند چهل روز نماز و روزه او را مورد قبول نمى كند مگر آنكه صاحب غيبت او را ببخشد.
ناگفته نماند در جايى كه غيبت با زبان و از راه سخن باشد شنونده غيبت نيز مرتكب گناه غيبت شده و عبادات او هم تا چهل روز مقبول درگاه بارى تعالى نخواهد بود و اين مطلب نيز در حديث آمده است :
عن النبى صلى الله عليه و آله : المستمع احد المغتابين ⁽⁶³⁴⁾
رسول اكرم فرمود: كسى كه غيبت را استماع مى كند يكى از دو غيبت كننده به حساب مى آيد.
گرفتارى و مصيبت بزرگ براى غيبت كنندگان در عرصه قيامت است در موقعى كه سرنوشت قطعى افراد با رسيدگى به پرونده اعمالشان روشن مى شود و غيبت كنندگان در آن روز به ضرر و زيان غيبتهايى كه در دنيا نموده اند واقف مى گردند و از عمل خويش سخت نادم مى شوند و در آن موقع ندامت سودى نخواهد داشت .
عن النبى صلى الله عليه و آله : يوتى باحد يوم القيامه يوقف بين يدى الله عزوجل و يدفع اليه كتابه . فالايرى حسناته فيقول : الهى ! ليس هذا كتابى ، فانى لا ارى فيها طاعتى . فيقال له : ان ربك لايضل ولا ينسى ، ذهت عملك باغتياب الناس ثم يوتى بآخر و يدفع اليه كتابه . فيرى فيها طاعوت كثيره . فيقول : الهى ! ماهذا كتابى فانى ما عملت هذه الطاعات فيقال : لان فلانا اغتابك ، فدفعت حساته اليك ⁽⁶³⁵⁾
رسول اكرم مى فرمود: شخصى را در قيامت مى آورند و او را در محكمه عدل الهى متوقف مى كنند و نامه عملش را به دستش مى دهند. مشاهده مى كند حسناتى را كه در دنيا انجام داده در نامه عملش نمى بيند. عرض ‍ مى كند بارالها! اين كتاب عمل من نيست چه آنكه در اين كتاب حسنات خود را نمى بينم . به او گفته مى شود:
خداوندت منزه از خطا و فراموشى است ، اعمال خوبت بر اثر غيبت مردم از ميان رفت . شخص دگرى را در محضر الهى مى آورند و نامه عملش را به وى مى دهند. در آن نامه طاعات بسيار مى بيند. عرض مى كند بارالها! اين نامه عمل من نيست و من در دنيا چنين اعمالى را انجام نداده ام . به او گفته مى شود: فلانى از تو غيبت نموده و حسنات او به نامه عمل تو منتقل شده و در حساب تو آمده است .
چقدر براى آدمى دردناك و رنج آور است كه ببيند اعمالى را در دنيا انجام داده و اميدوار بوده كه در روز جزا آن اعمال موجب نجاتش گردد، اينك به دگرى منتقل شده براى آنكه در دنيا از او غيبت نموده است . علل و عواملى كه موجب غيبت كردن مردم از يكديگر مى شود متعدد است ، گاهى حسد، آدمى را به غيبت وا مى دارد زيرا محسود كه از عز و بزرگى يا محبوبيت اجتماعى برخوردار است حسود بر او رشك مى برد و براى آنكه ناراحتى درونى خويشتن را تسكين بخشد زبان به غيبت او مى گشايد تا او را در جامعه موهون كند و ارزش او را از ميان ببرد. گاهى خشم و حس انتقامجويى آدمى را به غيبت وا مى دارد، گاهى محيط مجلس ‍ انس زمينه را براى غيبت اين و آن فراهم مى آورد، و گاه كسى خود داراى عيوب و نقائصى است و براى اينكه وانمود نمايد كه اين نقائص منحصر به او نيست از نقائص دگران سخن مى گويد و عيب آنان را نشر مى دهد، و على عليه السلام درباره اين گروه فرموده است :
ذوو العيوب يحبون اشاعه معايب الناس ليتسع لهم العذر فى معايبهم ⁽⁶³⁶⁾
كسانى كه داراى عيوبى هستند دوست دارند كه عيوب دگران را شايع نمايند تا عذر عيوب خودشان وسعت يابد.
كسانى كه زبان به غيبت ديگران مى گشايند بايد بدانند كه غيبت كردن آنان از ديگران موجب مى شود كه غيبت شدگان تحريك شوند تا عيوب آنان را به دست آورند و غيبتشان را با غيبت تلافى نمايند.
عن ابيعبد الله عليه السلام قال : لاتغتب فتغتب ولا تحفر لاخيك حفره فتقع فيها^{(637 )}
امام صادق (ع) فرموده : غيبت مكن كه در معرض غيبت قرار مى گيرى و براى برادرت گودالى حفر مكن كه خودت در آن فرو مى افتى .
عن على عليه السلام قال : اياك ان تجعل مركبك لسانك فى غيبه اخوانك او تقول ما يصير عليك حجه و فى الاساء اليك عله ⁽⁶³⁸⁾
بپرهيز از اينكه زبانت را در غيبت نمودن برادرانت مركب خود قرار دهى يا آنكه چيزى بگويى كه بر ضررت حجت باشد يا در بدى نسبت به تو علت .
اگر كسى به خطر بزرگى كه از گناه غيبت در دنيا و آخرت دامنگير غيبت كننده مى شود متوجه گردد و تصميم بگيرد كه از اين پس پيرامون آن گناه بزرگ نگردد چه كند كه غيبتهاى گذشته اش تصفيه شود و لكه هاى آن گناه از نامه عملش محو گردد. مى دانيم كه در گناه غيبت دو حق وجود دارد: يكى حق خالق و آن ديگر، حق مخلوق . نسبت به حق خالق گناهى كه مرتكب شده است بايد توبه كند و خداوند مهربان كسانى را كه از گناه خود نادم و پشيمان مى شوند و از صميم قلب توبه مى كنند و به خدا باز مى گردند مشمول عفو خود قرار مى دهد و آنان را مى آمرزد. اما نسبت به حق مخلوق يعنى آن كس كه مورد غيبت واقع شده : اگر از دنيا رفته يا در جايى سكونت دارد كه به او دسترسى نيست غيبت كننده مى تواند براى حل مشكل خود براى او زياد استغفار كند و مكرر در مكرر از خداوند براى وى طلب آمرزش نمايد. اين استغفارها در نامه حسنات غيبت شده ثبت مى شود و موجب مى گردد كه در قيامت رضاى او جلب شود و غيبت كننده را مورد عفو و اغماض ‍ قرار دهد. اگر غيبت شده زنده است و غيبت كننده به وى دسترسى دارد، در صورتى كه او انسان بزرگوار و با گذشتى است اگر نزد او برود و با شرمندگى از وى عذر بخواهد و بگويد: بد كردم ، مرا ببخش و او مى بخشد، بايد نزد وى برود و درخواست عفو و اغماض بنمايد و لازم است غيبت شده نيز از اين فرصت استفاده معنوى كند و غيبت كننده را مشمول عفو خود قرار دهد زيرا اين عمل ، او را لايق شمول عفو الهى مى نمايد. قرآن شريف درباره اين گروه افراد لايق و باايمان مى فرمايد:
وليعفوا وليصفحوا الا تحبون ان يغفرالله لكم ⁽⁶³⁹⁾
افراد با ايمان البته عفو و اغماض مى نمايد، آيا دوست نداريد كه خداوند هم شما را ببخشد و مشمول عفو خود قرار دهد؟
على عليه السلام در اين باره فرموده :
عجبت لمن يرجو من فوقه كيف يحرم من دونه ⁽⁶⁴⁰⁾
على (ع) مى فرمايد: تعجب مى كنم از كسى كه خود به فضل و عنايت آفريدگار خويش ، يعنى ذات اقدس ‍ الهى ، آن قادرى كه فوق همه بندگان است ، اميد دارد چگونه مادون خود را محروم مى كند و از لغزش او نمى گذرد.
اگر غيبت شده زنده است و از غيبتى كه درباره او شده خبر ندارد و گمان مى رود كه مراجعه به او براى رضايت دادن موجب عداوت مى شود و فتنه و فساد به بار مى آورد، غيبت كننده به وى مراجعه نمى كند و در عوض براى او بسيار استغفار مى كند و مكرر از پيشگاه الهى درخواست عفوش را مى نمايد و همچنين اگر غيبت شده فرد بى گذشتى بود و غيبت كننده به وى مراجعه نمود و او مشمول عفوش قرار نداد، درباره او نيز بايد زياد استغفار كند و مكرر از خداوند برايش طلب عفو بنمايد و اين استغفار در صفحه حسنات آن دو گروه ثبت مى شود، در قيامت به نجات آنان كمك مى كند و موجب مى گردد كه غيبت شدگان نيز از غيبت كننده عفو و اغماض نمايند و او را مشمول بخشش خود قرار دهند.
خلاصه ، افراد باايمان كه از دگران غيبت كرده اند و به عرضشان تجاوز نموده اند تا زنده هستند دين خود را با استرضاء يا استغفار تصفيه كنند كه پيش از آنكه روز قيامت فرا رسد و تصفيه حساب با انتقال حسنات غيبت كننده به غيبت شده ، يا انتقال سيئات غيبت شده به غيبت كننده انجام پذيرد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال : من كانت لاخيه عنده مظلمه فى عرض اومال فليتحللها منه من قبل ان ياتى يوم ليس هناك دينار ولا درهم ، انما يوخذ من حسناته فان لم تكن له حسنات اخذ من سيئات صاحبه فزيدت على سيئاته ⁽⁶⁴¹⁾
رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: كسى كه از برادرش نزد او مظلمه عرضى يا مالى است از صاحب حق حلاليت طلب كند پيش از آنكه روزى بيايد كه درهم و دينارى در كار نيست و براى رضاى صاحب حق از حسنات غيبت كننده به غيبت شده داده مى شود و اگر حسنه ندارد از گناهان غيبت شده بر گناهان غيبت كننده افزوده مى گردد.
براى آنكه افراد با ايمان به گناه غيبت آلوده نشوند در مجالسى كه معمولا نام اشخاص به ميان مى آيد و حضار به غيبت اين و آن مى پردازند شركت نكنند. اگر در مجلسى شركت كردند و غيبت آغاز شد در صورتى كه بتوانند آنان را از غيبت نهى نمايند و اگر نمى توانند سخن دگرى به ميان آورند كه رشته غيبت قطع شود و اگر اين كار هم ناممكن است خود، مجلس غيبت را ترك گويند و از محيط گناه آلود خارج شوند.
غيبتهايى كه مجاز شناخته شده : در روايات اسلامى ، بعضى از غيبتهاست كه منع قانونى ندارد و غيبت كننده ، اگر مرتكب آن شود مرتكب گناه نشده است . بعضى از غيبتهاست كه براى حفظ اسلام راستين و آگاه سازى مسلمين و همچنين براى مبارزه با ظلم و حمايت از مظلوم بايد انجام پذيرد و اگر در اين قبيل مواقع خوددارى شود زيانهاى بزرگترى از زيان غيبت به بار مى آورد و جامعه را به راه سقوط و تباهى سوق مى دهد و در اينجا با استفاده از روايات و فتاوى بعضى از فقها به پاره اى از موارد اشاره مى شود.
بعضى از افراد در پس پرده مرتكب معصيت مى شوند و در اطاق در بسته قمار مى زنند، مشروب مى خورند، و مرتكب عمل منافى با عفت مى شوند. غيبت اين قبيل گناهكاران ممنوع و پرده درى از آنان حرام است . اما كسانى كه علنا مشروب مى خورند و مست در خيابانها به راه مى افتند يا علنا و در منظر مردم قمار مى زنند يا در خيابانها و رهگذرها با صداى بلند، فحش و دشنام مى گويند، غيبت اينان از آن گناهانى كه متظاهرند معصيت نيست زيرا اينان با عمل خويش پرده احترام خود را دريده اند و موجبات هتك و توهين خويشتن را فراهم آورده اند.
عن النبى صلى الله عليه و آله : من القى جلباب الحياء من وجهه فلاغيبه له ^{(642 )}
رسول اكرم فرموده است : كسى كه پرده حيا را از چهره خود بيفكند و در مقابل مردم بدون احساس ‍ شرمسارى مرتكب گناه شود براى او غيبتى نيست .
بدعت گذارى در دين - بدعت عبارت است از چيزى كه در كتاب و سنت نيامده و جزء دين خدا نيست . اگر كسى بخواهد آن را به حساب دين بگذارد و مسلمانان را به انجام آن وادار سازد، غيبت بدعت گذار در گناهى كه مرتكب شده نه تنها حرام نيست بلكه به موجب روايات ، بايد مسلمانان از وى تبرى بجويند، بدعت گذار را به بدى ياد كنند، در مجامع و مجالس از وى سخن بگويند، و مورد ملامتش قرار دهند تا نتواند به دين خدا آسيب برساند و مسلمانان را از صراط مستقيم ، منحرف نمايد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال : اذا رايتم اهل الريب و البدع من بعدى فاظهروا البرائه منهم و اكثروا من سبهم والقول فيهم والوقيعه و بارزوهم كيلا يطمعوا فى الفساد بالاسلام و يحذرهم الناس ولا يتعلمون من بدعهم يكتب الله لكم بذلك الحسنات و يرفع لكم به الدرجات فى الاخره ⁽⁶⁴³⁾
رسول اكرم فرموده : وقتى بعد از من اهل ريب و بدعت را ديديد علنا از آنان تبرى بجويد، به بدى يادشان كنيد، در سخنان خود مورد ملامتشان قرار دهيد، به رنج و دهشتشان بيندازيد تا آنكه به فساد در اسلام طمع نكنند، لازم است مردم از آنان حذر نمايند و از بدعتشان چيزى نياموزند. خداوند اين رفتارتان را در صفحه حسنات شما ثبت مى كند و درجات شما را بالا مى برد.
از جمله مواردى كه غيبت جايز است ، شكايت كسى است كه حقش تضييع شده و براى احقاق حق به محكمه قضا مى رود و از تعدى متجاوز شكايت مى كند و قاضى شرع كه مقام صالح دادرسى است آن غيبت را استماع مى نمايد؛ نه شاكى مرتكب گناه غيبت شده و نه قاضى غيبت حرام استماع نموده است .
عن النبى صلى الله عليه و آله : لى الواجد يحل عقوبته ⁽⁶⁴⁴⁾
كسى كه قدرت مالى دارد ولى در اداى دين واجب خود تعلل مى ورزد و بنا حق آن را به تعويق مى اندازد با اين عمل ، غيبت و كيفر خود را حلال مى نمايد.
شهادت شهودى كه در محكمه قضا براى اداى شهادت خوانده مى شوند غيبت است از كسى كه عليه او شهادت مى دهند. غيبت اينان همانند غيبت صاحب حق در طرح دعوى و استماع قاضى شرع در شنيدن غيبت ، شرعا جايز و بلامانع است ، چه آنكه هدف اين غيبت احقاق حق و اقامه عدل است و با تحقق اين هدف بزرگ جامعه به سعادت مى رسد و از سقوط و تباهى مصون مى ماند.
از مواردى كه غيبت نمودن گناه نيست ، جواب دادن به مشورت يك مسلمان است . جوانى به خواستگارى دخترى مى آيد، پدر دختر او را نمى شناسد، و از اخلاق و رفتارش آگاهى ندارد، نزد كسى مى رود كه پسر را خوب مى شناسد، به او مى گويد: آيا صلاح مى دانى با اين پسر وصلت نمايم ، دخترم را به همسرش درآورم ؟ شخص آگاه به شرط حسن نيت و بدون شائبه دشمنى و حسد، مى تواند آنچه را كه از پسر مى داند و در امر ازدواج موثر است به پدر بگويد، اگر پسر در پنهان مشروب مى خورد، يا معتاد به مواد مخدر است ، اگر با افراد فاسد رفيق است و با آنان رفت و آمد مى نمايد، اگر پرونده گناهى دارد و تحت تعقيب است ، يا اعمال ديگرى از اين قبيل ، به پدر بگويد و نگذارد دختر جوانى دچار سيه روزى و بدبختى شود.
از آنچه مذكور افتاد قسمتهاى اساسى مربوط به غيبت كه دانستن آنها براى عموم مردم لازم است به عرض ‍ شنوندگان محترم رسيد. اميد است همه آنها را به خاطر بسپاريد و در عمل ، مورد استفاده قرار دهند. امام سجاد (ع) در جمله دعاى ((مكارم الاخلاق )) كه موضوع سخنرانى و بحث امروز است ، به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و اخالف من اغتابنى الى حسن الذكر
بارالها! موفقم بدار تا برخلاف روش آنكس كه از من غيبت نموده و به بدى يادم كرده است قدم بردارم و او را بخوبى و نيكى ياد نمايم .
كسى كه از امام معصوم غيبت مى نمايد و حضرتش را به بدى ياد مى كند يا امام را نمى شناسد و به مقام رفيع آن حضرت در پيشگاه الهى وقوف ندارد يا گرفتار سوء نيت و آلودگى ضمير است و بايد خود را اصلاح كند نه آنكه به ناروا زبان بگشايد و از امام غيبت نمايد. در مورد هجران و جدايى دو مسلمان از يكديگر، به شرحى كه در بحث هجران توضيح داده شد، اسلام تاكيد نموده كه هر چه زودتر جدايى دو مسلمان به وصل مبدل گردد و هجران ، پايان پذيرد و خاطرنشان ساخته است كه هر يك از دو طرف براى آشتى از ديگرى سبقت بگيرد اجر بزرگتر نصيب او خواهد بود، اما غيبت نمودن همانند هجران نيست و غيبت كننده كه مرتكب گناه شده اگر بخواهد خود را از معصيت مبرا نمايد بايد نزد غيبت شده برود، و از او رضايت بخواهد و غيبت شده با كرامت نفس و بزرگوارى او را ببخشد، اما اگر غيبت شده بخواهد پيشدستى كند و نزد غيبت كننده برود و رضايت خاطر خود را به وى اعلام نمايد، نه تنها كار صحيحى انجام نشده ، بلكه ممكن است غيبت كننده در عمل نارواى خود جرى تر شود و بگويد تو استحقاق غيبت داشتى و من در عمل خود مرتكب گناهى نشده ام و به رضاى تو نياز ندارم . در اين صورت شخص غيبت شده با هتك و توهين جديدى مواجه خواهد شد. از اين رو امام براى رضايت دادن نبايد نزد غيبت كننده برود. اگر غيبت كننده به خطاى خود واقف گردد و بداند كه بايد نزد امام سجاد برود، از حضرت عذر بخواهد، و طلب عفو و بخشش ‍ بنمايد بزرگوارى و كرامت اخلاق امام قطعا شامل او مى شود و در همان لحظات اول عذرخواهى او را مى بخشد، چه آنكه قبول عذر، برنامه عمل امام سجاد بود و حتى اين برنامه را در خلال مواعظ و نصايح خويش به فرزند بزرگوارش امام باقر عليه السلام تذكر داده و فرموده است :
ان شتمك رجل عن يمينك ثم تحول الى يسارك و اعتذر اليك فاقبل عذره ⁽⁶⁴⁵⁾
فرزند عزيز؟ اگر مردى از طرف راست تو دشنامت داد و بلافاصله به طرف چپت برگشت و عذرخواهى نمود، عذرش را بپذير و از او بگذر.
حضرت على بن الحسين عليهما السلام در مكتب قرآن شريف ، معلم مكارم اخلاق و سجاياى انسانى است . او مى خواهد در مقام امامت ، مردم را انسان بسازد و به كرايم اخلاق متخلقشان نمايد و خود در رعايت سجاياى انسانى از دگران شايسته تر است . اگر كسى از او غيبت كند و حضرتش را به بدى ياد نمايد براساس ‍ بزرگوارى و كرامت اخلاق ، خود را موظف مى داند كه واكنشى متناسب از خويشتن نشان بدهد و با اعمال اخلاق كريمه دين انسانى خود را ادا نمايد.
عن على عليه السلام قال : الكريم يرى مكارم افعاله دينا عليه يقضيه ⁽⁶⁴⁶⁾
على (ع) فرموده : انسان كريم مكارم افعال خود را دينى براى خويشتن مى داند كه بايد آن را ادا نمايد.
اگر غيبت كننده براى عذرخواهى و رضايت طلبى نزد امام بيايد، حضرت سجاد (ع) فورا از دستور اخلاقى ((واعف عمن ظلمك )) استفاده مى كند، با بزرگوارى و بدون كمترين منت او را مى بخشد و مشمول عفو خود قرار مى دهد و مطلب غيبت در اين موضع پايان مى يابد. اگر غيبت كننده نيايد و درخواست عفو ننمايد امام سجاد طبق وظيفه انسانى و مكارم اخلاق اسلامى نمى تواند در مقابل غيبت او منفعل بماند و بايد عكس العملى كه درخواست موفقيت نموده و عرض مى كند:
و اخالف من اغتابنى الى حسن الذكر
بارالها! موفقم بدار تا برخلاف روش آن كس كه از من غيبت نموده و به بدى يادم كرده است قدم بردارم و او را به خوبى و نيكى ياد؛ نمايم .
جالب آنكه صاحبان مكارم اخلاق به كار بستن سجاياى انسانى و گذشتهاى معنوى را مايه تعالى روح و كمال نفس خود مى دانند و در اين كار نه از مردم توقع تحسين و تمجيد دارند و نه از آنان انتظار اجر و پاداش ، بلكه در باطن مسرورند از اينكه اولا وظيفه انسانى خود را شناخته اند و ثانيا در انجام آن وظيفه مقدس توفيق يافته و اقدام نموده اند و اين انديشه بلند و گرانمايه ، مديون كلام مقدس على عليه السلام است :
اعلم ان كل مكرمه تاتيها اوصنيعه صنعتها الى احد من الخلق فانما اكرمت بها نفسك و زينت بها عرضك ولا تطلبن من غيرك شكر ما صنعت الى نفسك ⁽⁶⁴⁷⁾
بدان هر عمل كريمانه اى كه انجام مى دهى و هر كار مهمى را كه درباره يكى از مردم بجا مى آورى با آن عمل بزرگ ، خودت را اكرام مى كنى و شرف انسانيت را به آن زينت مى دهى پس از غير خودت شكر كار خوبى را كه براى خود انجام داده اى طلب منما.
ممكن است حسن ذكر امام سجاد از كسى كه مرتكب غيبتش شده وسيله اصلاح اخلاق وى گردد و به راه پاكى و انسانى گرايش يابد ولى هدف امام سجاد از حسن ذكر غيبت كننده احياى مكارم اخلاق و تحقق بخشيدن كمال انسانى است . البته پيروان آن حضرت مى توانند اين درس انسانيت را از امام سجاد بياموزند و اگر كسى از آنان غيبت نمود با حسن ذكر، عمل او را تلافى نمايند و يك قدم در راه انسانيت پيشروى كنند.