پس مى‏گوييم: طبقات ملائكه از كثرت نه به حدى است كه: تصور تفصيلى يا اجمالى‏آنها ممكن باشد، و ايشان را اصناف بسيار و طبقات بى‏شمار است.يك صنف از آنهاملائكه زمين، و صنفى ديگر ملائكه هوا.و از آن جمله طبقه ملائكه آسمانهاست، وملائكه حمله عرش عظيم، و طبقه ملائكه مسلسلين، و ملائكه مهيمين، و ملائكه‏بهشت، و موكلين دوزخ و غير اينها ⁽²⁸⁾ از طبقاتى كه نه اسم ايشان را شنيده‏ايم و نه از شغل‏ايشان خبر داريم.و به جز خالق ايشان، احاطه به ايشان نكرده است.و هر عملى ازاعمال، چه در آسمان و چه در زمين خالى نيست از ملكى يا ملائكه‏اى چند كه به آن‏موكل هستند.مثلا: چيزى خوردن - كه كلام ما در آن است - محتاج است‏به اين قدر ازفرشتگان كه تعداد و بيان آنها را نمى‏توان نمود.

از جمله آنكه: بعد از آنكه غذا را به دهان نهادى و خائيدى و فرو بردى، هضم آن‏و مستحيل شدن به خون و گوشت و استخوان، موقوف است‏به عمل ملائكه بسيار، زيرامعلوم است كه: غذا و خون گوشت، جسمى هستند كه: نه قدرتى دارند و نه شعورى ونه اختيارى و نه ادراكى تا آنكه به خودى خود مبدل شوند و از حالى به حالى بگردند.

همچنان كه گندم به خودى خود آرد، و خمير نان نمى‏شود، بلكه محتاج به اهل صنايعى‏چند هست كه ايشان كاركنان ظاهرى هستند و اهل صنعت‏باطن، فرشتگان‏اند.

پس از فرو بردن غذا تا اينكه خون شود لا بد است از ملائكه‏اى چند كه آن را ازحالاتى به حالاتى ديگر بگردانند.

و بعد از آنكه خون شد تا جزو بدن گردد محتاج به هفت ملك است، زيرا كه ناچاراست از ملكى كه: خون را به جوار گوشت رساند، چون خون به خودى خود حركت‏نمى‏كند و به بالا ميل نمى‏نمايد.

و ملكى ديگر مى‏خواهد كه: آن را در جوار گوشت نگاهدارد كه از آنجا دور نگردد.

و ملك سيم بايد كه: صورت خون را از او بگيرد.

و چهارم بايد كه: تا هيئت گوشت و استخوان را به او پوشاند.

و پنجم ضرورى است كه: تا قدر زايد آن را به رگها دفع كند.

ششم بايد كه: تا آنچه را كه گوشت‏شده به گوشت‏سابق بچسباند.و آنچه را استخوان‏شده به استخوان متصل سازد.و آنچه رگ و پى شده به آنها منضم نمايد.

هفتم بايد كه: تا ملاحظه مقدار لازم را كند و به هر عضوى آنچه مناسب ولايق است رساند.

پس غذاى بينى را به قدر لايق آن دهد.و غذاى ران را به قدر مناسب آن.و اگرگوشتى كه مناسب ران است در بينى جمع شدى خلقت آدمى فاسد گشتى.بلكه بايدملكى باشد كه بداند كه: پلك چشم به آن نازكى چه قدر مى‏خواهد.و ران به آن قطر،چه قدر.و حدقه به آن صفا چه چيز مى‏خواهد.و استخوان به آن صلابت چه چيز.وغذاى بدن را به موافق عدل قسمت كند.و اين ملائكه از جانب خداوند يكتا موكل به اين‏افعال‏اند و در كار تو مشغول‏اند.و تو گاهى در خواب و استراحتى و زمانى دربطالت و غفلت.

ابر و باد و مه و خورشيد و فلك در كارند تا تو نانى به كف آرى و به غفلت نخورى

بلكه بر هر جزئى از اجزاء، بدن، ملائكه بسيارى موكل‏اند.و مدد اين ملائكه و سايرملائكه زمين و هوا از ملائكه آسمانهاست‏بر ترتيبى خاص.و مدد ملائكه آسمانها از حمله عرش است.و تاييد و توفيق و هدايت جميع ايشان از حضرت مهيمن قدوس است‏كه متفرد است‏به ملك و ملكوت و عزت و جبروت.و هر كه خواهد كثرت ملائكه‏موكلين به آسمانها و زمينها و نباتات و حيوانات و ابرها و بادها و درياها و بارانها وكوهها و غير اينها را بداند ملاحظه اخبارى را كه از ائمه طاهرين - عليهم السلام - در اين‏باب رسيده بنمايد.

و چنانچه مذكور شد لابد است كه: هر عملى از اين اعمال به ملكى جداگانه مفوض‏باشد.و ممكن نيست كه همه اين اعمال، رجوع به يك ملك باشد، زيرا ملك مانندانسان نيست كه در آن تركيب و تخليط باشد، و از اجزاى متضاده مركب بوده باشد، بلكه‏وحدانى الصفة است كه از او جز يك فعل سر نمى‏تواند زد.

چنان كه خداى - تعالى - به آن اشاره فرموده است:

«و ما منا الا له مقام معلوم‏».

يعنى:

«هيچ يك از ما نيست مگر او را مقامى معين و امرى مشخص است‏» . ⁽²⁹⁾

و از اين جهت ميان فرشتگان، حسد و عدوان نيست.و مثال ايشان در تعيين مرتبه هريك مثل حواس پنجگانه است كه هيچ يك حسد به شغل ديگرى نمى‏برند و به شغل اونمى‏پردازند.و از اين جهت است كه: ايشان مانند آدميان نيستند كه گاهى اعت‏خداكنند و زمانى عصيان او نمايند، بلكه بر طاعت، مجبول، و معصيت در حق ايشان متصورنيست.و هر كدام از ايشان را طاعت‏خاصى و عبادت مخصوصى است.

پس راكع ايشان هميشه راكع، و ساجدشان پيوسته ساجد.نه در افعال ايشان‏اختلافى، و نه از براى ايشان در عبادت و طاعت‏سستى و كسالتى.و چون فى الجمله عددملائكه ارضيه كه همين موكل بعضى از افعال يك لقمه غذا خوردن و ساير اعمال باطنيه‏و ظاهريه خود را دانستى، بعد از آن بر اينها بر سبيل اجمال قياس كن ساير صنايع الهيه وافعال ربوبيه را، كه در همه عوالم پروردگار از جبروت و ملكوت و عالم ملك وشهادت از آسمانها و زمينها و آنچه در بالا و زير و ما بين آنهاست.و يقين بدان كه: عددملائكه موكلين به آنها از نهايت‏بيرون است.

و از آنچه مذكور شد كه: هر نعمتى بر نعمتهاى غير متناهيه بلكه بر اكثر نعمتهايى كه‏خدا آفريده موقوف است، ظاهر مى‏شود كه: هر كه كفران يك نعمت را كند كفران هرنعمت را كه موجود است كرده.مثلا اگر كسى به غير محرمى نظر كند، به گشودن چشم، كفران نعمت پلكها نموده.و چون چشم و پلك وابسته به سر است و خود سر وابسته به‏جميع بدن است و قوام بدن موقوف به غذاست و وجود غذا موقوف به آب و زمين وهوا و باد و ابر و باران و خورشيد و ماه است و تحقق اينها موقوف به آسمانها، و حركت آسمانها موقوف و محتاج به فرشتگان است و همه اينها مانند يك شخص‏اند كه بعضى به‏بعضى ديگر وابسته است.پس اين چنين كسى كفران هر نعمتى كه موجود است از ثرى تاثريا كرده خواهد بود.و در اين هنگام، هيچ نبات و جماد و حيوان و آب و زمين و هواو ستاره و فلك و ملكى نخواهد بود مگر اينكه بر او لعنت مى‏كنند.

و از اين جهت است كه: در اخبار وارد شده است كه: «ملائكه، لعنت‏بر گناهكاران مى‏كنند» . ⁽³⁰⁾

و رسيده است كه: «هر چيزى حتى ماهيان دريا از براى عالم، استغفار مى‏كنند» . ⁽³¹⁾

و چون آنچه را اشاره به آن شد دانستى، تامل كن كه: آيا از براى احدى ممكن است‏كه از عهده شكر پروردگار خود برآيد؟ و چگونه اين ممكن مى‏شود؟ و حال آنكه درهر چشم بر هم زدنى از براى هر بنده‏اى نعمتهاى بسيار بيرون از حد و شمار است.

از آن جمله: «هر نفسى كه فرو مى‏رود ممد حيات است و چون بر مى‏آيد مفرح‏ذات.پس در هر نفسى دو نعمت موجود، و بر هر نعمتى شكرى واجب‏» .

و هر شبانه روزى بيست و چهار ساعت، و هر ساعتى ظرف نزديك هزار نفس است.

پس در هر ساعتى هزار شكر به همين جهت لازم است.و چون اين را ملاحظه نمايى وساير نعمتها را به نظر در آورى مى‏دانى كه: در هر روزى در هر جزئى از اجزاء بدن توچندين هزار هزار نعمت‏حاصل.

«و ان تعدوا نعمة الله لا تحصوها».

يعنى: «اگر بخواهيد نعمت‏هاى خدا را بشماريدنمى‏توانيد» . ⁽³²⁾

گر سر هر موى من يابد زبان شكرهاى تو نيايد در بيان

موسى بن عمران گفت: «الهى! چگونه شكر تو را كنم و حال اينكه از براى تو بر من‏در هر موى جسد من دو نعمت است: يكى آنكه بيخ آن را نرم ساختى و ديگر آنكه‏آن را خوشبو گردانيدى‏» . ⁽³³⁾

فصل: سبب تقصير مردم در شكر گزارى

بدان كه: سبب تقصير اكثر مردم در شكر گزارى حضرت بارى - تعالى - يا كمى‏معرفت ايشان است‏به اينكه همه نعمتها از خداوند - سبحانه - است.يا كمى معرفتشان به اقسام نعمتها و افراد آنها.يا از جهت جهل ايشان است‏به حقيقت‏شكر.و گمانشان به‏اينكه: حقيقت‏شكر، گفتن «الحمد لله‏» يا «الشكر لله‏» است‏يا از راه غفلت و بى‏التفاتى‏است كه: به فكر اداى شكر منعم خود نمى‏افتند.يا بعضى چيزها را به سبب عموم آن ازبراى هر كس و الفت و عادت به آن، آن را نعمت نمى‏شمارند.چنانكه مى‏بينيم كه: اگر ازشكر نعمت هوا كه: باعث تنفس، و زمين كه: محل آرام است غافل‏اند.و صحت چشم وگوش خود را نعمت نمى‏شمارند، و اگر ساعتى راه نفس ايشان قطع شود و بعد به راحت‏افتند يا چشم يكى از آنها كور شود و بعد بينا گردد بسا باشد كه در مقام شكر آنهابرآيند.و اين از غايت نادانى است، زيرا شكر چنين شخصى موقوف بر زوال نعمت ورسيدن به آن است ثانيا.و حال اينكه نعمت دائمى به شكر كردن سزاوارتر است.