پس كمال وضوح آنها نيست مگر در عالم آخرت.پس اين سبب شوق آدمى‏مى‏گردد به خدا.و نيز امور الهيه غير متناهيه است و هر قدر كه از براى صاحب معرفت‏حاصل شود باز امور غير متناهيه غير معلومه باقى مى‏ماند كه او وجود آنها را اجمالامى‏داند.پس پيوسته شايق دانستن آنهاست.و شوق به كمال وضوح بعضى از معلومات،ممكن است كه به واسطه رسيدن به آن در آخرت منتهى گردد.و اما شوق به رسيدن به‏آنچه اجمالا وجود آن را دانسته و تفصيل آن مجهول است هرگز منتهى نمى‏شود، نه‏در دنيا و نه در آخرت.به جهت آنكه نهايت آن وقتى است كه: از براى بنده كشف‏شود از عظمت و كبريا و جلال و جمال و صفات و افعال و احكام الهى آنچه را كه ازبراى خدا معلوم است و اين محال است.

پس هميشه بنده عالم به اين هست كه: از معارف الهيه امور غير معلومه به جهت اومانده است.پس هرگز آتش شوق او فرو نمى‏نشيند.و هيچ بنده‏اى نيست مگر اينكه‏درجات غير متناهيه را بالاتر از درجه خود مى‏بيند و مشتاق وصول به آنهاست، و ليكن‏آن شوق، موجب بهجت و لذت است نه الم و محنت.و چون اين شوق، باعث ترقى بنده‏است پس آنا فآنا درجات او در ترقى است و مرتبه او بالا مى‏رود و ابد الآبد نعيم ولذت و بهجت او در تزايد است و هرگز انقطاعى از براى او نيست.و از اشتغال او به‏لذت، درجات متعدده الم آتش شوق را احساس نمى‏كند.

«نورهم يسعى بين ايديهم و بايمانهم يقولون ربنا اتمم لنا نورنا».

يعنى: «نور ايشان‏اطراف و جوانبشان را فرو گرفته و مى‏گويند: خدايا نور ما را زياد كن‏» . ⁽⁸³⁾

بلى ترقى درجات و زيادتى ابتهاجات، موقوف به آن است كه: تخم آن را در دنياكاشته باشد و اصل آن را كسب كرده باشد.و بنابر اين، ترقى و زيادتى از براى كسى است‏كه اصل آن را تحصيل كرده باشد.و بسا باشد كسانى باشند كه در يك درجه بايستند وديگر ترقى و رفعت از براى ايشان نباشد.به جهت اينكه: اصل همان قدر را خودتحصيل نموده‏اند و بس.و تعيين اصل و فرع انوار و ابتهاجات و مراتب آخرت به‏عنوان قطع از براى امثال ما ميسر نيست.

بلى همچنان كه والد ماجد حقير - قدس سره - در جامع السعادات فرموده ⁽⁸⁴⁾ مظنون آن است كه: اصل هر نور و سعادات و بهجتى، يقين قطعى اجمالى هست‏به اينكه‏واجب الوجود در غايت عظمت و جلال و قدرت و كمال، و تام فوق تمام است.وجميع ماسواى او به اشرف انحاء صدور از او صادرند.و موجودى بجز او و صفات وافعال او در سراى هستى وجود ندارد.و ذات مقدس او ذاتى است كه هيچ عقلى ادراك‏آن را نمى‏تواند كرد.و هيچ مدرك و ذهنى به كنه آن نمى‏تواند رسيد.بلكه هر چه تصوركنند از آن بالاتر است.همچنين صفات كماليه آن و صفات كمالات او از عظمت وجلال و قدرت و كمال و علم و حكمت و غير اينها غير متناهى است و از براى آنها حدى‏و نهايتى نيست.و آنچه علم او به آن تعلق گرفته از مخلوقات، نهايتى ندارد.

پس هر كه اين را يقين كند و بداند كه: اين عالم را اصلا در پيش عالم آخرت قدر ونسبتى نيست.و اينكه الطاف و كرامات الهيه مخصوص بندگانى است كه نسبت‏خود رابه پروردگار شناخته‏اند و دانسته‏اند كه: شرافت و كمالى نيست مگر معرفت او.وبا وجود اين، اخلاق ذميمه را از خود سلب نمايد و به اوصاف فاضله متصف گردد.ومواظبت‏بر طاعات و عبادات لازمه كند.و از گناهان كبيره اجتناب لازم شمارد.پس‏هر كه چنين كرد به اصل هر سعادت و نور و بهجتى رسيده است.

و چون بيان شوق به لقاى الهى را دانستى بدان كه: - همچنان كه اشاره شد - آن افضل‏مراتب شوق، و كليد ابواب سعادات، و سرمايه وصول به مرادات است.در بعضى ازكتب سماويه است كه: «خداى - تعالى - مى‏فرمايد: شوق خوبان به لقاى من به طول‏انجاميد و من به ملاقات ايشان شايق ترم‏» .

و در اخبار داود - عليه السلام - وارد است كه: «من دلهاى مشتاقين را از نور خودآفريدم.و به داود وحى شد كه: اى داود! تا چند بهشت را ياد مى‏كنى و شوق به من رامسئلت نمى‏نمايى؟ داود عرض كرد كه: پروردگارا! مشتاقان به تو چه كسان‏اند؟ فرمود:

كسانى هستند كه ايشان را از هر كدورت و غبارى صاف نموده‏ام.و روزنه‏ها در دل‏ايشان گشوده‏ام، كه از آنها به من نظر مى‏كنند.و من دلهاى ايشان را به دست‏خودبر مى‏دارم و در آسمان مى‏گذارم.و ملائكه را مى‏طلبم چون جمع شدند سجده مرامى‏كنند من مى‏گويم شما را جمع نكردم كه سجده مرا كنيد خواستم كه دلهاى مشتاقان‏خود را به شما نمايم و به آنها بر شما مباهات كنم.و دلهاى ايشان در آسمان من از براى‏ملائكه من مى‏درخشد چنانچه خورشيد از براى اهل زمين مى‏درخشد.

اى داود! من دل مشتاقان خود را از رضوان خود خلق كرده‏ام و به نور جمال خودپروريده‏ام.و آنها را از براى حديث‏خود فرا گرفته‏ام. و بدنهاى ايشان را در زمين،محل نظر خود قرار داده‏ام.و راهى از دلهاى ايشان به خود بريده‏ام كه نگاه به من مى‏كنند.و هر روز، شوق ايشان زياد مى‏شود.

اى داود! كسانى كه رو از من گردانيده‏اند اگر بدانند چگونه است انتظار من از براى‏آنها و مهربانى من به ايشان و شوق من به ترك كردن ايشان معاصى را هر آينه از شوق‏خواهند مرد و بندبند ايشان از دوستى من از هم جداى خواهد شد» . ⁽⁸⁵⁾

و در بعضى از اخبار قدسيه رسيده است كه: «مرا بندگانى هست كه ايشان مرا دوست‏دارند و من ايشان را دوست دارم.و ايشان مشتاق من‏اند، من مشتاق ايشان.ايشان مراياد مى‏كنند و من ايشان را.و اول عطاى من به ايشان آن است كه: نور خود را به دل‏ايشان مى‏افكنم، پس ايشان از من خبر مى‏دهند همچنان كه من از ايشان خبر مى‏دهم.واگر آسمانها و زمينها را در ترازوى ايشان نهم در حق ايشان كم مى‏شمارم و رو به ايشان‏مى‏آورم.و كسى كه من رو به او آورم احدى نمى‏داند كه چه مى‏خواهم به او عطا كنم‏» . ⁽⁸⁶⁾

حضرت امام جعفر صادق - عليه السلام - مى‏فرمايد كه: «مشتاق، طعام نمى‏خواهد.واز شرابى لذت نمى‏يابد.و او را خواب راحت نمى‏برد.و به خويش و پيوندى، انس‏نمى‏گيرد.و در خانه‏اى ماوى نمى‏كند.و در آبادانى ساكن نمى‏شود.و جامه‏هاى نرم‏نمى‏پوشد.و شب و روز، خدا را عبادت مى‏كند.و به زبان شوق به او راز مى‏گويد.ودرددل خود را به او عرض مى‏كند.همچنان كه موسى بن عمران در وقتى كه به ميعادپروردگار مى‏رفت از شوق، چهل شبانه روز چيزى نخورد و نياشاميد و نخوابيد وخواهش به هيچ يك از اينها نداشت.

پس چون به ميدان شوق قدم گذارى نفس خود را چهار تكبير بگو و آرزوها ومرادهاى دنيا را وداع كن.عادت و رسوم را بگذار و احرام از غير شوق خدا ببند.و همه‏چيز ديگر را بر خود حرام كن و در ميان حيات و ممات خود زبان تسليم بگشا و بگو:

«لبيك، اللهم لبيك‏» . ⁽⁸⁷⁾

سركويش هوس دارى هوا را پشت پايى زن در اين انديشه يك رو شو دو عالم را قفايى زن

بساط قرب مى‏جويى خرد را الوداعى گو وصال دوست مى‏خواهى بلا را مرحبايى زن

قدم به راه طلب چون نهى ز جان بگريز كه شرط راه بود جان من شكيبايى

حقيقت انس به خدا

و اما «انس‏» : عبارت است از: اشتغال دل به ملاحظه محبوب، و محو شدن آن درشادى قرب، و مشاهده حضور، و نظر به مطالعه جمال بدون التفات به ديگرى.و انس،گاهى خالى از جميع آلام است و گاهى مخلوط به اضطراب شوق مى‏شود، زيرا دانستى‏كه: وصول به درك منتهاى جمال الهى محال است.پس اگر صاحب انس، شوق اطلاع‏بر منتهاى جمال از پس پرده‏هاى غيب بر دل او غالب شود و به قصور خود ملتفت گرددو نفس او متزلزل شود و آتش شوق او به هيجان آيد زمانى مقارن الم خوف مى‏گردد،زيرا كه: چون نظر به صفات جلال و عزت افكند و استغنا و بى‏نيازى ذو الجلال راملتفت گردد بيم راندن و زوال مشاهده از براى او حاصل مى‏شود.